Eufemia de Calcedonia

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Santa Eufemia.

Eufemia de Calcedonia

Biografía
Nacemento	289 ^(Gregoriano) Calcedônia, Turquía ^(pt)
Morte	16 de setembro de 304 (14/15 anos) Calcedônia, Turquía ^(pt)
Lugar de sepultura	Croacia
Período de tempo	Imperio Romano
Enaltecemento
megalomártir
Día de festividade relixiosa	16 de setembro 11 de xullo

Santa Eufemia, na fachada da igrexa do seu nome, en Ourense

Santa Eufemia de Calcedonia ou Santa Eufemia mártir, nada na antiga cidade de Calcedonia (na provincia romana de Bitinia, en Asia Menor) en 289 e finada o 16 de setembro de 304, foi unha santa da Igrexa católica e da Igrexa ortodoxa, martirizada en tempos de Diocleciano.

Era a filla dun senador chamado Filofronos e da súa muller Teodosia ^[1] naturais de Calcedonia, localidade na entrada oriental do Bósforo, fronte á cidade de Bizancio, que posteriormente pasou a denominarse Constantinopla e actualmente é Istambul, en Turquía.

O nome procede do grego euphemía, co significado de boa sona, bo agoiro. Outras fontes dan outra etimoloxía, do grego eu, ben, e femí, dicir, falar; dando ó nome o significado de "a que di cousas boas"^[2].

Martirio

O gobernador de Calcedonia, Prisco, decretara que tódolos habitantes da cidade participaran nos sacrificios ó deus pagán Ares, deus da Guerra, pero Eufemia e outros cristiáns agocháronse na súa casa para render culto ó Deus cristián. Ó seren descubertos e negarse a adorar a Ares, foron torturados, se ben a Eufemia -daquela unha meniña de 14-15 anos- non a fixeron presa pola súa condición de patricia ^[3], o que motivou as protestas dela que esixía o mesmo trato cós seus compañeiros. Outras fontes^[4] contan que Eufemia andaba pola cidade e cando viu as torturas públicas ás que Prisco sometía ós cristiáns, increpouno publicamente, declarándose ela mesma cristiá, polo que foi detida e encarcerada.

O caso é que esta actitude enfureceu a Prisco, que resolveu ser especialmente duro con ela. Comezou intentado violala, pero non puido pola forte resistencia de Eufemia, que defendeu a súa virxindade e porque, milagrosamente, a man do agresor quedoulle paralizada. Logo someteuna ó tormento da roda (unha roda que botaba lume e á que se ataban as vítimas), pero quen morreu abrasado foi o verdugo; os familiares deste, alporizados, tiraron coa roda ó lume -coa santa aínda atada á mesma- pero todo ardeu, menos ela.

Mural na Basílica de Santa Eufemia en Rovinj (Croacia).

Procederon entón a pendurala da bóveda polos cabelos, suxeitando unhas rochas de tal forma que, ó caer a vítima, caeran as rochas sobre ela, pero o cabelo aguantou e as rochas se soldaron ás pedras da bóveda. Quixeron logo que morrese de fame e sede, pero un anxo viña onda ela con auga e alimentos. Intentaron cortarlle a cabeza cunha espada e cun serrón, pero ambas as ferramentas romperon sen facerlle dano. Quixeron afogala nun pozo, queimala nun forno ou que na picasen unhas cóbregas, pero nada fixo efecto nin nada diso logrou quebrantar o seu espírito.

Prisco intentou repetir a violación pero a través dun grupo de mozos que reuniu para tal efecto pero tampouco puido ser: cando chegou o primeiro non foi quen de agredila e rematou converténdose ó cristianismo. Ó final ordenou que a botasen nun foxo con feras -uns falan de osos, os máis de leóns- e nin así: os leóns volvéronse mansos e non a atacaron. Mesmo se di que lle ofreceron os seus corpos como asento. Tivo que ser a propia santa a que lles ordenase ós leóns que a atacasen, e un deles terminou arrincándolle un brazo. Finalmente o verdugo do prefecto descendeu ó foxo e matouna coa súa espada.

Así, unhas fontes afirman que morreu decapitada, outras afirman que morreu ó ser atravesada coa espada, e outras devorada por un oso ou polos leóns no circo do emperador. Na iconografía relixiosa aparece representada cos atributos do martirio, ben coa espada cravada ou na man, ben cunha roda dentada, ben cos leóns ós seus pés.

