5 centów Buffalo

5 centów Buffalo Buffalo nickel, Bison nickel
Państwo	Stany Zjednoczone
Emitent	Departament Skarbu Stanów Zjednoczonych
Mennica	U.S. Mint
Nominał	5 centów
Lata bicia	1913–1938
Awers
Projekt:	Profil Indianina
Projektant:	James Earle Fraser
Rewers (1913)
Projekt:	Bizon
Projektant:	James Earle Fraser
Rewers (1913–1938)
Projekt:	Bizon
Projektant:	James Earle Fraser
Opis fizyczny
Masa	5 g
Średnica	21,2 mm
Krawędź	płaska
Materiał	miedzionikiel
Stempel	zwykły i lustrzany

5 centów Buffalo (ang. Buffalo nickel, Bison nickel lub Indian Head nickel^[1]) – amerykańska miedzioniklowa moneta obiegowa o nominale pięciu centów projektu Jamesa Earle’a Frasera(inne języki), wybijana przez U.S. Mint w latach 1913–1938. W 1938 roku moneta została zastąpiona przez pięciocentówkę z Thomasem Jeffersonem.

Była to pierwsza amerykańska moneta, której wizerunek przedstawił inne zwierzę niż orła.

Tło historyczne

W 1905 roku prezydent Theodore Roosevelt zaproponował zmianę wizerunków amerykańskich monet. Najbardziej kojarzoną osobą z tym przedsięwzięciem jest rzeźbiarz Augustus Saint-Gaudens. Przed śmiercią artysta zdążył jednak zaprojektować jedynie monety Indian Head Eagle (10 dolarów) i Saint-Gaudens Double Eagle (20 dolarów). Pomimo to U.S. Mint chciała dokończyć projekt zmiany wizerunków monet. Zgodnie z zapisami Coinage Act of 1890 zmiana wizerunku monety mogła zostać przeprowadzona co najmniej po 25 latach od poprzedniej zmiany. Główny rytownik mennicy Charles E. Barber sprawdził, które z nominałów na początku XX wieku spełniały te warunki. Były nimi srebrny dolar i pięciocentówka^[2][3]. Sekretarz Skarbu Franklin MacVeagh pozytywnie zaopiniował pomysł stworzenia nowego projektu dla pięciocentówki^[3].

Barber w 1910 roku rozpoczął własne prace, mając nadzieję, że Departament Skarbu wybierze propozycję z kręgów amerykańskiej mennicy. Zaakceptowane na początku XX wieku projekty były pracami artystów spoza U.S. Mint^[2]. Jednak ze względu na prywatne ambicje MacVeagh pominął pomysły Barbera^[4].

Projekt i emisja

Przygotowania i projekt monety

Wykonana z brązu replika End of the Trail Frasera.

Wśród artystów, do których dotarła wiadomość, że Departament Skarbu chce zmienić wizerunek monety o nominale pięciu centów, był rzeźbiarz, uczeń Saint-Gaudensa – James Earle Fraser^[2]. Był on wówczas uznanym artystą. Wykonał m.in. rzeźbę End of the Trail(inne języki), przedstawiającą Indianina na koniu u wybrzeży Pacyfiku^[a][4][5] . Fraser zaproponował ówczesnemu dyrektorowi U.S. Mint George’owi E. Robertsowi(inne języki) wykonanie projektu monety, którym chciał uhonorować rdzenną ludność Ameryki Północnej^[2]. Mimo to początkowo Roberts zlecił Fraserowi wykonanie projektu głowy Lincolna. Pomysł został jednak szybko zarzucony i mennica poprosiła artystę o przedstawienie propozycji dla „typowo amerykańskiej” monety. Lange podaje, że po nawiązaniu kontaktu z Fraserem w U.S. Mint wciąż rozpatrywano rozpisania konkursu na nowy projekt pięciocentówki, jednak w 1912 roku Fraser został poinformowany o tym, iż ma zagwarantowaną wyłączność na pracę nad wizerunkiem^[2].

Dotychczas w historii amerykańskiego mennictwa jedynymi monetami przedstawiającymi Indianina o fizjonomii rdzennej ludności Ameryki Północnej były Indian Head Half Eagle i Indian Head Quarter Eagle projektu Beli Lyon Pratta(inne języki). Na pozostałych monetach (Indian Head Eagle, 3 dolary Indian Princess Head) Indianie posiadali fizjonomię „rasy kaukaskiej”^[4].

