Demokrasi Terpimpin di Indonesia

"Demokrasi Terpimpin" di Indonesia
1959–1966
Presiden Sukarno membaca dekri beliau bertarikh 5 Julai 1959
Lokasi	Indonesia
Pemimpin	Sukarno
Peristiwa-peristiwa penting	Dekri Presiden Sukarno 1959 Konfrontasi Indonesia–Malaysia Operasi Trikora Penarikan diri dari PBB NASAKOM Peralihan kepada Orde Baru
← Didahului oleh Demokrasi Liberal Indonesia Diikuti oleh → Peralihan kepada Orde Baru

Demokrasi Terpimpin ialah sistem politik yang dilaksanakan di Indonesia dari tahun 1959 sehingga Orde Baru bermula pada tahun 1966. Sistem ini adalah cetusan idea Presiden Sukarno dan merupakan percubaan untuk mencapai kestabilan politik. Sukarno percaya sistem berparlimen yang dilaksanakan pada zaman demokrasi liberal di Indonesia tidak berkesan kerana keadaan politik yang memecahbelahkan pada ketika itu. Sebaliknya, beliau mencari sistem berdasarkan sistem perbincangan dan muafakat tradisional kampung, yang berlaku di bawah bimbingan orang tua kampung. Dengan pengisytiharan undang-undang tentera dan pengenalan sistem ini, Indonesia kembali kepada sistem berpresiden, dan Sukarno sekali lagi menjadi ketua kerajaan.

Sukarno mencadangkan konsep kerajaan koperasi yang dipanggil Nas-A-Kom atau Nasakom yang menggabungkan tiga elemen: nasionalisme, agama, dan komunisme. Ini bertujuan untuk memuaskan empat puak utama dalam politik Indonesia: angkatan tentera, nasionalis sekular, kumpulan Islam, dan komunis. Dengan sokongan ketenteraan, beliau mengisytiharkan Demokrasi Terpimpin pada tahun 1959 dan mencadangkan kabinet yang mewakili semua parti politik utama, termasuk Parti Komunis Indonesia (PKI), walaupun PKI sebenarnya tidak pernah diberi jawatan berfungsi dalam kabinet.

Latar belakang

Tempoh demokrasi liberal di Indonesia, dari reformasi republik kesatuan pada tahun 1950 hingga pengisytiharan undang-undang tentera^[1] pada tahun 1957, menyaksikan kebangkitan dan kejatuhan enam kabinet, dengan tempoh paling lama tidak sampai dua tahun. Malah pilihan raya kebangsaan pertama di Indonesia pada tahun 1955 gagal menghasilkan kestabilan politik.

Pada tahun 1957, Indonesia menghadapi beberapa siri krisis, termasuk bermulanya pemberontakan Permesta di Makassar dan pengambilalihan tentera di Sumatera Selatan, disebabkan peningkatan rasa tidak puas hati di kalangan penduduk bukan Jawa dengan dasar pemusatan Jakarta. Salah satu tuntutan pemberontak Permesta ialah 70 peratus ahli Dewan Nasional yang dicadangkan oleh Sukarno harus datang dari wilayah (bukan Jawa). Tuntutan lain ialah kabinet dan Dewan Nasional diketuai oleh Sukarno dan bekas Naib Presiden Mohammad Hatta.^[2]

Pada Mac 1957, Sukarno menerima cadangan Panglima Tentera Darat, Jeneral Abdul Haris Nasution, untuk mengisytiharkan undang-undang tentera di seluruh Indonesia. Ini akan meletakkan angkatan tentera berkuasa dan akan menjadi satu cara untuk menangani komander tentera yang memberontak, kerana ini akan menghalalkan mereka dengan berkesan.^[3]:243

Dalam menghadapi krisis politik yang semakin meningkat di tengah-tengah perpecahan dalam kabinet, Perdana Menteri Ali Sastroamidjojo mengembalikan mandatnya kepada presiden pada 14 Mac.

Penubuhan Demokrasi Terpimpin

Sukarno

Presiden Sukarno mengadakan lawatan rasmi ke Republik Rakyat China pada Oktober 1956. Beliau kagum dengan kemajuan yang dicapai di sana sejak Perang Saudara dan menyimpulkan bahawa ini adalah disebabkan oleh kepimpinan kuat Mao Zedong, yang pemusatan kuasanya berbeza dengan ketara dengan pergolakan politik di Indonesia. Menurut bekas menteri luar Ide Anak Agung Gde Agung, Sukarno mula percaya bahawa beliau telah "dipilih oleh takdir" untuk memimpin rakyat dan "membina masyarakat baharu".^[4]

Tidak lama selepas kepulangannya dari China, pada 30 Oktober 1956, Sukarno bercakap tentang konsepnya tentang sistem pemerintahan baru. Dua hari sebelum itu, beliau telah menggesa parti politik dimansuhkan. Pada mulanya, parti-parti itu menentang idea itu, tetapi selepas jelas bahawa mereka tidak perlu dimansuhkan, Parti Komunis Indonesia (PKI) memberi sokongan kepada Sukarno. Selain PKI, Parti Nasional Indonesia (PNI) turut menyokong Sukarno, manakala Parti Masyumi Islam dan Parti Sosialis Indonesia menentang rancangan tersebut. Terdapat beberapa demonstrasi yang menyokong rancangan itu.