Milagre de Santa Eufemia

Sobre a súa tumba levantouse a catedral de Calcedonia. Durante o Concilio de Calcedonia, celebrado o ano 451 precisamente nesa catedral, abriuse un fondo debate entre os cristiáns ortodoxos e os seguidores da doutrina monofisista de Eutiques, debate no que non se puido alcanzar un consenso. Entón o Patriarca de Constantinopla resolveu deixar a decisión en mans do Espírito Santo a través do corpo de Santa Eufemia.

As dúas partes en discusión escribiron a súa tese, e os pergameos foron colocados sobre o peito da santa dentro da tumba, sendo esta selada polo emperador Marciano (390-457) e vixiada durante tres días. Durante este tempo, todos xexuaron e rezaron e, cando por fin se abriu o sartego, atopouse o rolo coa confesión ortodoxa na man dereita da santa e o rolo dos monofisistas ós seus pés.

En consecuencia, o monofisismo de Eutiques foi cualificado de herexía e adoptouse o denominado Credo de Calcedonia, que describe a plena humanidade e a plena divindade de Cristo, segunda persoa da Santísima Trindade^[5].

Reliquias

Cara 616, cando Calcedonia foi conquistada polos persas de Cosroes II, as reliquias de Santa Eufemia foron trasladadas a Constantinopla. Nesta cidade, durante as revoltas dos iconoclastas ó redor do ano 800, o relicario desapareceu, disque botado ó mar, pero foi reaparecer milagrosamente nunha praia de Istria e devolto ó bispo, quen o agochou nunha cripta secreta e hoxe se cre que a maior parte das reliquias da santa se conservan na basílica de Rovinj (Croacia)^[6].

Outra teoría sostén que tras un traslado temporal á illa de Lemnos, o ano 796 regresaron a Constantinopla, onde se conservan na igrexa do Patriarcado.

Os cruzados roubáronas no século XIII, e a cabeza da santa foi levada a Nicosia, actual capital de Chipre.

Outras igrexas aseguran conservar reliquias da santa (Milán, Aquileia, Ruán, Rávena, Antioquía) e tamén en España, concretamente en Antequera (Málaga). Santa Eufemia é patroa desta localidade ^[7] desde a reconquista da cidade por Fernando I de Aragón, Fernando de Antequera, no ano 1410 ^[8]. Na torre da Colexiata de San Sebastián (a torre máis alta da cidade), hai un anxo custodio, que fai de catavento e que contén no seu peito un relicario cunha reliquia de Santa Eufemia.

A tradición tamén acredita que o seu corpo repousa nunha das capelas laterais da Catedral de Ourense.

Festividade

Imaxe de Santa Eufemia, en Polonia

Santa Eufemia é venerada en Croacia, Italia, Francia, Arxentina, México, Portugal e España, entre outros países. En España é patroa, entre outros, de Antequera, de Villafranca (Navarra) e de Santa Eufemia (Córdoba).

Suponse que o nome de Sancta Euphemia deu lugar a diversos topónimos españois como Santovenia, Santoveña ou Santueña.

O día de Santa Eufemia celébrase o 16 de setembro, data do seu martirio. Represéntase con túnica e manto (como patricia romana) e unha espada cravada no peito ou na gorxa, unha roda dentada ou un oso ou dous leóns ós seus pés.

A Igrexa ortodoxa celebra Santa Eufemia o 11 de xullo, data do milagre do Concilio de Calcedonia.

Santa Eufemia en Galicia

Hai unha tradición que acredita que a Santa Eufemia galega non é a mesma cá de Calcedonia, o que explica a presenza do seu corpo na catedral de Ourense. Foi o bispo ourensán Juan Muñoz de la Cueva (1717-1728) quen recolleu a lenda da orixe da santa galega. Segundo esta tradición, naceu en Baiona e foi perseguida por non renunciar á súa fe para esconderse nas proximidades da serra do Xurés, entre Galicia e Portugal, no que hoxe se chama Serra de Santa Eufemia, e onde finalmente foi capturada e martirizada en tempos de Hadriano (76-138).

Serra de Santa Eufemia (Lobios).

