Վսևոլոդ Մերկուլով

Վսևոլոդ Մերկուլով
հոկտեմբերի 25 (նոյեմբերի 6), 1895 - դեկտեմբերի 23, 1953(1953-12-23)[1] (58 տարեկան)
ԾննդավայրԶաքաթալա, Ռուսական կայսրություն
Մահվան վայրՄոսկվա, ԽՍՀՄ
ԳերեզմանԴոնսկոե գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
ԶորատեսակԽՍՀՄ ՆԳ ԺԿ
Կոչումգեներալ
ՊաշտոնՊետական անվտանգության մարմինների ղեկավարներ, 1-ին աստիճանի անվտանգության կոմիսար, բանակի գեներալ
Մարտեր/
պատերազմներ		Հայրենական մեծ պատերազմ
ԿրթությունՍանկտ Պետերբուրգի համալսարան
Պարգևներ
Լենինի շքանշան Կարմիր դրոշի շքանշան I աստիճանի Կուտուզովի շքանշան «Մոսկվայի պաշտպանության համար» մեդալ Մեդալ «Ստալինգրադի պաշտպանության համար» «Կովկասի պաշտպանության համար» մեդալ «1941-1945 թթ. Հայրենական մեծ պատերազմում Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակի համար» մեդալ «Ճապոնիայի դեմ տարած հաղթանակի համար» մեդալ «1941-1945 թթ. Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ անձնվեր աշխատանքի համար» մեդալ «Բանվորագյուղացիական Կարմիր բանակի 20 տարի» հոբելյանական մեդալ և Մոսկվայի 800-րդ ամյակին նվիրված մեդալ

Վսևոլոդ Նիկոլաևիչ (Բորիս) Մերկուլով (հոկտեմբերի 25 (նոյեմբերի 6), 1895, Զաքաթալա, Ռուսական կայսրություն - դեկտեմբերի 23, 1953(1953-12-23)[1], Մոսկվա, ԽՍՀՄ), խորհրդային պետական գործիչ, պետական անվտանգության մարմինների ղեկավարներից, 1-ին աստիճանի անվտանգության կոմիսար։

Վաղ կյանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մերկուլովը ծնվել է 1895 թվականին ներկայիս Զագաթալայում։ Նրա ռուս հայրը և վրացի մայրը երկուսն էլ ազնվականության անդամներ էին։ Նրա հայրը՝ բանակի կապիտան, դատապարտվել է յուրացման համար 1900 թվականին և մահացել 1908 թվականին[2]։ 1913 թվականին Վսևոլոդ Մերկուլովը ոսկե մեդալով ավարտել է Թիֆլիսի գիմնազիան և դարձել Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետի ուսանող, բայց չի ավարտել։

1916 թվականին զորակոչվել է ռուսական բանակ և որպես դրոշակառու մասնակցել Առաջին համաշխարհային պատերազմին[3]։ 1917 թվականի սեպտեմբերին ծառայել է Օրսկի 331-րդ հետևակային գնդում։ 1918 թվականի մարտից ապրել է Թիֆլիսում։ Սկզբում նա գործազուրկ էր, իսկ օգոստոսից 1918 թ. աշխատել է որպես գործավար և ուսուցիչ դպրոցում։ 1921 թվականի սեպտեմբերից՝ Վրաստան Կարմիր բանակի ներխուժումից հետո, զինվորագրվել է Չեկայում[4]։

Մերկուլովն առաջին անգամ հանդիպել է Լավրենտի Բերիային 1923 թվականին, երբ Բերիան 24 տարեկան էր։ Իր հետագա առաջխաղացումը նա պարտական է Բերիայի հովանավորությանը։ 1925թ.-ին միացել է Կոմունիստական կուսակցությանը։ 1925-1931թթ. եղել է Գաղտնի գործողությունների տնօրինության ղեկավար և Աջարիստանի ԳՊԿ-ի ղեկավարի տեղակալ[5]։

Մոսկվա տեղափոխվելը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1929 թվականի փետրվարից աշխատել է Աջարիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ԳՊՀ-ում, իսկ 1931 թվականի սեպտեմբերին ծառայության է ընդունվել Չեկայում։ 1931-1934 թթ աշխատել է Համամիութենական կոմկուսի Անդրկովկասյան շրջկոմում որպես քարտուղարի օգնական[6]։ Քարտուղարն էր Լ.Պ.Բերիան։ Վ.Մերկուլովը դարձավ Բերիայի ամենամոտ օգնականն ու վստահելի անձը։ 1934-1937 թթ աշխատել է շրջկոմի առեւտրի բաժնի վարիչ։ 1937-1950 թթ եղել է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր։ 1937-1938 թթ աշխատել է Վրաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի արդյունաբերական և տրանսպորտի բաժնի վարիչ։ 1938 թվականի օգոստոսին Բերիայի կողմից կանչվել է Մոսկվա, իսկ սեպտեմբերի 1-ին 1938 թ. նշանակվել է ԽՍՀՄ ՆԿՎԴ Պետական անվտանգության գլխավոր տնօրինության (ԳՈՒԳՎ) պետի տեղակալ։ 1938 թվականի դեկտեմբերի 15-ին նշանակվել է ԽՍՀՄ ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարի առաջին տեղակալ և ԳՈՒԳԲ ղեկավար։

