Կենտրոնական Ասիայի միություն

Կենտրոնական Ասիայի միություն
միջկառավարական կազմակերպություն Խմբագրել Wikidata
Ստեղծում1994 Խմբագրել Wikidata
Լուծարման ամսաթիվ2004 Խմբագրել Wikidata
Առաջարկված Կենտրոնական Ասիայի միությունը, որն ընդգրկում է Կենտրոնական Ասիայի հինգ պետությունները:

Կենտրոնական Ասիայի միություն (անգլ.՝ The Central Asian Union, CAU, the Central Asian Economic Union), տնտեսական ինտեգրացիոն միջկառավարական կազմակերպություն Կենտրոնական Ասիայի հետխորհրդային հանրապետությունների՝ Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Ուզբեկստանի միջև 1994-2004 թվականներին։

Տաջիկստանը միացել է Միությանը 1996 թվականին որպես դիտորդ[1][2]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին միությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենտրոնական Ասիայի միության հայեցակարգը ի հայտ եկավ 1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո։ Չնայած բոլոր պետությունները միացան նոր ձևավորված Անկախ Պետությունների Համագործակցությանը (ԱՊՀ), զգացվում էր, որ ավելի շատ տարածաշրջանային համագործակցություն է անհրաժեշտ[2]։ 1992 թվականի սկզբին Տաջիկստանում սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ (1992–1997 թթ.) կառավարական ուժերի և տարբեր իսլամիստ ապստամբների խմբավորումների միջև, որոնց աջակցում էին թալիբները, ուստի նրանք չէին կարող մասնակցել ինտեգրացիոն գործընթացին։ Թուրքմենստանը նախընտրեց չեզոքություն պահպանել և որոշեց չմասնակցել ԱՊՀ կամ Կենտրոնական Ասիայի ինտեգրմանը։

Մնացած երեք հանրապետությունները՝ Ղազախստանը, Ղրղզստանը և Ուզբեկստանը 1993 թվականի սեպտեմբերի 23-ին պայմանագիր ստորագրեցին տնտեսական միություն ստեղծելու մասին, որին հաջորդեց «մեկ տնտեսական տարածքի» հռչակումը 1994 թվականի փետրվարի 10-ին և ստեղծվեց Միջպետական խորհուրդ՝ գործադիր մարմնով[3]։

Միությանը տրվել է նաև ռազմական նշանակություն։ Դեռևս քաղաքացիական պատերազմի մեջ Տաջիկստանը միացավ Կենտրոնական Ասիայի միությանը որպես դիտորդ 1996 թվականին։ Ստեղծվեց Պաշտպանության նախարարների խորհուրդ, և Միավորված ազգերի կազմակերպության հովանու ներքո ստեղծվեց խաղաղապահ ուժեր, որոնք առաջին ուսումնական վարժանքներն անցկացրեցին Ղազախստանի տարածքում, իսկ Ուզբեկստանում՝ 1997 թվականի սեպտեմբերին։

Նոր միությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2007 թվականի ապրիլի 26-ին Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը առաջարկել է Եվրոպական միության նման տնտեսական և քաղաքական միություն ստեղծելու գաղափար, որը ներառում է նախկին ԽՍՀՄ Կենտրոնական Ասիայի հինգ հանրապետությունները՝ Ղազախստանը, Ղրղզստանը, Տաջիկստանը, Թուրքմենստանը և Ուզբեկստանը։

Մինչ այդ Ղազախստանի և Ղրղզստանի նախագահները համաձայնագիր են ստորագրել երկու պետությունների միջև «Միջազգային բարձրագույն խորհուրդ» ստեղծելու մասին։ Բացի այդ, Ղազախստանը, Ուզբեկստանը և Ղրղզստանը հավերժական բարեկամության պայմանագիր են ստորագրել։ Ազատ առեւտրի գոտի ստեղծելու որոշում են կայացրել նաեւ Ղազախստանն ու Ուզբեկստանը։

Թեև առաջարկվող նոր միությունն ուներ Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Տաջիկստանի նախագահների աջակցությունը մինչև 2008 թվականը, այն ուղղակիորեն մերժվեց Ուզբեկստանի նախկին նախագահ Իսլամ Քարիմովի կողմից։ 2016 թվականին Քարիմովի մահից հետո, սակայն, ինտեգրման գաղափարը վերածնվեց։

2018 թվականի մարտի 15-ին Աստանայում տեղի ունեցավ Կենտրոնական Ասիայի նոր գագաթնաժողովը Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևի (հյուրընկալող), Ուզբեկստանի նախագահ Շավքաթ Միրզիյոևի (նախաձեռնող), Ղրղզստանի նախագահ Սոորոնբայ Ժեենբեկովի, Տաջիկստանի նախագահ Էմոմալի Ռահմոնի և Թուրքմենստանի խորհրդարանի խոսնակ Ակջա Նուրբերդիևայի միջև։ Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը հյուրընկալել է գագաթնաժողովը Աքորդայի նախագահական պալատում։ Սա Կենտրոնական Ասիայի ղեկավարների առաջին գագաթնաժողովն էր մոտ մեկ տասնամյակի ընթացքում։ Նրանք որոշեցին այսուհետ գումարվել ամեն տարի մարտին՝ Նովրուզի (Ամանոր) տոնից առաջ[4][5][6][7]։

