აზერბაიჯანის რელიეფი
აზერბაიჯანის რელიეფი ძალიან მრავალფეროვანია. აზერბაიჯანის ტერიტორიის ნახევარს უკავია მთები, რომელიც მიეკუთვნება კავკასიონი ჩრდილოეთის და მცირე კავკასიონის დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთის სისტემას. აზერბაიჯანის ტერიტორიის ნაკვეთები, რომლებიც მდებარეობენ ზღვის დონიდან დაბლა, შეადგენენ რესპუბლიკის მთლიანი ტერიტორიის 18%-ს[1].
რელიეფის ფორმირება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]აზერბაიჯანის თანამედროვე რელიეფის ჩამოყალიბების პროცესი სახელმწიფოს ისტორიის მანძილზე მიმდინარეობდა. აღსანიშნავია, რომ მთის ზონების დონე 2.5-4.5 კმ-ით გაიზარდა, ვაკეები 2.5-დან 3 კმ-მდე შემცირდა. მთის ფორმირების პროცესი მთლიანად დამოკიდებულია ტექტონიკური პროცესის სიჩქარეზე. ვაკეების გამოჩენა დამოკიდებულია საზღვაო და კონტინენტური ცვლილებების ფორმირებაზე.
ამ ეტაპზე, ტექტონიკური მოქმედებების მკვეთრი კონტრასტი იზრდება, იქმნება მდინარის სისტემის საფუძველები, რომლებიც ძველ ზედაპირებს ეფუძნება. შემდეგ ვერტიკალური ლანდშაფტის ეპოქა იწყება. ეგზოგენური პროცესების განახლდება ხდება[2].
აზერბაიჯანის რელიეფის მრავალფეროვნება მისი წარმოშობიდან გამომდინარეობს[3]. ქვეყნის ტერიტორიაზე არსებობს ტექტონიკური, ვულკანური, ფსევდო-ვულკანური, გრავიტაციული, ფლუვიური, არიდულ-დენუსაციური, ეოლიანი, კარტისური, თალასოგენური და წარმოშობის სხვა ფორმები. ტექტონური რელიეფი ქვეყანაში ძალზედ გავრცელებულია. ტექტონიკური რელიეფის დამახასიათებელი ნიშნებია ლავა და მისი ნაკადები. ვულკანის ამოფრქვევის პროცესი გამოიწვია ხრეშის ნაკვეთების გამოვლენამ[4].
მთის ფსევდო-ვულკანური რელიეფის ტიპის ძირითადი ფორმები და კონუსური ფორმები გავრცელებულია გობუსტანში, აფშერონის ნახევარკუნძულზე, შირვანის ველის სამხრეთ-აღმოსავლეთით, კასპიის ზღვის ბაქოს არქიპელაგზე და ა.შ[4].
მყინვარების გათხრებისა და დაგროვების აქტივობამ ხელი შეუწყო ხეობის გლუვი რელიეფის ჩამოყალიბებას.
გრავიტაციული რელიეფი მოიცავს ზვავებსა და მეწყერებს. ზვავები ძირითადად გავრცელებულია შაჰდაღისა და ყიზილგაიას (კავკასიონი) პლატოებზე, მცირე კავკასიონზე (აღმოსავლეთ გოიჩა, მუროვდაღი, ყარაბაღის მაღლობი) და ქიაფაზის მთიან მასივზე.
მაღალმთიანი მეწყერის შედეგად ჩამოყალიბდა ქვეყნის მთის ტბები (გოქ-გიოლი, მარალ-გიოლი, განლი-გიოლი). კავკასიონის კეთილგანწყობილი ლითოლოგიურმა და ჰიდროგეოლოგიურმა პირობებმა მეწყერის ჩამოყალიბებაში დიდი როლი ითამაშეს.
რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ფლუვიური რელიეფი ყველაზე ხშირად გვხვდება. ფლავური რელიეფის ფორმის ნათელი მაგალითია ტბა გოქ-გიოლი.