Մերկուլովը տեղափոխվեց Մոսկվա 1938 թվականի օգոստոսին, անմիջապես այն բանից հետո, երբ Ստալինի կողմից Բերիան ընտրվեց Նիկոլայ Եժովից ՆԿՎԴ-ի վերահսկողությունը ստանձնելու համար։ Երբ 1938 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Բերիան ստանձնեց Պետական անվտանգության գլխավոր տնօրինության ղեկավարի պաշտոնը, նա ընտրեց Մերկուլովին որպես իր տեղակալ[7]։ 1939 թվականին ընտրվել է ԽՄԿԿ Կենտկոմի անդամ։

1941 թվականի փետրվարի 3-ին ԽՍՀՄ Պետական Անվտանգության Ժողովրդական Կոմիսարիատը անջատվեց ՆԿՎԴ-ից։ Ժողովրդական կոմիսար է դարձել Վ.Մերկուլովը։ 1941 թվականի հուլիսի 20-ին ՆԿԳԲ-ն և ՆԿՎԴ-ն կրկին միավորվեցին, և Վ.Մերկուլովը կրկին դարձավ Բերիայի առաջին տեղակալ[4]։

Պատերազմի ժամանակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1939 թվականի սեպտեմբերին, ԽՍՀՄ-ի և նացիստական Գերմանիայի միջև կնքված պայմանագրից հետո, Մերկուլովն ուղարկվեց Ուկրաինա՝ վերահսկելու Լեհաստանից խլված տարածքների միավորումը։ Սեպտեմբերի 28-ին նա Բերիային զեկուցեց, որ ձերբակալել է 1923 մարդ, որոնց մեծ մասը մեղադրվում էր ուկրաինացի ազգայնական լինելու մեջ[8]։ Երբ 1940 թվականի գարնանը Կատինի հայտնի կոտորածի ժամանակ մահապատժի ենթարկվեցին գրեթե 22000 լեհ սպաներ, Մերկուլովը գլխավորեց «եռյակը», որը ստորագրեց մահապատժի դատավճիռները։ Մինչ դրա սկսվելը, նա մարտի 5-ին այցելեց Բելառուսի Խորհրդային Հանրապետություն (Բելառուս)՝ ստուգելու Լեհաստանից վերջերս բռնագրավված հանրապետության արևմտյան մասում թակարդում գտնվող լեհերին հավաքելու առաջընթացը[2]։

1941 թվականի մայիսին Մերկուլովը ղեկավարում էր Բալթյան երկրների խաղաղեցումը, որոնք բռնի կերպով ընդգրկվում էին ԽՍՀՄ կազմում։ Հունիսի 17-ին նա հաշվետվություն ուղարկեց, որում ասվում էր, որ երեք հանրապետություններում ձերբակալվել է 14,467 մարդ, և ևս 25,711 (հիմնականում ձերբակալվածների ընտանիքները) վտարվել են իրենց տներից[8]: Հաշվարկվել է, որ գերմանական ներխուժումից առաջ կարճ ժամանակահատվածում Էստոնիայի բնակչության չորս տոկոսը և Լատվիայի և Լիտվայի բնակչության 2 տոկոսը տեղահանվել են[9]։

Արտասահմանյան հետախուզության ղեկավարի պաշտոնում Մերկուլովը 1940 թվականի նոյեմբերին Մոլոտովի հետ մեկնեց Բեռլին՝ նախաճաշելու Հիտլերի հետ[2]։ Նա նախազգուշացումներ ստացավ լավ տեղավորված գործակալներից, որ գերմանացիները ծրագրում են ներխուժել, բայց հրաժարվեց հավատալ նրանց՝ ասելով իր գործակալներից մեկին. «Դուք շատ եք չափազանցնում»։ 1941թ. 200 դիվիզիա կենտրոնացած էր խորհրդային սահմանին, բայց ավելացրեց, որ պատերազմը «հավանական չէ», քանի որ «Հիտլերը չի կարող պատերազմի վտանգի ենթարկել ԽՍՀՄ-ի հետ հարաբերությունները[10]։ Գերմանական ներխուժումից հետո Մերկուլովը ղեկավարում էր Կարմիր բանակի մաքրումը անհավատարմության մեջ կասկածվող սպաներից։ Նա ռետինե մահակով ծեծի է ենթարկել Կարմիր բանակի ձերբակալված սպաներ Կիրիլ Մերեցկովին և Բորիս Վաննիկովին[2]։ Ստալինի հրամանով նա առևանգել և սպանել է նաև մարշալ Կուլիկի կնոջը[11]։

Նա ներգրավված էր Մանհեթենի նախագծի ներսում լրտեսների ցանց ստեղծելու ծրագրում։ ՆԿՎԴ-ի առաջին հաջողությունը Կլաուս Ֆուկսի հավաքագրումն էր։ Նախագծին տրվել է «Էնորմոզ»[12]։ 1944 թվականի նոյեմբերին Պավել Ֆիտինը հայտնում է։