Pada 21 Februari 1957, Sukarno memperincikan rancangannya. Sukarno menegaskan bahawa di peringkat kampung, persoalan penting diputuskan melalui perbincangan yang panjang dengan tujuan untuk mencapai kata sepakat. Model membuat keputusan ini, menurutnya, lebih sesuai dengan fitrah Indonesia berbanding sistem pengundian ala Barat. Walaupun perbincangan di peringkat tempatan dibimbing oleh pembesar kampung, Sukarno membayangkan presiden membimbing mereka di peringkat kebangsaan. Pusatnya ialah kabinet 'gotong royong' atau 'kerjasama bersama' parti-parti besar yang dinasihatkan oleh Dewan Nasional yang terdiri daripada kumpulan berfungsi, manakala badan perundangan tidak akan dimansuhkan. Sukarno berhujah bahawa di bawah sistem ini, konsensus nasional boleh menyatakan dirinya di bawah bimbingan presiden.

Pada 15 Mac 1957, Presiden Sukarno melantik Pengerusi PNI Soewirjo untuk membentuk "kabinet kerja", yang akan ditugaskan untuk membentuk Dewan Nasional mengikut draf presiden. Namun, kerana Masyumi, parti pembangkang terbesar, tidak diminta untuk turut serta membentuk kabinet, usaha Soewirjo menjadi sia-sia. Bagaimanapun, pada 25 Mac, Sukarno meminta Soewirjo cuba membentuk kabinet lain dalam masa seminggu, tetapi tidak berjaya, Soewirjo gagal.

Akhirnya, Sukarno mengadakan mesyuarat 69 tokoh parti di Istana Negara pada 4 April 1957, di mana beliau mengumumkan hasratnya untuk membentuk kabinet kerja tambahan parlimen darurat, yang ahlinya akan dipilih oleh Sukarno. "Kabinet Kerja" baru, yang diketuai oleh perdana menteri tidak berparti Djuanda Kartawidjaja, diumumkan pada 8 April 1957, di Istana Bogor. Walaupun PKI diketepikan, beberapa ahli bersimpati dengan parti itu.^[3] Secara teorinya, kabinet ini tidak berpihak.

Dewan Nasional telah diwujudkan di bawah undang-undang darurat pada Mei 1957. Ia dipengerusikan oleh Sukarno, dengan Ruslan Abdulgani sebagai timbalan pengerusi. Pada perasmiannya pada 12 Julai, Dewan Nasional dianggotai 42 ahli yang mewakili pelbagai golongan seperti petani, buruh, dan wanita serta pelbagai agama. Keputusan diambil secara konsensus, bukan dengan mengundi. Sebagai badan bukan politik berasaskan kumpulan berfungsi, kabinet ini bertujuan untuk mengimbangi sistem politik. Kabinet tidak diwajibkan untuk mematuhi nasihat yang diberikan oleh Dewan Nasional, tetapi dalam amalan mereka jarang mengabaikannya.^[5]

Sementara itu, angkatan tentera berusaha untuk meningkatkan peranan politik mereka dengan membentuk kumpulan berfungsi mereka sendiri. Nasution mula cuba merayu kumpulan berfungsi parti pada Jun 1957, dan berjaya mengumpulkan banyak organisasi veteran di bawah kawalan tentera. Beliau juga menggunakan undang-undang tentera untuk menangkap beberapa ahli politik kerana disyaki terlibat dengan rasuah, manakala komander tentera tempatan menyekat aktiviti parti, terutamanya PKI, yang ibu pejabatnya di Jakarta diserang pada Julai.