Nada máis se soubo dela ata o ano 1060, cando apareceu o sepulcro no lugar de Campelo, na parroquia de San Salvador de Manín, en Lobios. O corpo da santa apareceu cunha man fóra, e na man un anel. Unha pastora colleulle o anel pero quedou sen fala, e non a recuperou ata que o volveu colocar na man da santa, á vez que unha voz desde o ceo lle dicía que alí estaba enterrada Santa Eufemia. Ante o milagre, os veciños acordaron levar o corpo e o sartego a unha pequena capela que había no lugar, dedicada a Santa Mariña ^[9].

Viñeron ata o lugar cregos e bispos de España e Portugal para levarse o corpo da santa ás súas respectivas dioceses de Ourense e Braga pero non houbo forma de decidir onde levar o sartego. Como aconteceu noutros casos semellantes (Santiago de Compostela, A Virxe da Franqueira), deixouse a decisión nos bois que turraban do carro que o transportaba, e os bois colleron cara Ourense e pararon nun lugar próximo á cidade, en San Breixo de Seixalbo (hoxe unha parroquia de Ourense), onde se levantou un cruceiro e unha capela ^[10]. Anos despois, o bispo Pedro Seguín (1157-1169) ordenou que os restos se levaran á catedral.

"O bispo de Ourense don Pedro Seguín determiñóu de traguelo prá súa catedral, mailos portugueses opuxéronse, chegando haber entre uns e outros unha verdadeira batalla, hastra que por fin conviñeron en pór a urnia co corpo da santa nun carro con dous bois bravos e indómitos, e ver pra onde dispuña Deus que collesen; os bois colleron pra Ourense, e pararon unha miguiña antes, onde moitos recordamos haber unha capela xa ruiñenta onde estivo, asegún a tradición, o corpo de Santa Eufemia, enantes de que o trougueran prá capela mór da Catedral, onde hoxe está"

V. Risco, px. 350.

Igrexa parroquial de Santa Eufemia do Monte, en Toques.

En Galicia, Santa Eufemia dá nome a unha parroquia e nove lugares:

• Santa Eufemia do Monte, parroquia do concello de Toques;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Ambía, no concello de Baños de Molgas;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Recesende, no concello de Castroverde;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Milmanda, no concello de Celanova;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Folgoso do Courel, no concello de Folgoso do Courel;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de San Martiño de Condes, no concello de Friol;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Calde, no concello de Lugo;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Salamonde, no concello de San Amaro;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Santo Antolín, no concello de Sarria;
• Santa Eufemia, lugar da parroquia de Vilouchada, no concello de Trazo;

É titular de nove parroquias galegas, algunhas das máis antigas de Galicia:

• Santa Eufemia de Vilartelín, parroquia do concello de Baralla (Lugo).
• Santa Eufemia de Visuña, do concello de Folgoso do Courel (Lugo).
• Santa Eufemia de Satrexas, do concello de Monterroso (Lugo).
• Santa Eufemia de Folgueiras, do concello de Navia de Suarna (Lugo).
• Santa Eufemia de Vilarmosteiro, do Páramo (Lugo).
• Santa Eufemia de Piornedo, do concello de Castrelo do Val (Ourense).
• Santa Eufemia de Milmanda, do concello de Celanova (Ourense).
• Santa Eufemia de Parada, do concello de Lobeira (Ourense).
• Santa Eufemia da Esculqueira, do concello da Mezquita (Ourense).

En Ourense capital hai unha igrexa dedicada á santa, a máis grande da cidade despois da catedral. Coñécese como Santa Eufemia do Centro (ou Santa Eufemia a Real) para diferenciala doutra igrexa próxima tamén baixo a advocación da santa, Santa Eufemia do Norte, ou de San Domingos. Foi construída por Frai Plácido Iglesias a mediados do XVII pero non se rematou ata 1899. Caracterízase pola súa fachada barroca de forma cóncava.

Santa Eufemia na cultura popular galega

Hai lendas que relacionan a Santa Eufemia con fontes milagreiras e ligadas a ritos de fecundidade: a igrexa de Santa Eufemia de Ambía, en Baños de Molgas, ten o altar sobre unha ara romana dedicada ás ninfas. A ermida de Santa Eufemia en Vilouchada (Trazo) ten unha fonte, Fonte da Santa, na que se bañan os enmeigados ou posuídos polo Demo para curar deses maleficios; tamén hai unha Pedra dos Cadrís á que se atribúen propiedades curativas contra a reuma e a esterilidade.