Պատերազմի ժամանակ Մերկուլովը գրել է «Ինժեներ Սերգեև» հայրենասիրական պիեսը՝ օգտագործելով Վսևոլոդ Ռոկկ կեղծանունը[2]։

Աշխատանքից ազատում, ձերբակալում և մահապատիժ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1946 թվականի մայիսի 4-ին Մերկուլովը հեռացվեց իր պաշտոնից։ Սա անհաջողություն էր Բերիայի համար, որը կորցրեց վերահսկողությունը ոստիկանական ապարատի նկատմամբ[13]։ 1947 թվականի ապրիլի 25-ին նշանակվել է արտերկրի խորհրդային ունեցվածքի գլխավոր տնօրինության պետ։ 1950 թվականի հոկտեմբերի 27-ին նշանակվել է Պետական վերահսկողության նախարար՝ փոխարինելով Լև Մեխլիսին։

1953 թվականի հուլիսին, Բերիային ձերբակալելուց հետո, Մերկուլովին կանչեց Կոմունիստական կուսակցության նոր ղեկավար Նիկիտա Խրուշչովը և հրամայեց զեկույց գրել Բերիայի հետ իր կապերի մասին։ Նա երկար նամակ գրեց՝ դատապարտելով Բերիային որպես հավակնոտ դավադիր, սակայն պնդելով, որ չնայած նրան 30 տարի ճանաչում է, Մերկուլովը միայն հիմա է հասկացել, որ ինքը հանցագործ է[14]։

Մերկուլովին Բերիայի և ևս վեց հոգու հետ գաղտնի դատեցին 1953թ. դեկտեմբերին։ Դեկտեմբերի 14-ին «Պրավդան» հայտնեց, որ նա մեղավոր է ճանաչվել Բերիայի հետ «երկար տարիներ համատեղ հանցավոր գործունեության», «Բերիայի հանցավոր առաքելություններից շատերի կատարման», դավաճանության, ահաբեկչություն և «մասնակցել հակահեղափոխական, դավաճանական, դավադիր խմբին», որի համար դատապարտվել է մահվան և գնդակահարվել[15]։

Այսպիսով, Մերկուլովը մահացել է 1953 թվականի դեկտեմբերի 23-ին, Մոսկվայում։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Кто руководил НКВД. 1934-1941 (ռուս.)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 «Самый образованный палач, О скромном наркоме госбезопасности Всеволоде Меркулове (The most educated executioner, About the modest People's Commisar of State Security, Vsevolod Merkulov)». Novaya Gazeta. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 24-ին.
  3. ↑ «Меркулов Всеволод Николаевич 1895–1953 Биографический Указатель». Khronos. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 13-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Арутюнян, К. А.; Погосян, Г. Р. (2010). Вклад армянского народа в победу в Великой Отечественной войне (1941-1945). Ереван. էջ 547. {{cite book}}: line feed character in |title= at position 43 (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  5. ↑ Merkulov, V.N. «Копия письма В. Н. Меркулова Н. С. Хрущеву, направленного Г. М. Маленкову 21 июля 1953 г. (Copy of a letter from V.N.Merkulov to N.S.Khrushchev, sent to G.M.Malenkov on 21 July, 1953». Исторические Материалы. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 13-ին.
  6. ↑ «Доклад Комиссии ЦК КПСС Президиуму ЦК КПСС по установлению причин массовых репрессий против членов и кандидатов в члены ЦК ВКП(б), избранных на ХVII съезде партии. 9 февраля 1956 г.». Исторические Материалы. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 26-ին.
  7. ↑ Marc Jensen, and Nikita Petrov (2002). Stalin's Loyal Executioner: People's Commissar Nikolai Ezhov, 1895–1940. Stanford, Cal: Hoover Institution Press. էջ 151. ISBN 978-0-8179-2902-2.
  8. ↑ Murphy, David E. (2005). What Stalin Knew, the Enigma of Barbarossa. New Haven: Yale U.P. էջ 33. ISBN 0-300-10780-3.
  9. ↑ Murphy. What Stalin Knew. էջ 41.
  10. ↑ Murphy. What Stalin Knew. էջ 106.
  11. ↑ Montefiore, Simon Sebag (2003). Stalin. The Court of the Red Tsar. London: Phoenix. էջեր 339–40. ISBN 0-75381-766-7.
  12. ↑ «Vsevolod Merkulov». Spartacus Educational.
  13. ↑ «Меркулов Всеволод Николаевич 1895–1953 Биографический Указатель». Khronos. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 13-ին.
  14. ↑ Merkulov, V.N. «Копия письма В. Н. Меркулова Н. С. Хрущеву, направленного Г. М. Маленкову 21 июля 1953 г. (Copy of a letter from V.N.Merkulov to N.S.Khrushchev, sent to G.M.Malenkov on 21 July, 1953». Исторические Материалы. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 13-ին.
  15. ↑ Conquest, Robert (1961). Power and Policy in the U.S.S.R., The Study of Soviet Dynasties. New York: MacMillan. էջեր 443–44.