Scciumêa Varatella

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietè du Burghettu

Vista du Varatella ch'u scure intu centru de Tuiàn

A scciumêa Varatella (o Vâtella, anche sulu A Scciumêa, Scciümaira Varatella in carporu e tuianìn) a l'è in scciumme, lüngu circa sette chilometri, ch'u nasce dunde se unisce u Riàn de Cârpe cu-u Riàn da Valle e ch'u sföccia intu Mâ Ligure. U Varatella u l'atravèrsa a valâta cu-u stessu numme, da lê scavà.

Geografìa

Percursu

Mappa cu-u percursu da scciumêa

U scciumme Varatella u se furma circa au centru du propiu bacìn, a l'altessa de 170 metri in s'ou livellu du mâ inta regiùn dìta du Sâtu du Lü (Sätu du Lüvu in carporu), intu teritoriu du cumün de Tuiàn. Chi a gh'è infatti a conflensa di dui scciummi ch'i dan urigine aa Varatella, saiè a di u Riàn de Cârpe e u Riàn da Valle. Vixìn au centru storicu de Tuiàn, a ina quöta de 45 metri in s'ou livellu du mâ, u Varatella u risêve l'ègua dau sò prinsipâle afluente, u Riàn de Baresciùn, ch'u rìva daa valle da Baestrìn^[1].

Intràu inta ciana costêa du Burghettu, u procedde in moddo quèxi rettilineu fina aa costa, dunde u sföccia intu Mâ Ligure.

Afluenti

• 
  U Riàn de Baresciùn intu centru de Tuiàn
• 
  U Riàn de Patarè dau pàise abandunàu

U riàn Varatella u l'è cunscideràu de quintu de urdine, dâtu ch'u l'è generàu da l'uniùn de dui scciummi (u Riàn de Cârpe e u Riàn da Valle) de quartu urdine, graddu au quâle u rìva anche u Riàn de Baresciùn. Pertantu u bacìn du Varatella u se pö cunsciderâ cumme l'uniùn de trei sutta-bacìn di riè mensunè de d'âtu^[2].

Partindu da munte, in s'ou lâtu sinistru u Varatella u risêve i seguenti afluenti^[3]:

• Riàn da Valle: u l'è ün di dui turenti ch'i dan urigine aa scciumêa Varatella. U sò rammu prinsipâle u nasce da ina funtâna in lucalitè Vaccarìn, vixìn au Zuvu de Tuiàn (Zuvu de Tuiran in tuianìn), pe pö percurre u cuscì dìtu Valùn da Valle, dund'u risêve l'ègua de numerusi afluenti.
• Riàn Reipose: u l'è furmàu da diversci rianetti ch'i chìna dae rìve da zöna cunusciüa cumme Sutta San Pêu (Sutta San Pêru in tuianìn) dâtu ch'i se tröva subitu sutta a l'abassia de San Pêu du Munte. Se unisce au turente prinsipâle circa in chilometru doppu a confluensa tra u Riàn de Cârpe e u Riàn da Valle.
• Riàn Culunbarie: cumme u Riàn Reipose u nasce inte rìve sutta l'abassia de San Pêu, da ina funtana che però a se tröva ciü in bassu. Se unisce au Varatella circa 500 metri ciü a valle du Riàn Reipose, de frunte ae vegge câve de Marchisiu.
• Riàn Veru: u l'è furmàu da l'uniùn de diversci riè, ch'i scure intu valùn tra San Pêu e San Pietrin, lüngu e rìve du Munte Raviné. U se caccia inta scciumêa a l'altessa de famuse grotte de Tuiàn.
• Riàn Cioxi: furmàu da paeggi rianetti ch'i nasce inte zöne de cunfìn tra Buisàn e Tuiàn, doppu avé superàu u Briccu Polensa u se caccia intu scciumme Varatella, ciü o menu in curispundensa du punte medievale dìtu de Giee (Punte de Giaire in tuianìn).
• Riàn Taranburle: dìtu anche Riàn Và de Colle, u nasce into teritoriu du cumün de Buisàn, dunde u canpa l'ègua de riè ciü picìn, pe confluì pö intu Varatella, inta regiùn di Canavài.
• Riàn Marmoraire: u canpa l'ègua di riè ch'i scure pe-a pârte centrâle du cumün de Buisàn. Arivàu sutta au Castelâ, u dèvia versu sud pe caciâse intu Varatella a l'altessa du casellu de l'autustradda.