Երկրորդ գագաթնաժողովը տեղի է ունեցել 2019 թվականի նոյեմբերի 29-ին Աստանայում։

Անդամներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Country Բնակչություն Տարածք (կմ2) ՀՆԱ (անվանական) ՀՆԱ ըստ կապիտալի (անվանական) ՀՆԱ (PPP) ՀՆԱ ըստ կապիտալի (PPP)
{{{2}}} Ղազախստան 20,000,000 (62nd) 2,724,900 (9th) $259.292 billion (53rd) $12,968 (69th) $654.050 billion (41st) $32,712 (57th)
{{{2}}} Ղրղզստան 7,037,590 (112th) 199,951 (85th) $12.681 billion (151st) $1,829 (166th) $44.623 billion (134th) $6,438 (148th)
{{{2}}} Ուզբեկստան 36,024,000 (40th) 448,978 (56th) $90.392 billion (75th) $2,509 (147th) $371.646 billion (58th) $10,316 (124th)
{{{2}}} Տաջիկստան 9,750,065 (94th) 142,326 (94th) $11.816 billion (151st) $1,180 (167th) $53.679 billion (119th) $5,360 (148th)
{{{2}}} Թուրքմենստան 7,057,841 491,210 (52nd) $81.822 billion $12,934 $126.132 billion (93nd) $19,938 (80th)
Total 79,869,496
(20th)		 4,007,275
(7th)		 $456.003 billion
(33rd)		 $5,709.4
(106th) 		$1,250.13 (30th) $15,652 (100th)

Կենտրոնական Ասիայի առաջնորդների գագաթնաժողովների ցանկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենտրոնական Ասիայի պետությունների ղեկավարների խորհրդակցական հանդիպում.

  1. Աստանա, Ղազաստան (2018)[7]
  2. Տաշքենդ, Ուզբեկստան(2019)[7]
  3. Ավազա, Թուրքմենստան (2021)[8]
  4. Չոլպոն-Աթա, Ղրղզստան (2022)[9]
  5. Դուշանբե, Տաջիկստ (2023)[10]

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խնդիրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջարկվող Միությունը հիմնականում պետք է զբաղվեր միջպետական սահմանների, առևտրի, վիզային ռեժիմի, զբոսաշրջության և անվտանգության հարցերով։ Եթե իրագործվեր, Կենտրոնական Ասիայի միությունը հակակշիռ կհանդիսանար Ռուսաստանի գերակշռությամբ գործող Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությանը և չին-ռուսական գլխավորությամբ Շանհայի համագործակցության կազմակերպությանը[11]։ Ղազախստանի նախագահն իր առաջարկության մեջ ասել է.

«Տարածաշրջանում մենք կիսում ենք տնտեսական շահերը, մշակութային ժառանգությունը, լեզուն, կրոնը և բնապահպանական մարտահրավերները, և բախվում ենք ընդհանուր արտաքին սպառնալիքների։ Եվրամիության հիմնադիր հայրերը միայն կցանկանային, որ այդքան ընդհանուր բան ունենային։ Մենք պետք է մեր ջանքերն ուղղենք դեպի ավելի սերտ տնտեսական ինտեգրում, ընդհանուր շուկա և միասնական արժույթ»[12]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bruce Pannier (2018 թ․ մարտի 14). «Why This Central Asian Summit Could Be Different». Radio Free Europe/Radio Liberty. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 5-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Rumer, Boris; Zhukov, Stanislav (1998). Central Asia: The Challenges of Independence. New York: M.E. Sharpe. էջ 104. ISBN 9780765632982. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 5-ին.
  3. ↑ Rumer & Zhukov (1998), p. 50.
  4. ↑ «Features - Radio Free Europe / Radio Liberty». Rferl.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 24-ին.
  5. ↑ [1] Արխիվացված 2012-10-12 Wayback Machine
  6. ↑ «Astana hosts little-publicised Central Asia summit». www.euractiv.com. 2018 թ․ մարտի 16.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 «Rare Central Asian Summit Signals Regional Thaw». 2018 թ․ մարտի 15. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 5-ին.
  8. ↑ «SRSG NATALIA GHERMAN ADDRESSES THE CONSULTATIVE MEETING OF THE HEADS OF STATE OF CENTRAL ASIA». UNRCCA (անգլերեն). 2021 թ․ օգոստոսի 6. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  9. ↑ Admin (2022 թ․ հուլիսի 22). «Fourth Consultative Summit of the Leaders of Central Asian States in Kyrgyzstan laid out a joint vision and multiple initiatives on better regional aligning against external shocks». News Central Asia (nCa) (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  10. ↑ «CPC | Central Asia Consultative Meeting: Strengthening Regional Ties and Expanding Horizons». Caspian Policy Center (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  11. ↑ Socor, Vladimir. «Eurasia Daily Monitor | The Jamestown Foundation». Jamestown.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 24-ին.
  12. ↑ [2] Արխիվացված Նոյեմբեր 12, 2005 Wayback Machine

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]