არიდო-დენუდაციური რელიეფის ფორმა შეინიშნება მშრალ ადგილებში (გობუსტანი, აფშერონის ნახევარკუნძულის დასავლეთი ნაწილი, კავკასიონის მთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფერდობი, ჯეირანჩოლ-აჯინავრუსის მთისწინეთი და ა.შ. არიდული-დენადების რელიეფის ძირითადი მახასიათებლებია არასასურველი მიწები და თიხის ფსევდოკარსტები.
აეოლინის რელიეფის წარმოდგენილია ქვიშიანი ტიპებით, დუნებითა და ბორცვებით.
კარსტული რელიეფი ფართოდ გავრცელებულია დიდ და მცირე კავკასიაში, ნახშირწყალბადების ქანების ადგილებში. კრსტული რელიეფის მაგალითია მღვიმეები (აზიხის მღვიმე) და ჭები[5].
კასპიის აკუმულატორიულმა საქმიანობამ ხელი შეუწყო თალასოგენური რელიეფის ჩამოყალიბებას, რომელიც მოიცავს ტერასებსა და კლდეებს.
ქვეყნის მთაგორიან ნაწილში პოლეგენეტიკური რელიეფი გვხვდება.
მელიორაციისა და მშენებლობის პროცესმა გამოიწვია ანთროპოგენური (ტექნოგენური) რელიეფის ფორმირება, რომელიც, ძირითადად, შეინიშნება მტკვარ-არაქსის დაბლობში.
მცირე კავკასიონის რელიეფი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]მცირე კავკასიონის ტერიტორია ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთსა და დასავლეთს მოიცავს. მთიანი სისტემა წარმოდგენილია, ძირითადად, ქედებით, რომელთაც არ გააჩნიათ ძირითადი წყალგამყოფი: მუროვდაღი, ყარაბაღი, მიხთოქანი და ა.შ.
შაჰდაღის ქედი იღებს სათავეს ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთიდან, შაჰდაღის მწვერვალიდან და გრძელდება ხინალდაღის მწვერვლამდე ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში[6]. ხინალდაღის მწვერვალიდან აღმოსავლეთით მდებარეობს მუროვდაღის ქედი.
ჩრდილოეთით მდებარეობს ბაშქენდ-დესთაფურის ღრმული და შამქორის გუმბათოვანი მაღლობი.
აღმოსავლეთ გოიჩას ქედი მოიცავს ტბა გოიჩაისა და მდინარე თართარის წყალგამყოფ აუზებს. უმაღლესი მწვერვალია მთა ქათი დაღი (3437 მ). ყარაბაღის ქედი იწყება ჩრდილოეთიდან და გადაჭიმულია მდინარე არაქსამდე. ჩრდილო-დასავლეთით ეს ქედი უკავშირდება მუხთოქანის ქედს (მთა დელიდაგი, 3613 მ). ზანგეზურის ქედი გადაჭიმულია არაქსიის მდინარეზე და იგი ყველაზე მაღალია კავკასიონის მცირე ზომის ქედებს შორის[1].
დარალაიაზის ქედისათვის დამახასიათებელია ისეთი მწვერვალები, როგორიცაა ქუქუ - 3210 მ და ქეჩალდაღი - 3115 მ[7].
თალიშის მთიანი სისტემა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თალიშის მთები განლაგებულია რესპუბლიკის სამხრეთ-აღმოსავლეთით (ქვემო-არაქსის აუზი). მთები ჩამოყალიბებულია მესამე პერიოდის ქანების ნალექებიდან. აფშერონის ნახევარკუნძულის რელიეფი წარმოდგენილია რიგი ქედებით, მთებით, ასევე ტალახის ვულკანებით. არსებობს დიდი რაოდენობის პატარა მარილიანი ტბები[8].