Invece, in sa destra du Varatella, u gh'è i seguenti afluenti^[3]:

• Riàn l'Ouviva (Riàn l'Uriva in tuianìn): u canpa e ègue di vari rianetti ch'i atravèrsa u picìn cianettu fra a valâta de Cârpe e quella de Baestrìn, cacianduse aa fìn intu Varatella subitu doppo avé pigiàu l'ègua du Riàn Armassa e du Riàn de l'Arma.
• Riàn Nipissi: cumme i precedenti, u nasce in se rìve du Poggiu de Baestrìn, chinandu drittu versu u funduvalle, dunde u se caccia intu Varatella a l'altessa du primmu turnante da stradda pruvinciâle.
• Riàn Marcangeu: u l'è in riàn picìn ch'u chìna anche lê dau Poggiu de Baestrìn. U sföccia intu Varatella vixìn au punte da SP 25 Tuiàn-Buisàn-Löa.
• Riàn de Baresciùn: u l'è u prinsipâle afluente du riàn Varatella, ultre ai dui riè che a furma, e u l'è ciamàu anche u Riàn du Punte. U canpa e ègue de numerusi riè da valâta de Baestrìn, uninduse au turente apena a nord du centru storicu de Tuiàn, u Turaccu.
• Riàn Sgorìn: u l'atravèrsa ina valle picina in se rìve da cadena de munti versu a Ciana d'Arbenga. U se caccia intu Varatella in curispundensa de l'ingressu intu pàise de Tuiàn.
• Riàn de Rìve: u scure in se rìve du Munte Aü e u piggia u numme da regiùn ch'u atravèrsa, dìta apuntu inte Rìve, in s'ou cunfìn tra i cumün du Burghettu e de Tuiàn, in curispundensa du quâle u se caccia intu riàn Varatella.
• Riàn de Patarè: u scure tra e rìve du Munte Aü e quelle du cuscì dìtu Poggiu Reundu, pasandu pö pe l'antìga burgâ de Patarè, urmâi da seculi abandunâ, a l'altessa da quâle u va intu Varatella.
• Riàn Armussi: u canpa l'ègua ch'u ciove e ch'a scorre in s'ou fiancu da costa tra u Monte Aü e u Piccaru a partì daa regiùn cu-u stessu numme. Pasàu sutta au viadottu de l'autustradda, versu a sò fìn u l'è stètu tonbinàu fina au puntu dunde u se caccia intu Varatella.
• Riàn Fasciöle: apena ciü a levante du Riàn Armussi, u l'à origine anche lê in s'a costa di munti tra u Burghettu e u Sejâ e u l'è scavalcàu dau Viadottu Armussi de l'autustradda Zêna-Ventimiggia. A parti da l'altessa da pruvinciâle u l'è stètu interamente tonbinàu fina aa sò uniùn cu-u Varatella, tantu che au sò postu u se tröva d'ancö ina picina stradda, Via Juvarra.
• Riàn Canpirussi: u scure in s'ou fiancu setentriunâle du Munte Piccaru ma, apena arivàu intu pàise du Burghettu, u l'è stètu interamente tunbinàu fina aa sò confluensa intu Varatella, ch'a l'è all'incirca a l'altessa da caserma di Carabiné.

Bacìn idrugraficu

U bacìn idrugraficu du turente Varatella u se larga inte ina vasta zöna, dâtu u gran nümeru de afluenti ch'i se caccia inta scciumêa. In particulâre u so bacìn u se svilüppa inti teritori di cumün du Burghettu, de Tuiàn, de Buisàn, de Baestrìn, de Castelveggiu e, pe ina pârte picina, anche du Sejâ. Stu bacìn, orientàu in diresiùn nord-ovest/sud-est, u l'à ina superfice tutâle de pocu ciü picina de 44 km² e in perimetru lüngu 25 km^[2][4].

