Ortzaize

Ortzaize
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Ortzaizeko ikuspegia, Haltzamendirekin atzealdean
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Baigorri-Ortzaize
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Ossès
Auzapeza (2020-2026)	Jean-Marc Oçafrain (independente)
Posta kodea	64780
INSEE kodea	64436
Herritarra	ortzaiztar
Kokapena
Koordenatuak	43°14′30″N 1°17′05″W / 43.2417°N 1.2847°W / 43.2417; -1.2847
Azalera	42,38 km^2
Garaiera	101-897 metro
Distantzia	13,7 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	826 (2018:  20)
Dentsitatea	21,12 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 28,57
Ugalkortasuna[1]	‰ 52,52
Ekonomia
Jarduera[1]	% 80,91 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 10,63 (2011)
Langabezia[1]	% 4,53 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 58,91 (2010)
Erabilera	% 26,63 (2011)

Ortzaize^[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 13,7 kilometrora. Altuera 101 eta 897 metro artekoa da, eta 42,38 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 826 biztanle zituen.

Bertako biztanleak ortzaiztarrak dira.

Ortzaizeko ibarreko hiriburua da.

Izena

Ortzaize beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Ossès ("ozéz" ahoskatua)^[3]
• okzitanieraz: Ossés ("ozéz" ahoskatua)
• aragoieraz: Osés ("ozéz" ahoskatua)
• gaztelaniaz: Osés ("ozéz" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Vallis quœ Ursaxia dicitur (983)^[4]
• Vallis quœ dicitur Orsais (1186)^[4]
• Ossais (XII. mendea)^[4]
• Orseis (1249)^[4]
• hespital d'urrugaçaun in hosses (1268)^[4]
• Ouses (1302)^[4]
• Osses en la Sierra de Vaygurra (1446)^[4]
• Oses (1513)^[4]
• Orza (1513)^[4]
• Orçais (1650)^[4]
• Horça (1675)^[4]
• Orseys (1675)^[4]
• Orça (1675)^[4]
• Orses (1783)^[4]

Geografia

Ortzaize Ortzaizeko ibarran dago.

Mugakideak

Ingurune naturala

Errobi ibaia udalerritik igarotzen da, baita bere ibaiadarra den Lakako erreka ere (azken erreka honetara isurtzen diren hainbat erreka igarotzen dira Ortzaizetik: Elhurreko erreka, Bordegiko erreka, Saltrako erreka, Otxalarreko erreka eta Eluet erreka). Horrez gain, beste erreka batzuk ere gurutzatzen dute udalerria: Asketako errekak, Eslanguko errekak eta Pagaliko errekak.

Klima

Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.0	30.0	32.6	35.0	40.0	41.0	42.0	39.2	34.0	27.0	26.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.9	12.9	15.6	17.1	20.8	23.7	25.9	26.2	24.4	20.5	15.2	12.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.5	8.0	10.3	11.7	15.2	18.2	20.3	20.5	18.3	15.3	10.6	8.3	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.0	3.2	5.0	6.4	9.7	12.7	14.7	14.8	12.3	10.1	6.0	4.0	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.4	-10.5	-9.5	-3.2	-0.2	2.8	5.8	4.0	2.0	-2.5	-8.5	-9.8	-15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.0	129.8	124.7	139.3	106.9	77.0	65.6	76.1	92.5	112.1	164.8	153.4	1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	96.7	115.5	128.9	78.8	70.1	66.2	103.2	80.3	69.3	88.1	124.1	110.2	128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[5]

Etxeak eta auzoak

• Ahaitz
• Aitzarra
• Iriberri
• Ugartzan
• Hortza
• Zubialde
• Gahardu
• Apalatsordoki
• Iraordoki
• Uhaitze
• Mutxikoenborda
• Harizmendia
• Arlanttoenea
• Aintzia
• Gantxabalena

Historia

Bidarraiko parrokia, Ortzaizekoaren menekoa zen eta Ortzaizeko ibarra Nafarroako erresumako zati izan zen.

1790. urtean Ortzaize, Ortzaize eta Bidarrai udalerriek osaturiko kantonamendu baten buru izan zen, Donapaleuko barrutiaren menpekoa zena.