თალისში მთის ჯაჭვი წარმოადგენს გარდამავალ წერტილს მცირე კავკასიონის მთის სისტემადან იალბუზის მთებამდე (ირანის რესპუბლიკა). იგი მოიცავს თალიშის, ფეშთასარის და ბუროვარის ქედებს.
მტკვრის დაბლობი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]მტკვრის დაბლობი მდებარეობს ქვეყნის ცენტრში. რელიეფის მოიცავს ფართო ვაკეებსა და მთისწინეთებს. აქ მდებარეობს მტკვარ-არაქსის დაბლობი, რომელიც ყველაზე დიდია სამხრეთ კავკასიაში[9].
დაბლობების ჩრდილო-დასავლეთით განჯა-ყაზახის ვაკეებია გადაჭიმული. განჯა-ყაზახის ვაკის ჩრდილოეთ ნაწილსა და მტკვარ-არაქსის დაბლობზე მდებარეობენ ჯეირანჩოლის, აჯინაურის, ლანგაბის-ალიათის მთისწინეთები.
სამურ-დევეჩის დაბლობი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]აფშერონის ნახევარკუნძულის ჩრდილოეთის მიმართულებით მდებარეობს სამურ-დევეჩის დაბლობი, რომელიც ეყრდნობა გუსარის ვაკეს. ამ დაბლობის უმეტესი ნაწილი ოკეანის დონის ქვემოთ მდებარეობს[10].
დაბლობები, შუამთიანეთი და მაღალმთიანეთი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ძირითადად ორი რელიეფის ფორმაა: დაბლობები და მაღალი მთები[11]. მაღალმთიან ადგილებს მიეკუთვნება ნაკვეთი, რომლის სიმაღლე 2500 მ აჭარბებს. კავკასიონზე ეს არის: კავკასიონის მთავარი და გვერდითი ქედები; მცირე კავკასიონზე: ზანგეზური, მუროვადაღი და შაჰდაღის ქედის გვერდითი ნაწილები. ამ ტერიტორიაზე ნიადაგის საფარისა და ფლორის სუსტი განვითარებაა.
კავკასიონის მაღალმთიანეთს ახასიათებს მყინვარები და მთის მდინარეები. შუამთიანეთი იყოფა ღრმა ხეობებით.
მცირე კავკასიონის მთები მცირე სიმაღლით გამოირჩევა და შედგება რიგი ქედებისა და ყარაბაღის ვულკანური პლატოსაგან.
შუამთიანეთი იკავებს ნაკვეთებს სიმაღლით 1000-2500 მ. შუამთიანეთისათვის დამახასიათებელია ტერასები და ფერდობები.
დაბალმთიანეთი მოიცავს დაახლოებით 200 მ სიმაღლესა (გობუსტან და აჯინაური) და მთისწინეთ ნაკვეთებს 50-დან 100 მ-მდე. აქ მთის ფერდობები და გლუვი წყლები არსებობს. დამახასიათებელია არიდული-დენუსაციური პროცესების განვითარება[1].
გეომორფოლოგიური რეგიონები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აზერბაიჯანის ტერიტორიის გეომორფოლოგიური სტრუქტურა კომპლექსურია. აქ არის დენუნსაციურ - სტრუქტურული მთები, სტრუქტურული ეროზიის მთები, ვულკანური მთები, აკუმულაციური დენუნსაციური პლატოები და ვაკეები, აკუმულაციური ვაკეები.
აღმოსავლეთის კავკასიონის რეგიონი ხასიათდება ნივალ-გლუვური და გადაჭარბებული გლუვური რელიეფის ფორმებით. ძირითადი სახეობებია: ხეობები, გორაკები, ტალახის ვულკანები, მეწყერები, კარსტული რელიეფის თიხის ფორმები. განვითარებულია ეროზიისა და გრავიტაციის პროცესები. თავად რეგიონი პირობითად დაყოფილია სამხრეთ კავკასიის მთის ჯაჭვის სამხრეთ ფერდობზე და კავკასიის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილზე.
