კავკასიის სამეფისნაცვლო

კავკასიის სამეფისნაცვლო (რუს. Кавказское наместничество; 5 მაისი, 1785 — 31 დეკემბერი, 1796; 27 დეკემბერი, 1844 — 22 ნოემბერი, 1881 და 26 თებერვალი, 1905 — 9 (22) მარტი, 1917) — რუსეთის იმპერიის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მმართველობის სპეციალური ორგანო. მას ხელმძღვანელობდა იმპერატორის მიერ დანიშნული მეფისნაცვალი, რომელიც ახორციელებდა თავის სამოქალაქო ძალაუფლებას (გარდა საკანონმდებლო ხელისუფლებისა) და ექვემდებარებოდა უშუალოდ მას.

ისტორია

პირველი სამეფისნაცვლო

კავკასიის სამეფისნაცვლო 1795-1796 წლებში

კავკასიის სამეფისნაცვლო შეიქმნა 1785 წლის 5 მაისს რუსეთის იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის ბრძანებულებით^[1][2]. კავკასიის სამეფისნაცვლო შედგებოდა კავკასიის გუბერნიისა და ასტრახანის ოლქისაგან, რომლებიც თავის მხრივ ასტრახანისა და კავკასიის პროვინციებზე შეიქმნა. კავკასიის გუბერნატორის შტაბი მდებარეობდა ეკატერინოგრადში (ახლანდელი სოფელი ეკატერინოგრადსკაია), ხოლო 1790 წლის 30 აპრილიდან — ასტრახანში^[3]. კავკასიის სამეფისნაცვლოს ტერიტორია მოიცავდა სტეპებს ვოლგისა და დონის ქვედა დინებას შორის და ჩრდილოეთ კავკასიის ნაწილს ყუბანსა და თერგამდე.

1796 წლის 12 დეკემბერს პავლე I-მა გამოსცა ბრძანება რუსეთის იმპერიის გუბერნიებად დაყოფის შესახებ^[4]. იმავე დროს გაუქმდა კავკასიის სამეფისნაცვლო.

მეორე სამეფისნაცვლო

1844 წლის 27 დეკემბერს ნიკოლოზ I-ის ბრძანებით რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შემავალ კავკასიის ტერიტორიებზე აღდგა კავკასიის სამეფისნაცვლო, ცენტრით ტფილისში.

1844 წლის 27 დეკემბრიდან იგი შედგებოდა შემდეგი შემადგენლობით:

• ერთი გუბერნია:
  • საქართველო-იმერეთის გუბერნია (შემდგომში ტფილისის გუბერნია).
• ორი ოლქი:
  • სომხეთის ოლქი (შემდგომში ერევნის გუბერნია).
  • კასპიის ოლქი (შემდგომში დაღესტნის ოლქი, ზაქათალის ოკრუგი და ბაქოს გუბერნია).

1866 წლის 17 აგვისტოს შეიქმნა სოხუმის სამხედრო განყოფილება. 1867 შავი ზღვის ოლქი ჩამოყალიბდა 1868 ელიზავეტპოლის გუბერნია ჩამოყალიბდა 1878 ჩამოყალიბდა ბათუმის ოლქი და ყარსის ოლქი.

გუბერნატორის უფლებები და მასსა და ცენტრალურ განყოფილებებს შორის ურთიერთობის მოწესრიგება ჩამოყალიბდა 1846 წლის 6 იანვრის „კავკასიის მეფისნაცვლის ურთიერთობის შესახებ“ წესში^[5][6].

კავკასიაში სიტუაციის სტაბილიზაციასთან და ხელისუფლების განზრახვასთან, გააერთიანოს ადგილობრივი მმართველობის სისტემა, კავკასიის სამეფისნაცვლო გაუქმდა იმპერატორის ალექსანდრე III-ის 1881 წლის 22 ნოემბრის ბრძანებით, რაც რეალურად ნიშნავდა კავკასიის სამეფისნაცვლოს ლიკვიდაციას. 1883 წელს კავკასიის სამეფისნაცვლო ფაქტობრივად გაუქმდა.

მესამე სამეფისნაცვლო

კავკასიის სამეფისნაცვლო 1905-1917 წლებში

1905 წლის 26 თებერვალს (11 მარტს) რუსეთის იმპერატორის ნიკოლოზ II-ის ბრძანებულებით აღდგა კავკასიის მეფისნაცვლის თანამდებობა^[7]. კავკასიის სამეფისნაცვლოში შედიოდა:

• ექვსი გუბერნია:
  • ბაქოს გუბერნია
  • ელიზავეტპოლის გუბერნია
  • ქუთაისის გუბერნია
  • ტფილისის გუბერნია
  • შავი ზღვის გუბერნია
  • ერევნის გუბერნია
• ხუთი ოლქი:
  • ბათუმის ოლქი
  • დაღესტნის ოლქი
  • ყარსის ოლქი
  • ყუბანის ოლქი
  • თერგის ოლქი
• ორი დამოუკიდებელი ოკრუგი:
  • ზაქათალის ოკრუგი
  • სოხუმის ოკრუგი

თებერვლის რევოლუციის შემდეგ 1917 წლის 9 (22) მარტს, რუსეთის დროებითმა მთავრობამ კავკასიის სამეფისნაცვლოს ტერიტორიაზე წარმოქმნა ამიერკავკასიის მართვის სპეციალური ორგანო — ამიერკავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტი (ოზაკომი), რომელიც დაუქვემდებარა პეტროგრადიდან დანიშნულ 5 კომისარს^[8].

რესურსები ინტერნეტში

• КАВКАЗСКОЕ НАМЕСТНИЧЕСТВО

სქოლიო

1. Полное собрание законов Российской империи, собрание 1-ое (1649-1825), т. XXII, указ 16193, ст. 388
2. Полное собрание законов Российской империи, собрание 1-ое (1649-1825), т. XXII, указ 16194, ст. 388-392
3. Полное собрание законов Российской империи, собрание 1-ое (1649-1825), т. XXIII, указ 16858, ст. 128
4. Полное собрание законов Российской империи, собрание 1-ое (1649-1825), т. XXIV, указ 17634, ст. 229-230
5. Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-ое (1825-1881), т. XXI, указ 19589, ст. 17
6. Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-ое (1825-1881), т. XXI, указ 19590, ст. 17-19
7. Полное собрание законов Российской империи, собрание 3-ое (1881-1913), т. XXV, указ 25891, ст. 149
8. გაზ. „საქართველო“ №57, 12 მარტი, 1917