U bacìn du Varatella u l'è separàu da quelli cunfinanti da ina serie de munti e de culine:

• Versu sud u l'è separàu dai trei bacìn picìn du Riàn Cö, du Riàn San Roccu e du Turente Torseru daa cadena de munti ch'i dividde u Burghettu dau Sejâ. In particulâre u gh'è, daa costa versu l'entrutèra, u Munte Piccaru (281 m), u Munte Cruxe (541 m), u Munte in Simma a Tuiàn (621 m), u Munte Aü (748 m) e u Poggiu Grande (812 m)^[5].
• Versu punente u cunfina cu-u bacìn du Sénta, in particulâre cu-a Valle du Neva, daa quâle u l'è separàu daa cresta che, partindu dau Poggiu Grande, a cunsunse a Colla de Baestrìn (660 m) cu-a Rocca Ciàn di Prè (827 m), u Munte Guardiöla (737 m) e a Rocca Barbena (1141 m)^[5].
• Versu nord, in Val Burmia, u se tröva u scciumme Burmia de Milleximu, pârte du bacìn du Po. Inte sta diresiùn a linia spartiègua a l'è quella ch'a cunsunse a Rocca Barbena cu-u Munte Sebancu (982 m), u Zuvu de Tuiàn (801 m) e u Munte Carmu (1389 m)^[5].
• Versu levante, i se tröva i bacìn du Turente Ninbaltu e du Riàn Cazasse, separè daa cresta ch'a chìna dau Munte Raviné (1061 m) au Munte Mârmi (303 m) e au Castelâ (119 m)^[5].

Dau puntu de vista da sò geulugia, u bacìn du Varatella u l'è divisu inte trè pârte tantu diferenti: a pârte muntagnusa tra Tuiàn e Cârpe a l'è furmâ prinsipâlmente da rocce ricche de calcâre e dulomie, ch'i crea in paesaggiu aridu, cun tanti rivassùi e pìn de grotte e gârbi in se rìve di munti.

L'âtra pârte de munti, in particulâre inti cumün de Buisàn e Baestrìn, a l'è caraterizâ da ina magiù presensa de scistu, ch'a l'à purtàu a paesaggi ciü "levighè" e menu aridi. Aa fìn, a pârte de cianüa custea a l'è u risultâtu de milenni d'amüggiu de materiâle purtàu a valle dau Varatella e a curispunde ai ürtimi 4 km du percursu da scciumêa, dau centru de Tuiàn fina aa sò fuxe.

Ecunumìa

«Esse cumme u murìn de Cantaràina, quand'u gh'è u gràn u ghe manca l'aiva, quand'u gh'è l'aiva u ghe manca u gràn»

(Moddu de dì de Tuiàn, grafìa uriginâle[6])

• 
  L'edifissiu du vêgiu muìn inta burgâ de Tuiàn cu-u mèximu numme, primma deviau cumme cartêa

A despêtu de in üzu urmâi limitàu aa sula irigasiùn, quande nu se va a truvâ inte ün di frequenti mumenti de secca, intu pasàu a presensa da scciumêa a l'êa fundamentâle e muture pe l'intrêga ecunumia di paisi du Burghettu e de Tuiàn ultre che, cunsciderandu anche i sò afluenti, de Baestrìn e de Cârpe ascì. Prinsipalmente l'ègua du Varatella a vegnìva utilizâ cumme fursa mutrixe pe-i tanti muìn e gunbi custruìi lüngu e sò rìve, ultre che pe alimentâ u scistêma de irigasiùn lucâle.

Gunbi

• 
  I resti du gunbu de Baresciùn, in s'ou Riàn du Punte o de Baresciùn
• 
  A röa restaurâ du gunbu da Colla, in s'ou Riàn de Baresciùn

Cumensandu dai gunbi, quellu ciü a munte u l'êa quellu de Cârpe. Scituàu in sa muderna stradda pruvinciâle, u l'utilizâva l'ègua du Riàn de Cârpe pe mesciâ, in cascâta, e sò due möe: a primma a asiunâva u muìn du paise, invece a segunda a l'êa quella du gunbu. Ben ciü a valle, in po' ciü in sü du punte da pruvinciâle pe Buisàn, se truvâva invece u cuscì dìtu gunbu da Urpe, du quâle u se pö ancua vegghe l'edifissiu, e pö u gunbu de Trènne, in lucalitè Braia e caciàu sü intu cursu du bunbardamentu aleàu de Tuiàn du 12 agustu du '44. Cuntinuandu a chinâ lüngu u cursu da scciumêa se incuntrâvan ancua u gunbu da Cumüna, de propietè püblica e scituàu vixìn au cuscì dìtu punte de Gière (punte de Giaire in tuianìn); d'ancö demolìu e vixìn au quâle u se truvâva ina lünga vasca uzâ pe lavâ a sansa.

