Գաղտնիքների գանձարան

Գաղտնիքների գանձարան
Տեսակգրական ստեղծագործություն
Ժանրպոեզիա և masnavi?
ՀեղինակՆիզամի Գյանջևի
Բնագիր լեզուպարսկերեն
Գրվել է1173 և 1179
ՀաջորդԽոսրով և Շիրին
 Treasury of Mysteries

«Գաղտնիքների գանձարան[1]» (պարսկերեն՝ مخزن‌الاسرار, ռուսերեն օգտագործվում է անվանման բնօրինակը՝ Сокровищница тайн, «Մախազան ալ-ասրար»), պարսկական պոեզիայի դասական Նիզամի Գյանջևիի առաջին պոեմը, նրա «Խամսե» հավաքածուից, գրված 1173 և 1179 թվականների միջև (այլ տվյալներով՝ 1166 թվականին կամ դրանից ավելի շուտ[2]) պարսկերեն լեզվով։ Ստեղծագործությունը նվիրված է տիրակալ Երզնկայի Ֆահր ադ-դին Բահրամ-շահին (1155-1218)։ Պոեմը բաղկացած է 2260 մասնավիներից, գրված է «սարի» չափով[3]։

Ժանր և կոմպոզիցիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Գաղտնիքների գանձարան»-ը վերաբերվում է դիդակտիկ-փիլիսոփայական ժանրին[1], այն կարելի է դասել նաև միստիկ-ասկետական ուղղությանը[4]։ Պոեմը գրվել է Սանայի (մահացել է 1131 թվականին) «Ճշմարտության այգին» մոնումենտալ պոեմի ազդեցության տակ[5]։ Ստեղծագործությունը բաղկացած է ներածությունից և քսան գլուխներից (զրույցներ), ընդ որում յուրաքանչյուր հաջորդ զրույցը բխում է նախորդի իմաստից։ Զրույցները պատկերազարդված են առակներով[1]։

Յուրաքանչյուր գլուխ ավարտվում է ապաթարցով (դիմումով), իրեն գրողին, որը պարունակում է նրա գրական կեղծանունը[6]։

Բանաստեղծությունների բովանդակությունը նշված է յուրաքանչյուր գլխի վերնագրում և գրված է տիպիկ հոմիլետիկական ոճով[6]։ «Գաղտնիքների գանձարանը» գրված է բարձր հռետորական ոճով, այն չի համարվում ռոմանտիկ էպիկական պոեմ, դրա նպատակն է անցնել արքունական աշխարհիկ գրականության սահմանները[6]։ Այս ստեղծագործությամբ Նիզամին շարունակեց պարսկական պոեզիայում Սանահիի կողմից բացված ուղղությունը, որը շարունակվում էր շատ պարսիկ գրողների կողմից, իսկ դրանցից առաջատարը համարվում էր Աթթարը[6]։

Բովանդակություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նիզամին քարոզում էր իդեալական կենսակերպը, դրանով գրավելով իր ընթերցողների, բարձր սոցիալական դրության մարդկանց ուշադրությունը, ինչպես նաև գրում է այն մասին, որ մարդը պետք է մտածի նաև իր հոգևոր ճակատագրի մասին[6]։ Մի քանի գլուխներում Նիզամին անդրադառնում է թագավորների պարտականություններին, բայց ընդհանուր առմամբ ավելի շատ անդրադառնում է ամբողջ մարդկությանը, քան իր արքունական հովանավորներին[6]։

«Գաղտնիքների գանձարանի» առաջին զրույցը նվիրված է Ադամի[1] արարմանը և զարգանում է Ղուրանին ու իսլամական ավանդույթներին համապատասխան։ Այնուամենայնիվ զրույցը ներթափանցված է մարդու կողմից աշխարհի նկատմամբ գերիշխանության գաղափարներով, այնտեղ արտացոլված են նաև աշխարհի խնդիրների հանդեպ մարդու պատկերացումները։ Պոեմի երկրորդ զրույցը նվիրված է արդարադատության պահպանմանը, Նիզամին խորհուրդ է տալիս տիրակալին, լինել խոնարհ և հոգ տանել հոգևոր արժեքների մասին, արդարադատության հասնելու համար[1]։ Երրորդ զրույցում խոսվում է կյանքի խեղաթյուրվածության և այն ժամանակի դժվարությունների մասին, որոնցում ապրել է հեղինակը[1]։ Այնուհետև դրվում են կարևոր փիլիսոփայական հարցեր, ծերության, մարդու և կենդանիների փոխհարաբերությունների և այլնի մասին[1]։