Dalam ucapan Hari Kemerdekaan Indonesia pada 17 Ogos 1957, Sukarno menubuhkan ideologi demokrasi terpimpin, yang kemudiannya dinamakan Manifesto Politik atau Manipol. Ini kemudiannya diperluaskan kepada ideologi yang dikenali sebagai USDEK, akronim kepada Undang-undang Dasar 1945, Sosialisme ala Indonesia, Demokrasi Terpimpin, Ekonomi Terpimpin, dan Keperibadian Indonesia.^[3]:267

Pemberontakan serantau semasa era demokrasi liberal

Di tengah-tengah Perang Dingin, CIA, bersama-sama dengan kerajaan British dan Australia, menyokong pemberontakan di Sumatera dan Sulawesi pada tahun 1958. Pemberontakan ini dilancarkan sebagai reaksi terhadap perebutan kuasa berparlimen Sukarno, meningkatkan pengaruh Komunis, rasuah, dan salah urus kerajaan pusat, serta menentang penguasaan pulau-pulau di luar Jawa.^[6]

Pada September dan Oktober 1957, pelbagai pegawai tentera yang memberontak, termasuk anggota pergerakan Permesta, mengadakan mesyuarat di Sumatera. Mereka bersetuju dengan tiga matlamat: melantik presiden yang tidak akan berpihak kepada PKI, menggantikan Nasution sebagai ketua angkatan tentera, dan mengharamkan PKI. Sebahagian daripada pemberontak serantau ini kemudiannya dituduh terlibat dalam cubaan membunuh Sukarno pada 30 November. Pada 10 Februari 1958, pemberontak termasuk pegawai tentera dan pemimpin Masjumi yang bertemu di Padang, Sumatera, mengeluarkan kata dua kepada kerajaan, menuntut kembali kepada sistem berparlimen melalui pembubaran kabinet, pilihan raya umum, dan kedudukan Sukarno sebagai ketua negara. Lima hari kemudian, pembentukan Kerajaan Revolusi Republik Indonesia (PRRI) diumumkan. PRRI berpusat di Bukittinggi, Sumatera, dan dua hari kemudian menyertai pemberontak Permesta di Sulawesi.

Walaupun sokongan Amerika Syarikat dalam bentuk senjata untuk pemberontak PRRI, tentera Indonesia berjaya mengalahkan pemberontak dengan gabungan pengeboman udara dan operasi tentera darat dari Jawa. Menjelang pertengahan 1958, pemberontakan telah berjaya ditumpaskan, tetapi aktiviti gerila berterusan selama tiga tahun. Amnesti diberikan kepada pemimpin pemberontak walaupun parti politik mereka diharamkan. Nama-nama pemimpin nasionalis awal telah diburukkan, termasuk bekas Perdana Menteri Sutan Sjahrir, yang, bersama-sama dengan yang lain, telah ditangkap pada tahun 1962.^[6]

Pembentukan

Kembali kepada Undang-undang Dasar 1945

Pada tahun 1958, Masyumi dan Nahdlatul Ulama, yang telah berpisah dari Masyumi pada tahun 1952, menyeru agar pilihan raya 1959 ditangguhkan kerana mereka takut kemenangan PKI. Pada bulan September, Perdana Menteri Djuanda mengumumkan penangguhan itu. Sementara itu, Dewan Perlembagaan masih tidak dapat mencapai persetujuan berdasarkan perlembagaan baru, dan buntu antara mereka yang mahu Indonesia menjadi negara Islam, dan mereka yang menyokong idea sebuah negara berdasarkan ideologi Pancasila. Pada bulan Julai, Nasution mencadangkan untuk kembali ke Undang-undang Dasar 1945, dan pada bulan September, beliau meneruskan aktiviti politiknya.^[3]:254 Sukarno cepat menyokong idea ini, kerana dokumen 1945 menjadikan presiden kedua-dua ketua kerajaan dan ketua negara dan dengan itu lebih sesuai untuk melaksanakan demokrasi terpimpin. Di bawah Perlembagaan Sementara 1950, peranan presiden sebahagian besarnya istiadat sebagai ketua negara, walaupun Sukarno mempunyai kuasa moral yang besar kerana statusnya sebagai Bapa Negara.

Secara beransur-ansur, kembali ke Perlembagaan 1945 mendapat sokongan daripada parti-parti politik, dan pada 5 Julai 1959, Sukarno mengeluarkan dekri (secara rasmi Dekri Presiden nombor 150 tahun 1959 mengenai Kembali ke Perlembagaan 1945) untuk menggubal semula Perlembagaan 1945 dan membubarkan Dewan Perlembagaan. Empat hari kemudian, kabinet kerja dengan Sukarno sebagai perdana menteri diumumkan, dan pada bulan Julai, Majlis Kebangsaan dan Majlis Penasihat Tertinggi telah dibentuk. Walaupun parti politik kekal, hanya PKI yang mempunyai kuasa sebenar.^[3]:254

Landskap politik

Peminggiran parti-parti politik Islam

Selepas pembubaran Dewan Perlembagaan, Sukarno mengharamkan Masyumi pada tahun 1960 kerana pemimpinnya mempunyai hubungan dengan PRRI dan pembangkang yang kuat terhadap bentuk kerajaan baru. Perwakilan parti-parti Islam di parlimen jatuh kepada 25 peratus, manakala pengaruh Nahdlatul Ulama juga merosot, walaupun pendirian rasminya memihak kepada pelaksanaan demokrasi terpimpin.