Wódz Iron Tail (ok. 1905 rok).

Przed rozpoczęciem prac nad projektem Fraser badał cechy charakterystyczne dla wyglądu i fizjonomii ludności indiańskiej. Po emisji monety został spytany o źródło inspiracji dla przedstawionego na awersie, zwróconego w prawo profilu, Fraser podał, że pracował z trzema Indianami. Podał jednak imiona dwóch z nich: Iron Tail(inne języki) (Siuks) i Two Moons (Czejen). Trzecim z nich, co potwierdziła później żona Frasera – Laura Gardin Fraser, był Big Tree (Kiowa), z którym artysta pracował już przy innych projektach. Laura potwierdziła także współpracę z Siuksem Iron Tailem. Lange podaje, że po analizie awersu monety i zdjęć wspomnianych Indian, najbardziej prawdopodobnym modelem mógł być Iron Tail^[6].

W przypadku projektu rewersu moneta stanowi również wyjątek w historii amerykańskiego mennictwa, ponieważ przedstawia bizona amerykańskiego. Do tej pory jedynym zwierzęciem widniejącym na amerykańskich monetach był bielik amerykański^[7]. Fraser stwierdził, że w celu stworzenia „prawdziwie amerykańskiej” monety „nie znalazł bardziej charakterystycznego motywu w obrębie Stanów Zjednoczonych niż bawół amerykański (sic)”. Lange podkreśla, że Fraser w opisie swojej monety z premedytacją używał potocznej nazwy buffalo, a nie adekwatnej z zoologicznego punktu widzenia nazwy bison. Przy projekcie rewersu Fraser wzorował się na bizonie zwanym Black Diamond z Bronx Park Zoo w Nowym Jorku^[8].

Pierwsze modele Fraser zaprezentował już po pięciu miesiącach. Wykonał ich kilka sztuk o różnej wysokości reliefu. MacVeagh poprosił rzeźbiarza, aby ten przedstawił propozycje z jak najniższym reliefem, jakim się da. Wynikało to z wymogów mennicy w sprawie bicia dużej ilości monet, w krótkim czasie przy jednym uderzeniu stempla^[9]. Ostateczny projekt Frasera został określony w Stanach Zjednoczonych mianem „medalierskiego” i zyskał przychylność sekretarza MacVeagha. Barber z kolei poddał krytyce zbyt duże przedstawienia na awersie i rewersie, co według niego, nie pozostawiało wystarczająco dużo miejsca na wymagane inskrypcje^[10]. Wieści o projekcie nowego wizerunku wywołały obiekcje przedsiębiorców produkujących różne automaty, w których płacono właśnie pięciocentówkami. Protest do U.S. Mint zgłosiło Hobbes Manufacturing Company, które produkowało automaty wykrywające sfałszowane monety. Na specjalnym spotkaniu pomiędzy właścicielem fabryki a Fraserem nie osiągnięto porozumienia. Dyrektor mennicy poparł jednak opinię Frasera, że łatwiej wprowadzić poprawki w automatach niż ponownie zmieniać i dostosowywać projekty do nowych wymogów^[9].

Pierwsze próbne wybicia przeprowadzono 7 stycznia 1913 roku^[9].

Emisja monety

17 lutego 1913 roku wybito pierwsze obiegowe monety pięciocentowe z nowym wizerunkiem^[9]. Część z nich została przesłana prezydentowi Williamowi Taftowi, aby wręczył je jako prezent przedstawicielom Indian zaproszonych na ceremonię poświęconą wmurowania kamienia węgielnego pod pomnik National American Indian Memorial(inne języki)^[b][11]. Monety weszły oficjalnie do obiegu 4 marca^[9]. W krótkim czasie zwrócono uwagę na mankament wynikający z projektu rewersu. W użytych projektach stempli nominał „FIVE CENTS” umieszczono na kopcu łączącym się z otokiem. Takie umiejscowienie nominału sprawiało, że wystawał on poza płaszczyznę monety i był narażony na ścieranie. W celu ochrony inskrypcji Barber przeprojektował rewers. Kopiec został zredukowany do linii trawy, na której stał bizon. W tej sytuacji pomiędzy zwierzęciem a otokiem uzyskano egzergę. W tym miejscu Barber umieścił nominał, który zrównał się z powierzchnią otoku i bizona. Zmiana projektu została ostatecznie zatwierdzona przez Frasera^[9][12]. W 1937 roku oddział mennicy w Denver wprowadził do obiegu monety z bizonem z trzema nogami. Pomyłkę tę zauważono dopiero po wprowadzeniu monet do obiegu. Wizerunek bizona z trzema nogami powstał poprzez spolerowanie przez pracowników mennicy stempla rewersu, aby usunąć z niego ślady zużycia^[c][13].