Gh'êa pö u gunbu du Pierluigi, ciü o menu a l'altessa de l'atuale circulu du tenni de Tuiàn, e u grande gunbu de Bresciàn, de propietè de l'omonima famiggia burghese du Burghettu e scituàu esattamente in s'ou cunfìn tra Tuiàn e u Burghettu. Drentu a l'abitàu de Tuiàn, alimentàu però da l'ègua du Riàn de Baresciùn, u se truvâva l'ürtimu gunbu a ègua du paise, quellu da Colla. Inta cianüa custêa, pe cuntru, u paise du Burghettu u l'êa du tüttu sensa gunbi, ma a ogni moddu u l'axêva ina prudusiùn de ouvive ciü cuntegnüa.

Bei

• 
  U beu de l'äiva cäda au sò inisiu
• 
  U beu ch'u l'atravèrsa u Riàn de Baresciùn a-a Braia

Ultre che pe mesciâ e möe di gunbi, l'ègua du Varatella a l'alimentâva in estesu scistêma de bei, specialmente inta pârte mediu-âta du sò cursu. Partindu da munte, u primmu beu ch'u se incuntrâva u l'è quellu ch'u gjâva l'ègua daa lucalitè Sâtu du Lü, scurendu lüngu a spunda sinistra da scciumêa fina a arivâ ae cuscì dìte Cà de Crâve, dunde u l'alimentâva in'antìga cartêa pö riadatâ a abitasiùn e d'ancö abandunâ^[7]. In regiùn Martinettu u se ne truvâva âtri dui: u primmu u l'alimentâva l'uficina du Ferâ (da ürtimu, Briossu) invece u segundu, d'urigine ciü antìga cumme quellu de Cà de Crâve esendu armênu du settesentu, u pasâva pe-e cà ancö abandunè da lucalitè Martinettu^[7] e, cun l'avertüa da vixina câva, u vegnìva utilizàu pe alimentà u muìn ch'u maxinâva e prìe chi estrète in gièa. U beu du ferâ u ne alimentâva pö in âtru, uzàu pe cuntru pe l'irigasiùn di terén tra u Varatella e a costa de Dâri e ch'u pasâva sutta au punte pe Buisàn. Pe finì, u ciü grossu pe purtâ e estensciùn, u gh'êa ancua u cuscì dìtu beu de l'ègua câda (beu de l'âiva câda in tuianìn), ciamàu cuscì daa tenperatüa de l'ègua de surgente ch'u l'atraversâva. Stu beu, ultre a purtâ l'ègua pe l'irigasiùn, u l'asiunâva anche i gunbi du Pierluigi e de Bresciàn. Da chi u ne alimentâva in âtru, ch'u curìva lüngu l'atuale pruvinciâle pe-u Burghettu (ciamàu beu du Cian du Beveâiva, in tuianìn), inte ina canaletta a l'internu da miâgia che a resse, arivandu fina a l'altessa de l'atuale reunda pe-u svinculu de l'autustradda, pe cunsundise aa fìn intu Varatella.

Comunicasiùi

• 
  U punte de giaire, ün di ciü antìghi ch'i atravèrsa u Varatella
• 
  Vista du punte du Murin
• 
  U "növu" punte Maineru, in lucalitè Sâtu du Lü

Antigamente inta pârte bassa du cursu du Varatella u nu ghe n'è mâi stètu de punti, cu-u diffisile atraversamentu du turente ch'u l'avegnìva sulu in di guadi a l'internu du sò lettu^[8]. Pe cuntru u vixìn Riàn Cazasse, in s'ou cunfìn cun Löa, u l'è da lüngu tenpu dutàu de propi atraversamenti, cumme testimuniàu dau cuscì dìtu "Puntassu". Quest'opera, che a risale ai tenpi di rumâni, àua a l'è in pârte interâ ma ancua visibile in sa zìna sinistra du riàn, che intu frattenpu, u l'à mudificàu u sò cursu.