კავკასიონის სამხრეთი ფერდობი მდებარეობს მაზიმსა და გირდიმანს მდინარეებს შორის და იყოფა მდინარის ხეობებით. სუბრეგიონისთვის დამახასიათებელია: ვიწრო წყალგამყოფი აუზები, არხები, ტერასები, ძლიერი ღვარცოფები, მეწყერები. სუბრეგიონი დაყოფილია ისეთი გეომორფოლოგიური რეგიონებად, როგორიცაა ზაქათალა, შაქი და ლაღიჩი.
კავკასიონის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში შედის ქედები, შიშველი ფერდობები, გლუვი პლატოები, ხეობები, მეწყერები. აღმოსავლეთით სუბრეგიონი მოიცავს: შემახის ბუნებრივ ნაწილს, გობუსტანს, აფშერონის ნახევარკუნძულსა და ა.შ. სუნრეგიონში შედის შემდეგი რეგიონები: ბაზარდუზუ, შახნაბად-ხიზი, შაჰდაგი, თანგი-ბეშბარმაღი, დუბრარი, შემახი, გობუსტანი და აფშერონი.
მტკვრის ღრმული პირობითად იყოფა 4 გეომორფოლოგიურ რეგიონებად:
ალაზან-აირიჩაის რეგიონი. მოიცავს ალაზანსა და ისმაილის გეომორფოლოგიური რეგიონებს.
ჩრდილოეთით მდგომარეობს აჯინაურ-ჯეირანჩოლის მთისწინეთი. იგი მოიცავს: ალაზან-აირიჩაის ხეობას, ჯეირანჩოლის მთისწინეთს, აჯინურის მთისწინეთს, ლანგაბიზ-ალიათის მთისწინეთს.
მტკვარ-არაქსის დაბლობი არის ყველაზე ფართო რეგიონი მტკვრის ღრმულში. რეგიონი იყოფა ისეთი გეომორფოლოგიური რეგიონებად, როგორიცაა შირვანი, სამხრეთ შირვანი, მუღანლო და სალიანი.
მცირეკავკასიონის მთის სისტემა მოიცავს მცირე კავკასიონის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფერდობებს, კერძოდ მდინარე ხრამსა და არაქსს. იგი დაყოფილია ყარაბაღისა და განჯა-ყაზახის გეომორფოლოგიურ რეგიონებად.
მცირე კავკასიონის გეომორფოლოგიურ რეგიონში ძალიან ცოტა აკუმულაციური ნაკვეთია. განვითარებულია ეროზიის პროცესი. რეგიონი დაყოფილია 3 გეომორფოლოგიური სუბრეგიონად: ჩრდილო-აღმოსავლეთი, აღმოსავლეთი და სამხრეთ-დასავლეთის ფერდობები.
ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფერდობში შედის: შაჰდაღისა და მუროვდაღის მთის ქედები, შამქორის გუმბათოვანი მაღლობი და სხვა. აქ ინტენსიურად მიმდინარეობს ეროზიისა და გრავიტაციის პროცესები.
აღმოსავლეთ ფერდობზე წარმოდგენილია ყარაბაღის მთის ქედი. ყველგან შიშველი ფერდობებია. მიმდინარეობს გრავიტაციის პროცესი. დამახასიათებელია მდინარის ხეობები, ქედები, შიდა კუნძულოვანი აუზები.
სამხრეთი ფერდობი მოიცავს მდინარე აკერის აუზსა და მდ. თართარის ნაწილს. სუბრეგიონისთვის დამახასიათებელია ქედები, ინტრუზიული მთები, კარსტის ტერასული დონეები. იგი იყოფა ქალბაჯარისა და მიხთოქანის რაიონებად.
მცირე კავკასიონის გეომორფოლოგიური რეგიონი მოიცავს მთიან ღრმულებს. რეგიონი ხასიათდება ვულკანური და გლუვი რელიეფის ფორმებით. იგი ჩვეულებრივ იყოფა ისეთ გეომორფოლოგიურ ქვეზონად, როგორიცაა ყარაბაღის ვულკანური მაღლობი, იმიერ არაზის მთები და ნახიჩევანის ღრმული.