«Գաղտնիքների գանձարանում» արտացոլված են սուֆիական ավանդույթները, խորհրդանիշերը և պատկերները։ Այսպիսով Նիզամին արտահայտել է, թե ինչպես է վարդի (գոլ կամ գուլ[7]) պատկերը ընկալվում միջնադարյան Պարսկաստանի մարդկանց պատկերացումներում[8]։ Իսլամական ավանդությունում վարդը կապակցվում է Մուհամմադ մարգարեի հետ, ինչը բազմաթիվ ձևերով արտահայտվում է կրոնական տեքստերում և գեղարվեստական ստեղծագործություններում։ Վարդերը, որոնք աճեցվում էին Իրանում հնագույն ժամանակներից[9][10], համարվում էին միջնադարյան պարսկական պարտեզի կարևոր բաղկացուցիչ մասը։ Վարդը համարվում էր արքայական ծաղիկ և գեղեցկության խորհրդանիշ։ 12-րդ դարից սկսած վարդը դարձավ պարսկական ավանդույթների առեղծվածային խորհրդանիշը, որով տոգորված է պարսկական կրոնական մտածելակերպը և գրական մշակույթը[8]։ Պարսկական պոեզիայի բովանդակային կառուցվածքում, վարդի նկատմամբ սոխակի սերը խորհրդանշում է առեղծվածային հոգու ձգտումը աստվածայինի[11][12]։ «Գաղտնիքների գանձարանում» Նիզամին բացահայտեց վարդի առեղծվածային խորհրդանիշը երկու արքունական բժիշկների մրցապայքարում։ Թեև Նիզամիի պատմած առակը ցուցադրում է հոգեբանական ներշնչման ուժը, վարդի բուրմունքի առեղծվածային բնույթը ծառայում է որպես փոխաբերություն, ինչպես Նիզամիի պոեմում, այնպես էլ միջնադարյան պարսկական պոեզիայի դասական տեքստերում[13]։

«Խամսե» ձեռագիր, 1524-1525, Աֆղանստան, Գերատ

Պոեմի ազդեցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայտնի են պոեմի շուրջ 50 ընդօրինակումներ Արևելքի տարբեր գրականություններում, պարսկերեն լեզվով ամենաշատ ընդօրինակումները կատարվել են Հնդկաստանում[1]։

Թարգմանություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոեմը ռուսերեն են թարգմանել Կոնստանտին Լիպսկերովը և Սերգեյ Շերվինսկին։ Ռուսերեն լեզվով ամբողջական բանասիրական արձակ թարգմանությունը իրականացվել է Ռ. Ալիևի կողմից։

«Գաղտնիքների գանձարանը» ադրբեջաներեն են թարգմանել 20-րդ դարի այնպիսի գրողներ ինչպիսիք են Սուլեյման Ռուստամը, Աբբասալի Սարովլին և Խալիլ Ռզա Ուլութուրքը։

Պոեմն անգլերեն է թարգմանել Հոլամ Խ. Դարաբը 1945 թվականին[14]։ Պոեմի առանձին հատվածներ բելոռուսերեն են թարգմանել Ալես Բաչիլոն և Գրիգորի Նեհայը[15]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Статья „Низами Гянджеви“ // История всемирной литературы: В 9 томах. - АН СССР, 1983.
  2. ↑ Domenico Parrello. «ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ» (англ.). Encyclopædia Iranica. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 5-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

    On the basis of the comparison of the manuscripts, the identification of the dedicatees and other textual data, he [François DeBlois] has suggested the following dates of completion for the poems: Maḵzan al-asrār likely in or shortly after 561/1166 (therefore about a decade earlier than the usually accepted date: cf. Chelkowski, p. 77) […]
  3. ↑ Domenico Parrello. «ḴAMSA OF NEẒĀMI» (англ.). Encyclopædia Iranica. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 5-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

    It contains the didactic poem Maḵzan al-asrār in around 2,260 couplets in sariʿ meter…
  4. ↑ Крымский А. Е. (1890–1907). «Низамий». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  5. ↑ Charles-Henri de Fouchécour (2006 թ․ դեկտեմբերի 15). «Iran: Classical Persian Literature» (англ.). Encyclopædia Iranica. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 5-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)The first of his five (see below) ‘Treasures’ was influenced by Sanāʾi of Ghazna’s (d. 1131) monumental Garden of Truth (Ḥadiqa al-ḥadiq wa šariʿa al-ṭariqa; q.v.).
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis (Routledge) 1997 pp 97-98
  7. ↑ Hušang Aʿlam (2001 թ․ դեկտեմբերի 15). «GOL». Encyclopedia (eng). Iranica. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 15-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

    Gol or gul; rose (Rosa L. spp.) and, by extension, flower, bloom, blossom.
  8. ↑ 8,0 8,1 Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 12. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272

    In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar («Treasury of Secrets»), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.
  9. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 12. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272

    The association of the rose with Islam’s prophet was expressed in many spiritually and artistically creative ways…
  10. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 14. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272

    The antiquity of rose cultivation in Iran … would appear to be confirmed linguistically as well.
  11. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 15-16. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272

    In medival Perso-Islamic culture, and in poetry in particular, which is the finest expression of the Persian creative genious, the image of the rose was employed as a vehicle for a variety of concepts. It became an especially powerful symbol in the mystical trend that, from the twelfth century onwards, permeated Persian religious thought and literary culture.
  12. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 15-16. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272

    … the nightingale’s love for the rose was interprete as the mystic’s spiritual yearning for the Divine…
  13. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — С. 19. — 278 с. — ISBN 0884023273, 9780884023272

    Although the tale points primarily to the power of psychological suggestion, what is of significance for our topic is that it is the mysterious nature of scent, and of the scent of the rose in particular, that serves as the metaphorical vehicle in this classic text of medival Persian poetic narrative.
  14. ↑ Darab, Gholam Hossein. Treasury of Mysteries, translation of Makhzanol Asrar. (London:. Arthur Probsthain, 1945).
  15. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11. — С. 330. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0188-5 (Т. 11)

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]