Wayang Kulit iku pagelaran wayang ingkang mbabaraké lakon mahabharata utawa ramayana kang wayangé digawé saka kulit. Jinising wayang iki kang paling disenengi ing Tanah Jawa. Wayang iki digawé saka kulit kang ditatah lan diéntha kaya déné manungsa. Lumrahé wayang kulit nglakonaké lakon Wayang Purwa, nanging ana uga kang nganggo Carita Menak lan Babad Tanah Jawa, carita agama (Kristen, Buda), perjuwangan, lan manéka warna carita liyané.
Wayang kulit dilakokaké ing layar putih kang sinebut kelir. Déné wayang-wayang iku ditancepaké ing debog ana ing sisih tengen lan kiwané dhalang. Gamelan kang ana ing sisih mburi ngiringi pagelaran iki. Pagelaran wayang wis diakoni déning UNESCO ing tanggal 7 November 2003, dadi karya kabudayan kang édi péni ing babagan carita dongéng lan warisan kang berharga banget (Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity). Suwaliké, UNESCO nyuwun supaya Indonésia njaga (preserve) warisan iku.[1]
Wayang iki ora mung sumebar ing Jawa waé, nanging uga ing tlatah liya ing Nuswantara. Wayang kulit sumebar ing tanah Jawa lan uga pérangan liya ing Nusantara, nanging wayang iki luwih disenengi déning wong Jawa Tengah lan sapérangan Jawa Wétan. Ing antarané panggonan siji lan liyané duwé gagrag dhéwé-dhéwé, kang gedhé dhéwé ya iku Gagrag Ngayogyakarta lan Gagrag Surakarta. Gagrag Banyumas lan Gagrag Pesisiran uga kondhang ing tlatahé dhéwé.
Ing jaman saiki, pagelaran wayang olèh owah-owahan. Campursari lan dhagelan lumebu ing antarané pagelaran mau. Amarga wayang uga wis lumebu dadi acara télévisi, suwéné pagelaran kang asliné sewengi bisa dikurangi dadi sawatara jam waé.
Wayang kulit uga asring sinebut wayang purwa. Sumber caritané ya iku saka kitab Mahabharata lan Ramayana kang ditulis déning Mpu Sedah, Mpu Panuluh, lan Mpu Kanwa.
Wayang kulit lumrahé digawé saka bahan kulit kebo kang wis diprosès dadi kulit lembaran, saben siji paraga wayang mbutuhaké watara ukuran 50 x 30 cm kulit lembaran kang banjur ditatah nganggo piranti wujud wesi lancip. Wesi waja iki digawé luqih dhisik kanthi manéka wangun lan ukuran, ana kang lancip, pipih, cilik, gedhé lan wangunliyané kang duwé fungsi béda-béda.
Wosé piranti mau kanggo gawé manéka bolongan ukiran ana ing lembaran wayang. Sabanjuré dipasang pérangan awak liyané ya iku tangan. Tangan wayang dumadi saka rong pérangan ya iku lengen dhuwur lan ngisor, saéngga tangan bisa diobahaké niru obahing tangan manungsa. Gagang wayang digawé saka bahan sungu kebo utawa sapi. Tangan wayang uga diwènèhi gagang supaya dhalang bisa ngobahaké tangan wayang mau.
Pakeliran utawa pagelaran wayang kulit merlokaké piranti ya iku antarané:
Cempala | : | thuthukan dhalang kanggo ngiringi antawacana lan omongan ing lakon. |
Kelir | : | layar putih kang dibèbèr kanggo mainaké wayang. |
Bléncong | : | Senthir kanggo gawé wewayangan, ing jaman saiki ana kalané senthir disulih nganggo petromax utawa lampu listrik. |
Kepyak | : | digawé saka kuningan kanggo iringané dhalang. |
Kothak | : | wadhah wayang lan kanggo dithuthuk Cempala |
Gedebog/debog | : | kanggo tancepan wayang. |
Gamelan | : | kanggo ngiringi pagelaran. |
Akehe wayang ing kothak ora padha ing antarané dhalang siji lan liyané. Ana kang kurang saka 180, ana uga kang nganti 400 wayang. Wayang mau ana kang ditata ing pakeliran sisih tengen lan kiwa, ana uga kang ing njero kothak.
Ing antarané kang ditata ana ing sisih kiwa ya iku:
Kang ditata ing sisih tengen diwiwiti saka wayang Brahala/Déwa Amral/Déwa Mambang dipungkasi nganggo wayang bayen.
Wayang dhudahan ya iku wayang kang ora mèlu disimping nanging mung disimpen ana sajeroning kothak. Biasane wayang dhudahan iku kalebu wayang kang kerap dilakokake déning Ki Dhalang. Contone wayang dhudahan:
1. Dhudahan Kurawa
2. Dhudahan Pandhita lan Déwa
3.Dhudahan Raseksa (buta) Prepat
4. Dhudahan Panakawan
5. Dhudahan Keparak
6. Dhudahan Prajurit
7. Dhudahan Wanara
8. Dhudahan Sato Kéwan
9. Dhudahan Pusaka
Wiracarita Mahabharata déning Krishna Dwaipayana Wyasa | |
---|---|
Para paraga | |
Dinasti Kuru | Paraga liya |
Santanu | Gangga | Bisma | Satyawati | Citrānggada | Wicitrawirya | Ambika | Ambalika | Widura | Dretarastra | Gandari | Sangkuni | Subadra | Pandu | Kunti | Madri | Yudistira | Bima | Arjuna | Nakula | Sahadewa | Duryodana | Dursasana | Yuyutsu | Dursala | Drupadi | Hidimbi | Gatotkaca | Ahilawati | Utara | Ulupi | Citrānggadā | Amba | Barbarika | Babruwahana | Irawan | Abimanyu | Parikesit | Wiratha | Kicaka | Krepa | Drona | Aswatama | Ekalawya | Kertawarma | Jarasanda | Satyaki | Mayasura | Durwasa | Sanjaya | Janamejaya | Resi Byasa | Karna | Jayadrata | Kresna | Baladewa | Drupada | Hidimba | Drestadyumna | Burisrawa | Salya | Adirata | Srikandi | Radha |
Topik kagandhèng | |
Pandawa | Korawa | Hastinapura | Indraprastha | Krajan ing Mahabharata | Perang ing Kurukshetra | Bhagawad Gita | Krajan Kuru | Silsilah Pandawa lan Korawa |