Demografia

1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851	1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896	1901
3347	2021	2152	2302	2064	2309	2182	2135	2169	2018	2004	1923	1867	1785	1819	1784	1804	1846	1814
1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2011	2016	2018
1960	2089	1914	1130	1155	1098	1045	953	989	845	731	678	692	694	785	871	854	826

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Udalerriko jarduera ekonomiko nagusia laborantza da. Irulegiko Arnoa ere ekoizten da udalerriko lurretan.

Politika

Auzapezak

Hasiera	Amaiera	Auzapeza	Alderdia
1995	2020	Martin Elgue
2020	karguan	Jean-Marc Oçafrain
falta diren datuak osatu egin behar dira

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Ortzaize Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[6]

Garraioa

Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen du Bidarrai udalerriri, Txik Txaken 54. linearen bidez.

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ortzaizeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.^[7]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ortzaizek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[8]

Ortzaiztar ospetsuak

• Jean-Baptiste Orpustan (1934), ohorezko euskaltzaina da.^[9] Onomastikan espezializatutako euskalaria da, eta bereziki lexikografia eta hizkuntzalaritza historikoa ikertzen nabarmendu da. Jasone Salaberrriaren eta Anuntxi Aranaren tesiak zuzendu zituen. Marcel Prousten Aro galduaren bila obra erraldoia euskaratu du.^[10] Michel de Montaigne Bordele III Unibertsitatearen ohorezko irakaslea da. Izpegi argitaletxea sortu zuen, baita Lapurdum aldizkaria ere.^[11]
• Terexa Lekumberri (1962), etnologoa, mintzoak.eus fondo multimediaren sortzaile eta Euskal Etnopoloaren koordinatzailea.
• Graxi Etxebehere (1951-2023) erizaina eta militante politikoa.

Ondasun nabarmenak

• Ahaizen, forte protohistoriko bat dago
• Ospitalea baserriaren aipamenak daude XIII, XVII eta XVIII. mendeetan
• Apalasia, Bilaenia eta Sastriarenea baserriak XVII. mendekoak dira
• Inda baserria, Inxortenia baserriarekin batera XVI. mendekoa da
• Harizmendia baserriaren aipamenak daude XVI, XVII eta XVIII. mendeetan
• Done Bikendi kapera XVII. mendekoa da
• San Julen eliza XII. mendekoa da, eta XVII. mendean izan zen konpondua, Ortzaizeko herritarrek Joana Albretekoari eginiko eskaera bat zela bide

Argazki galeria

• 
  Eliza eta pilotalekua
• 
  Ahaize auzoko etxea
• 
  Ahaize auzoa
• 
  Herriko sarrera
• 
  Herri Barneko etxea

Oharrak

1. /oʁ̞ts̻ais̻e/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
3. Jobbé-Duval, Brigitte. (2009). Dictionnaire des noms de lieux des Pyrénées-Atlantiques. Archives & Culture ISBN 978-2-35077-151-9. PMC 466662204. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
4. ↑ Orpustan, Jean-Baptiste. (2006). Nouvelle toponymie basque : noms des pays, vallées, communes et hameaux historiques de Labourd, Basse-Navarre et Soule. (Éd. entièrement rev. et corr. argitaraldia) Presses universitaires de Bordeaux ISBN 2-86781-396-4. PMC 72757865. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
5. Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
6. Instituzioaren behar gorria. 2015eko urriaren 11. Argia.com
7. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
8. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
9. Ohorezko, Euskaltzaina. «Orpustan, Jean-Baptiste» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).
10. «Jean Baptiste Orpustan» NorDaNor (EIZIE) (Noiz kontsultatua: 2022-02-04).
11. L'Express : Les 100 qui font bouger le Pays basque

Ikus, gainera

• Baigorri-Ortzaize
• Nafarroa Beherea

Kanpo estekak

• Joseba Aurkenerena: Ortzaizeko kabalkada, maila handiko ikusgarria. [1]
• Joseba Aurkenerena: Ortzaizeko kabalkada. [2]