Umiejscowienie nominału

Rewers projektu Frasera

Rewers po zmianach Barbera

Monety wybite w 1936 roku są ewenementem w historii amerykańskiego mennictwa, ponieważ był to pierwszy przypadek, kiedy moneta pięciocentowa została wybita w ciągu jednego roku w ilości powyżej 100 milionów sztuk (dokładnie 118 997 000)^[14].

Bicie obiegowych pięciocentówek z bizonem wstrzymano w latach 1922, 1932–1933^[15]. W 1938 roku, po 25 latach w obiegu, kolejny raz zmieniono projekt pięciocentówki. Monetę z bizonem zastąpiono pięciocentówką z Thomasem Jeffersonem^[15].

W latach 1913–1916 i 1936–1937 wybijano także egzemplarze kolekcjonerskie. W pierwszym okresie monety były bite w tzw. francuskim matowym stylu (ang. French matte style). Technika ta była popularna wśród medalierów na przełomie XIX i XX wieku. Wykończenie takich monet jest bardziej matowe niż tych obiegowych, a tło ziarniste. Technika ta miała wzmacniać szczegóły medali. Według Langego w przypadku monet, które posiadają niższy relief niż medale, taki sposób bicia monet nie jest efektowny^[16]. W 1936 roku, odpowiadając na potrzeby kolekcjonerów, mennica powróciła do bicia monet kolekcjonerskich stemplem lustrzanym, który tworzył kontrast pomiędzy lśniącym tłem i matowym reliefem^[16].

Monety wybite w latach 1913–1916 były sprzedawane w „dużych” zestawach monet kolekcjonerskich po cenie 1 dolara i 16 centów (zestaw zawierał monety o nominale jednego centa i pięciu centów oraz trzy srebrne monety) lub w „małych” zestawach za 16 centów (monety o nominale centa i pięciu centów). Z kolei monety bite w latach 1936–1937 sprzedawano pojedynczo. Ich cena wynosiła 20 centów^[16].

American Buffalo Gold

 Osobny artykuł: American Buffalo.

American Buffalo Gold.

Według Langego „śmiałość projektu” i „wyjątkowa amerykańska jakość” sprawiły, że pięciocentówka z bizonem stała się jedną z najbardziej rozpoznawalnych amerykańskich monet i zyskała uznanie w amerykańskiej popkulturze^[17].

W 2006 roku U.S. Mint rozpoczęła emisję American Buffalo Gold. Moneta ta wykonana jest z 24-karatowego złota próby 999 i uznawana jest za monetę bulionową. Moneta ma wagę 1,0001 oz, czyli 31,108 g, a wartość, jaką jej nadano, to 50 dolarów amerykańskich. Awers i rewers monety bulionowej odtwarzają projekt Frasera. Według U.S. Mint moneta ukazuje „pierwotne piękno amerykańskiego Zachodu”, „oddaje cześć dziedzictwu pierwszych mieszkańców” oraz „oddaje ducha pionierskiej ekspansji narodu na zachód”^[18][19].

Nakłady

Nakłady monet Buffalo nickel^[1][20]:

Odmiany	Ilość		Mennice
	obiegowe	kolekcjonerskie
Buffalo nickel z 1913	38 434 270	1250	Filadelfia, Denver, San Francisco
Buffalo nickel z lat 1913–1938	1 174 464 771	14 628

Opis monety

Awers

Awersy obu odmian przedstawiały skierowany w prawą stronę profil Indianina^[20]. Postać ma na wpół zamknięte oczy, trzy piórka we włosach, które zostały ułożone i związane wstążką na modłę Indian z równin^[6]. Na prawo od czoła i nosa Fraser umieścił napis „LIBERTY”. W dolnej lewej części monety, pod kołnierzem znalazła się data^[20]. Pod datą artysta umieścił literę F jako swój inicjał^[15].