თალიშის გეომორფოლოგიური რეგიონი მოიცავს თალიშის მთებსა და ლენქორანის დაბლობს. აქ არის ფართო ღრმულები, ზღვის ტერასები, მეწყერები[12].
რესპუბლიკის სამხრეთ-აღმოსავლეთით არის ლენქორანის მთები, რომელიც შედგება სამი ქედისგან. ყველაზე მაღალი ქედი თალიშის ქედია.
კავკასიონის ჩრდილო-აღმოსავლეთ მიმართულებით მდებარეობს გუსარის ვაკე[13].
აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ტერიტორიის დაახლოებით 60% მთიან ტერიტორიას იკავებს[14]. საშუალო მაღლობი 400 მეტრია. ხმელეთის სიმაღლე -26.5 მ-დან იწყება.
„გეომორფოლოგიის“ დეპარტამენტი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]„გეომორფოლოგიის“ განყოფილებას საფუძველი ჩაეყარა 1950 წელს. 1969 წლიდან 1982 წლამდე დეპარტამენტი ფუნქციონირებდა „გამოყენებითი გეომორფოლოგიის“ ლაბორატორიაში. 2009 წელს დეპარტამენტის სახელი შეიცვალა და გახდა „გეომორფოლოგია და ბუნებრივი რისკები“. ამჟამად განყოფილების უფროსი გეოგრაფიული მეცნიერების დოქტორი ხალიდ თანრივერდიევია[15].
განყოფილების ძირითადი ამოცანებია: რელიეფის ტიპების შესწავლა, მორფოსტრუქტურული ანალიზის სამეცნიერო საფუძვლების გადამუშავება, მორფოსტრუქტურის გენეტიკური და ტაქსონომიური კლასიფიკაციის შედგენა, გარკვეულ რეგიონებში დენუსაციის შემცირების რაოდენობის განსაზღვრა, ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე მცირე, საშუალო და ფართომასშტაბიანი გეომორფოლოგიური რუკების შედგენა და ა.შ[15][16].
იხილეთ აგრეთვე
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]რესურსები ინტერნეტში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ 1.0 1.1 1.2 ОРОГРАФИЯ И ВЫСОТНЫЕ ПОЯСА. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-05-22. ციტირების თარიღი: 2018-09-22.
- ↑ Особенности формирования рельефа
- ↑ Рельеф Азербайджана[მკვდარი ბმული]
- ↑ 4.0 4.1 Азербайджан / Рельеф - Международный евразийский институт. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-06-26. ციტირების თარიღი: 2018-09-22.
- ↑ Азыхская пещера
- ↑ Хребет Шахдаг
- ↑ АНАЛИЗ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОГО ПОЛОЖЕНИЯ НАХЧЫВАНСКОЙ АР АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
- ↑ Ленкорань и Талышские горы
- ↑ Кура-Араксинская низменность
- ↑ Рельеф Азербайджанской Республики
- ↑ КРАТКАЯ СПРАВКА ПО АЗЕРБАЙДЖАНУ
- ↑ Основные типы рельефа в Азербайджане
- ↑ Рельеф Азербайджана
- ↑ Сельское хозяйство Азербайджана
- ↑ 15.0 15.1 ГЕОМОРФОЛОГИЯ И ПРИРОДНЫЕ РИСКИ. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-10-05. ციტირების თარიღი: 2018-09-22.
- ↑ МАТЕМАТИКО-КАРТОГРАФИЧЕСКОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ РЕЛЬЕФА ДЛЯ ЦЕЛЕЙ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОГО ПЛАНИРОВАНИЯ ТЕРРИТОРИИ (НА ПРИМЕРЕ ТЕРРИТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-05-17. ციტირების თარიღი: 2018-09-22.