A situasiùn a l'è invece diferente intu toccu du Varatella ciü versu munte dunde, grasie aa ciü poca larghessa du turente, i sun stèti custruìi vari punti sa in tenpi storici. Tra sti lì, a strutüa ciü notevole a l'è següamente quella du cuscì dìtu punte de Giaire (saiè a dì de gière, in tuianìn), ch'u l'à trè archè a tüttu sestu e ch'u l'è stètu custruìu intu XIII seculu^[9]. Tra i punti dutè de in sertu prêxu architetonicu i se regurda ancua quellu, senpre a Tuiàn, lüngu a vêgia stradda ch'a purta aa Certussa, vixìn au vegiu muìn cumunâle du beu de l'âiva câda. Stu punte, daa strutüa a due archè, u l'è cunusciüu, dâta a sò pusisiùn, cumme u punte du murin^[10]. Pocu doppu a confluensa tra u Riàn de Cârpe e u Riàn da Valle, in teritoriu carporu, u se tröva pö u cuscì punte du Sergente^[7], in sa vêgia stradda che a culegâva l'ecs cumün cu-a rivêa, inestâ pocu ciü in bassu de l'antìga Via da Valle. Lüngu a stessa via, ciü a mâ, se tröva ancua di punti picìn ch'i l'êa au servisiu de antìghe fabriche in lucalitè Martinettu, cumme quellu da cartêa e quellu du ferâ.

In tenpi ciü muderni sun stèti realizè, ciü o menu inte l'urdine, u viadottu da feruvìa Zêna-Vintimiggia, inaugurâ intu 1872, quellu de l'Aurelia e quellu da pruvinciâle pe Buisàn, che a l'inisiu a l'êa in senplice senté. Opera ingegneristica nutevuliscima pe-a zöna intrêga a l'è pö stèta a custrusiùn, tra u 1913 e u 1926, de l'âtu Punte Maineru in lucalitè Sâtu du Lü, realisàu inte l'ocaxùn da custrusiùn da stradda Tuiàn-Cârpe^[7][11] (l'avertüa du toccu Cârpe-Bardenêi a l'è infatti ciü muderna). A ogni moddu, stu viadottu u nu presenta ciü a sò strutüa uriginâle, esendu stètu custruìu pe due otte intu doppuguèra: doppu êse stètu demulìu dai partigè intu 1944, a sucesiva ricustrusiùn a s'è rivelâ prublematica, rendendu necesâiu in növu rifacimentu de l'opera. Realizè in tenpi ciü recenti i sun pö u punte du lungumâ, quellu de Via Leonardo da Vinci, u Viadottu Varatella de l'Autustradda Zêna-Vintimiggia e quellu du suttustante svinculu.

Notte

1. Ferrando, 2019, pp. 168-169
2. (IT) Stralcio sul rischio idrogeologico - Bacino: Varatella (PDF), in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'8 agòsto 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 5 òtôbre 2015).
3. Ferrando, 2019, p. 168
4. Ferrando, 2019, p. 170
5. Ferrando, 2019, pp. 170-171
6. (LIJ, IT) A Cumpagnia di S-ciancalassi, U gh'è de tüttu cumme a Zena. Soprannomi, proverbi, favole, filastrocche, modi di dire ed altro in dialetto toiranese, Löa, Tipografia Litografia Ligure, Lüggiu 1995, p. 118.
7. (IT) Toirano - Via della Valle, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu l'8 agòsto 2022.
8. (IT) Goffredo Casalis, Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli Stati di S. M. il Re di Sardegna, vol. 2, Turìn, G. Maspero Librajo, 1834, p. 458.
9. (IT) Ponte delle "GIAIRE", in sce svdonline.it. URL consultòu o 4 òtôbre 2022.
10. (IT) Toirano - Via per San Pietro, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu l'8 agòsto 2022.
11. (IT) Touring Club Italiano, Liguria, TCI, 1933, p. 175.

Bibliugrafia

• (IT) Daniele Ferrando, Il Torrente Varatella (Varatello) e la sua valle, in I Corsi d'acqua e le Valli delle Alpi Liguri, vol. 1, Ciusanegu, Grafiche Amadeo, Arvì 2019, pp. 168-173.

Âtri prugetti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Scciumêa Varatella

Culegamenti esterni

• (IT) Varatella - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico, in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu l'8 agòsto 2022.
• (IT) Stralcio sul rischio idrogeologico - Bacino: Varatella (PDF), in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'8 agòsto 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 5 òtôbre 2015).
• (IT) Toirano - Via della Valle, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu l'8 agòsto 2022.
• (IT) Toirano - Via per San Pietro, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu l'8 agòsto 2022.