Á festa de Santa Eufemia en Arteixo acoden os endiañados e os familiares póñenlles pezas de roupa benditas e lévanos en procesión.

• San Isidro labrador,
  que anda arando no campo;
  a santa Eufemia bendita
  vaille de diante do gado. (Xaquín Lorenzo) ^[11]
• San Isidro Labrador,
  que andas arando no campo,
  e santa Eufemia bendita
  vaille por diante do gando. (Domingo Blanco Pérez)
• Fun ó San Lorenzo ás Quintas
  i á Santa Eufemia a parada;
  as mociñas de Requeixo
  son as que botan a vaia. (Xaquín Lorenzo) ^[12]

Notas

1. Ou Filotrón e Teodorisiana,[1] Arquivado 22 de decembro de 2014 en Wayback Machine..
2. [2]
3. En Roma, os patricios eran os que pertencían á clase dos nobres por razón do seu nacemento.
4. [3]
5. Pola contra, os monofisistas defendían a tese dunha única natureza de Cristo, a divina, baixo aparencia humana.
6. Aquí Arquivado 22 de decembro de 2014 en Wayback Machine. pode verse a urna cos restos da santa, en Rovijn. Nótese a falta do brazo, supostamente arrincado polos leóns.
7. Imaxe da patroa
8. Conta a lenda que se lle apareceu ó Rei Fernando o 14 de abril cando este se dirixía a recuperar Antequera das mans dos musulmáns. A santa tranquilizouno e díxolle: "Non temas e que nos saia o sol por Antequera" (outras fontes cambian esta frase por estoutra: "Que saia o sol por Antequera e que sexa o que Deus queira"). Lograda a vitoria, adoptouna como patroa da cidade. Na web do concello Arquivado 20 de decembro de 2014 en Wayback Machine. dan outra explicación menos fantástica: rematada a conquista, nomeado alcalde e creado o escudo de armas había que buscar un santo protector da localidade. O habitual era nomear santo patrón a aquel que se celebrase na data da conquista, 16 de setembro, que coincidía ser o día de San Cornelio, de San Cipriano, de San Geminiano, de Santa Lucía e de Santa Eufemia. Fixeron un sorteo e saíu este último nome, por tres veces consecutivas.
9. E onde Risco asegura que aínda se conserva a urnia de pedra en que estivo (Risco, px. 350).
10. No Museo Arqueolóxico de Ourense consérvase unha pequena figura de pedra, sen cabeza, identificada como Santa Eufemia; o dorso da imaxe non está labrado, como para fixarse ó fuste do cruceiro. A santa sostén un libro na man esquerda e sinálao co índice da man dereita, en referencia ó milagre citado do Concilio de Calcedonia. Na catedral de Ourense conservouse durante moitos anos un anel do que se dicía que era o da santa.
11. A cantiga refírese á lenda de san Isidro, labrego madrileño do século XI, que cando tiña que rezar era substituído por anxos -non por Santa Eufemia- no arado. Introducen a santa na cantiga pola devoción que se lle ten na Limia e porque tamén na súa aparición en Galicia interveu un carro xunguido, como xa vimos.
12. O colector explica que botar a vaia significa desafiar, retar ós mozos do lugar.

Véxase tamén

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Eufemia de Calcedonia

Bibliografía

• Blanco Pérez, Domingo, ed. (1992). A poesía popular en Galicia. 1745-1885. Col. Universitaria. Vigo: Ed. Xerais. ISBN 9788475076843. 
• FERRO RUIBAL, Xesús (dir.) e outros: Diccionario dos nomes galegos. Ir Indo, Vigo 1992.
• LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Cantigueiro popular da Limia Baixa. Penzol-Galaxia, Vigo 1973.
• RISCO, Vicente: "Etnografía: cultura espiritual", en Historia de Galiza, dirixida por Ramón Otero Pedrayo. Ed. Nós, Bos Aires 1962, tomo I, px. 349-350.
• RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Avelino: "Santa Eufemia", en Peza do mes, xaneiro 2013 [4] Arquivado 06 de marzo de 2016 en Wayback Machine. (en castelán).

Ligazóns externas

• GARCÍA PORTILLO, Alfredo (2008). La iconografía de los santos en los retablos cerámicos (en castelán).
• El "cuerpo santo" de Santa Eufemia (en castelán)
• Concello de Antequera Málaga (en castelán)
• Santa Eufemia, Gran Mártir de Calcedonia (en castelán)