Kebangkitan PKI

Dalam usaha untuk mengukuhkan kedudukannya dalam persaingannya dengan Nasution, Sukarno secara beransur-ansur menjadi lebih dekat dengan PKI dan Tentera Udara Indonesia. Pada bulan Mac 1960, Sukarno membubarkan badan perundangan selepas menolak belanjawannya. Pada bulan Jun, Dewan Perwakilan Rakyat Gotong Royong (DPR-GR), di mana angkatan tentera dan polis mempunyai perwakilan sebagai kumpulan berfungsi, dan Majlis Perundingan Rakyat Sementara (MPRS) telah dibentuk, dengan pengerusi PKI, D.N. Aidit, sebagai naib pengerusi. PKI dianggarkan mempunyai 17 hingga 25 peratus kerusi dalam DPR-GR, dan kini mempunyai perwakilan di semua institusi negeri kecuali kabinet. Walaupun tindakan terhadap PKI oleh komander tentera serantau, Sukarno berulang kali mempertahankannya. Sukarno juga mula menolak ideologinya yang menyatukan Nasionalisme, Agama, dan Komunisme, yang dikenali sebagai Nasakom. Nasakom ialah akronim kepada perkataan NASionalisme, Agama, dan KOMunisme. Ideologi Nasakom adalah percubaan Sukarno untuk mewujudkan satu bentuk sosialisme Indonesia yang akan menggabungkan idea-idea sosialis dan nasionalis dan menyesuaikannya dengan keadaan unik Indonesia sebagai sebuah negara yang terdiri daripada beribu-ribu pulau, banyak kumpulan etnik, dan pelbagai agama.

Walau bagaimanapun, kejayaan tentera mengalahkan pelbagai pemberontakan, termasuk PRRI dan gerakan Darul Islam di Jawa Barat, menjadikan Nasution masih mempunyai inisiatif. Pada tahun yang sama, PKI memulakan kempen "tindakan sebelah pihak" (bahasa Inggeris: unilateral action) untuk melaksanakan undang-undang pembaharuan tanah 1959–60, yang membawa kepada konflik ganas dengan penyokong NU. Oleh itu, pada bulan Disember 1960, Sukarno menubuhkan Komandan Operasi Tertinggi (KOTI), untuk memastikan kempen untuk membebaskan Irian Barat dari Belanda tidak akan dikawal oleh tentera. Operasi tempur sebenar akan diarahkan oleh Komando Mandala, yang diketuai oleh (calon presiden) Mejar Jeneral Suharto, yang merupakan komander pertama Kostrad. PKI, yang ingin menggunakan isu nasionalisme untuk mengukuhkan pakatannya dengan Sukarno, dengan sepenuh hati menyokong usaha ini. Pada bulan Jun 1962, Sukarno berjaya menggagalkan percubaan Nasution untuk dilantik sebagai komander angkatan tentera; sebaliknya, beliau menjadi ketua kakitangan tanpa peranan perintah ketenteraan langsung, walaupun beliau mengekalkan jawatan Menteri Pertahanan dan Keselamatan.

Menjelang tahun 1962, PKI mempunyai lebih daripada dua juta ahli, dan pada bulan Mac, Sukarno melantik dua tokoh utamanya, Aidit dan Njoto, menteri tanpa portfolio. Pada tahun yang sama, pertikaian Irian Barat telah diselesaikan selepas Belanda bersetuju untuk menyerah kalah kepada Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu. Irian Barat kemudiannya diilhakkan secara rasmi oleh Indonesia selepas kontroversi 'Pilihan Rakyat' pada tahun 1969.

Kebangkitan peranan politik angkatan tentera dan polis

Ekonomi

Dasar luar

Pertikaian Irian Barat dan pembebasan

Konfrontasi dengan Malaysia

Berakhirnya Demokrasi Terpimpin

Rujukan

1. "Indonesian Government and Press During Guided Democracy" oleh Hong Lee Oey · 1971
2. Simanjuntak 2003.
3. Ricklefs 1982.
4. Ide Anak Agung, (1973) m/s. 251–2.
5. Lev (2009) m/s. 37–43.
6. Witton, Patrick (2003). Indonesia. Melbourne: Lonely Planet. m/s. 29. ISBN 1-74059-154-2.

Bibliografi