Rewers

Rewersy obu odmian przedstawiały w środku pola monety zwróconego w lewo bizona. Nad zwierzęciem wzdłuż otoku umieszczona została nazwa państwa zapisana w formie „UNITED•STATES•OF•AMERICA”. Pomiędzy grzbietem bizona a nazwą państwa, po prawej stronie monety Fraser umieścił motto „E PLURIBUS UNUM”. W odmianie pierwszej bizon stał na trawiastym pagórku, na którym Fraser umieścił nominał „FIVE CENTS”. W związku z tym inskrypcja z nominałem wystawała poza płaszczyznę monety i była podatna na ścieranie. Odmiana druga rewersu, projektu Barbera, przedstawia bizona stojącego na równinie. Tym samym nominał „FIVE CENTS” znalazł się w egzerdze pomiędzy trawą a otokiem monety^[20].

W 1937 roku w oddziale mennicy w Denver postanowiono wypolerować stemple, aby usunąć z nich ślady zużycia i zadrapania. Podczas tych prac spolerowano jedną z nóg bizona. Takich monet wybito 17 826 000 sztuk^[13][15][21].

Opis fizyczny

Szczegóły opisu fizycznego monety^[1]:

• Waga: 5 g
• Średnica: 21,2 mm
• Materiał: miedzionikiel
• Krawędź: płaska
• Mennica: Filadelfia, Denver, San Francisco

Uwagi

1. Przedstawienie Indianina ma symbolizować wypieranie rdzennych Amerykanów z ich ziem przez kolonizatorów. Projekt Frasera powstał na bazie wspomnień z dzieciństwa. Wówczas jeden z traperów w Dakocie miał mu powiedzieć, że „pewnego dnia Indianie zostaną zepchnięci do Pacyfiku”. Więcej: Vittoria 2014 ↓ .
2. Projekt ten jednak nigdy nie powstał. Więcej: National American Indian Memorial (1913).
3. Zobacz przykład monety.

Przypisy

1. Yeoman 2009 ↓, s. 127.
2. Lange 1992 ↓, s. 2.
3. Buffalo Five Cents (1913-1938), „NGC” [dostęp 2023-01-03] .
4. Buffalo Five Cents (1913-1938), „NGC” [dostęp 2023-01-04] .
5. Vittoria 2014 ↓.
6. Lange 1992 ↓, s. 5.
7. Keys to Collecting the Buffalo Nickel and Other Nickels, „Coin Week”, 12 czerwca 2020 [dostęp 2023-01-04] .
8. Lange 1992 ↓, s. 6.
9. Lange 1992 ↓, s. 3.
10. Buffalo Five Cents (1913-1938), „NGC” [dostęp 2023-01-09] .
11. The History of the Buffalo Nickel / Indian Head Nickel, „A Coin Collection” [dostęp 2023-01-09] .
12. Buffalo Nickel, „PCGS” [dostęp 2023-01-11] .
13. 1937-D 5C 3 Legs (Regular Strike), „PCGS” [dostęp 2023-01-11] .
14. Keys to Collecting the Buffalo Nickel and Other Nickels, „Coin Week”, 12 czerwca 2020 [dostęp 2023-01-11] .
15. Buffalo Five Cents (1913-1938), „NGC” [dostęp 2023-01-11] .
16. Lange 1992 ↓, s. 10.
17. Lange 1992 ↓, s. v.
18. American Buffalo Coin Program, „U.S. Mint” [dostęp 2023-01-11] .
19. American Buffalo Gold Bullion Coin, „U.S. Mint” [dostęp 2023-01-11] .
20. Bowers 1986 ↓, s. 149–150.
21. The History of the Buffalo Nickel / Indian Head Nickel, „A Coin Collection” [dostęp 2023-01-11] .

Bibliografia

• DavidD. Bowers DavidD., United States Coins by Design Types, Wolfeboro: Bowers and Merena Galleries, Inc., 1986 [dostęp 2023-01-03] .
• DavidD. Lange DavidD., The Complete Guide to Buffalo Nickels, Virginia Beach: DLRC Press, 1992 [dostęp 2023-01-03] .
• ShannonS. Vittoria ShannonS., End of the Trail, Then and Now, „Metropolitan Museum of Art”, 19 lutego 2014 [dostęp 2023-01-04] .
• R.S.R.S. Yeoman R.S.R.S., A Guide Book of United States Coins, wyd. 63, Atlanta: Whitman Publising, LLC, 2009, ISBN 978-0-7948-2766-3 .