Ulughbegsaurus
Ulughbegsaurus uzbekistanensis is een vleesetende theropode dinosauriër, behorende tot de Carnosauria, die tijdens het late Krijt leefde in het gebied van het huidige Oezbekistan.
Vondst en naamgeving
[bewerken | brontekst bewerken]In de jaren tachtig voerde een team rond Lew Aleksandrowitsj Nesow opgravingen uit bij Dzharakuduk in de Kyzylkumwoestijn. Daarbij werden kaken van een grote theropode gevonden, welke later ten dele werden toegewezen aan Itemirus. In 2019 begreep Kohei Tanaka dat het een apart taxon betrof.
In 2021 werd de typesoort Ulughbegsaurus uzbekistanensis benoemd en beschreven door Kohei Tanaka, Otabek Ulugbek Ogli Anvarov, Darla K. Zelenitsky, Akhmadjon Shayakubovich Ahmedshaev en Yoshitsugu Kobayashi. De geslachtsnaam verwijst naar sultan Ulug Bey, die in de vijftiende eeuw een groot bevorderaar was van astronomie en wiskunde. De soortaanduiding verwijst naar de herkomst uit Oezbekistan. Omdat de naam gepubliceerd werd in een elektronisch tijdschrift, zijn er Life Science Identifiers nodig voor de geldigheid. Deze zijn 854798B5-B4E0-492D-B5F9-0267FC79E2F6 voor het geslacht en 96749FD7-30BF-4322-8434-6C85DAC23105 voor de soort.
Het holotype, UzSGM 11-01-02, is gevonden in een laag van de Bissektiformatie die dateert uit het Turonien, ongeveer negentig miljoen jaar oud. Het bestaat uit een linkerbovenkaaksbeen. Toegewezen werden de specimina CCMGE 600/12457, de achterste tak van een linkerbovenkaaksbeen, en ZIN PH 357/16, de achterste tak van een rechterbovenkaaksbeen. Dit laatste exemplaar was in 2014 aan Itemirus toegewezen. Het holotype maakt deel uit van de collectie van het State Geological Museum of the State Committee of the Republic of Uzbekistan on Geology and Mineral Resources. De andere zijn van het Zoölogisch Instituut en de Chernyshev’s Central Museum of Geological Exploration, beide te St-Petersburg. Van verschillende andere botten en tanden die eerst aan Itemirus of Timurlengia waren toegewezen, werd vermoed dat ze wel eens van Ulughbegsaurus zouden kunnen zijn. Daaronder vallen de kaakfragmenten CCMGE 600/12457 en ZIN PH 357/16.
Beschrijving
[bewerken | brontekst bewerken]De lengte van Ulughbegsaurus werd in 2021 geschat op zevenenhalf à acht meter, het gewicht op ruim een ton.
De beschrijvers gaven een ouderwetse diagnose met typerende eigenschappen. Langs de onderzijde van de buitenkant van het bovenkaaksbeen loopt een reeks van ondiepe ovale uithollingen. De fenestra antorbitalis heeft een opstaande rand waarlangs bultjes lopen. De buitenzijde van het bovenkaaksbeen toont verticale richels. De dentaalplaten van de maxillaire tanden hebben grote foramina langs hun bovenzijde lopen. De bultjes werden expliciet aangeduid als een autapomorfie.
Het holotype heeft een bewaarde lengte van 242 millimeter. Het bovenkaaksbeen is driehoekig in zijaanzicht en raakt het neusgat. De voorste tak lijkt een verticale voorrand te hebben, afwijkend van de naar achteren hellende rand van de carcharodontosauriden. Het buitenvlak is ruw. Het toont minstens zes verticale richels tussen de tweede en zevende tand. Er is ook een reeks uithollingen, vaak naast richels. Drie daarvan, wat hoger gelegen, worden bij hun bovenrand doorboord door een minuscuul foramen. Eigenaardig is dat zulke structuren typisch zijn voor Tyrannosauroidea. Een andere reeks uithollingen loopt direct aan de kaakrand.
De rand van de uitholling rond het venster van de fenestra antorbitalis is geleidelijk gebogen zoals typisch is voor Allosauroidea. De rand is verruwd en bezet met bultjes. Aan de voorste onderrand van de uitholling loopt een reeks kleine foramina. Er zijn twee openingen in de voorste uitholling rond het venster. De voorste daarvan zou een fenestra promaxillaris zijn en wordt van bezijden bekeken afgedekt door een uitstulping van de rand. Het tweede gat ligt schuin erachter en boven en zou de fenestra maxillaris zijn. De binnenzijde van de bijdrage van de achterste tak aan het venster heeft pneumatische uitsparingen die naar voren en beneden in het bot uitsteken.
Er is een interne vleugel als bijdrage aan het verhemelte. Deze heeft een horizontale groeve, vermoedelijk als contact met de praemaxillae, de ploegschaarbeenderen en de overeenkomstige vleugel van de andere zijde. De opgaande tak raakt het neusbeen en is glad. Datzelfde geldt voor de bovenste helft van de binnenzijde, boven de vleugel; de onderste helft, boven de ondersteunende interdentaalplaten van de tanden, is licht ruw. De vooraan hoge uitstekende wal van de interdentaalplaten heeft een reeks van vier grote aderkanalen aan de bovenzijde lopen; die tussen de vierde en vijfde tandkas heeft een diameter van veertien millimeter.
Het bovenkaaksbeen draagt minstens acht tanden. De vijfde bewaarde tandkas is de grootste. Naar achteren nemen de tandkassen geleidelijk in grootte af. De tandkassen benaderen in grootte die van Neovenator en Shaochilong. De tanden zijn duidelijk smaller dan die van Timurlengia.
Fylogenie
[bewerken | brontekst bewerken]Ulughbegsaurus werd in de Carcharodontosauria geplaatst. De fylogenie van deze groep is omstreden, vooral wat de positie van de Megaraptora betreft. De beschrijvers voerden de kenmerken van Ulughbegsaurus in twee gegevensverzamelingen in. Bij de eerste viel hij uit als een lid van de Neovenatoridae, in een polytomie ofwel kam. In de tweede viel hij basaal uit, buiten de Carcharodontosauridae.
Het eerste kladogram toont de stamboom volgens de analyse van Hendrickx en Mateus.
| Allosauroidea |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Het tweede kladogram toont de positie volgens de analyse door Chokchaloemwong.
| Allosauroidea |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Levenswijze
[bewerken | brontekst bewerken]Ulughbegsaurus werd in 2021 gezien als de apexpredator van zijn leefgebied en een bewijs dat zo laat als negentig miljoen jaar geleden de Tyrannosauroidea de Carcharodontosauria in Azië nog niet verdreven hadden uit de niche van grote roofdieren.
Literatuur
[bewerken | brontekst bewerken]- Nessov L.A. 1995. [Dinosaurs of northern Eurasia: new data about assemblages, ecology and paleobiogeography]. Saint Petersburg, Russia: Izdatel’stvo Sankt-Peterburgskogo Universiteta
- Sues H.D. & Averianov A.O. 2014. "Dromaeosauridae (Dinosauria: Theropoda) from the Bissekty Formation (Upper Cretaceous: Turonian) of Uzbekistan and the phylogenetic position of Itemirus medullaris Kurzanov, 1976". Cretaceous Research 51: 225–240
- Tanaka K., Anvarov O.U., Zelenitsky D.K., Ahmedshaev A.S. & Kobayashi Y. 2021. "A new carcharodontosaurian theropod dinosaur occupies apex predator niche in the early Late Cretaceous of Uzbekistan". Royal Society Open Science. 8(9): Article ID 210923