Biały zbawca

Biały zbawca lub kompleks białego zbawcy – określenie, które odnosi się do przedstawiania białych osób jako tych, którzy wyzwalają od opresji osoby o innym kolorze skóry niż biały. Określenie to w krytyczny sposób opisuje wzorzec kulturowy, według którego nie-biali ludzie z krajów rozwijających się są pozbawionymi sprawczości biernymi odbiorcami pomocy udzielanej im przez białych, będących najczęściej mieszkańcami bogatszych rejonów świata[1]. Wyrażenie to bywa używane w kontekście kulturowych przedstawień stosunków międzyrasowych w krajach takich jak Stany Zjednoczone. Przykładem mogą być filmy, w których biali bohaterowie ratują czarnych przed dyskryminacją i systemową opresją albo pomagają im w obliczu problemów finansowych[2].

Geneza

[edytuj | edytuj kod]
Satyryczna ilustracja Victora Gillama Brzemię białego człowieka (Przeprosiny dla Rudyarda Kiplinga) (1899)

Nasilenie ekspansji kolonialnej pod koniec XIX wieku wiązało się z koniecznością poszukiwania nowych uzasadnień dla polityki imperialnej światowych mocarstw. W narracjach rzeczników kolonializmu z tego okresu pojawia się przekonanie, że Europejczycy jako bardziej cywilizowani są predystynowani do rządzenia światem, a ich przywództwo przedstawiane było jako wspieranie słabszych i „wyrównywanie szans”, sprzyjające bardziej równomiernemu rozwojowi świata[3]. Tego rodzaju myślenie stanowiło podstawę zachodniego imperializmu[4]. Wśród najstarszych tekstów kultury zawierających koncept „białego zbawcy” wymieniany jest wiersz Brzemię białego człowieka (1899) Rudyarda Kiplinga[5]. Utwór został napisany w kontekście podboju Filipin przez Stany Zjednoczone, ale przedstawiony w nim sposób myślenia odnoszony był również do innych części świata, w szczególności do krajów afrykańskich. Wiersz jest uznawany za przykład propagandy kolonialnej[3].

Podejmij brzemię Białego Człowieka,

Wyślij najlepszych, jakich spłodziłeś,

By służyli potrzebom twoich niewolników;

By się trudzili w ciężkim jarzmie

Dla niespokojnych, dzikich ludów –

Twych świeżo zdobytych poddanych,

Pół diabłów, pół dzieci[6].

Przykłady

[edytuj | edytuj kod]
Film Zabić drozda (1962) wykorzystuje motyw białego zbawcy

Film

[edytuj | edytuj kod]

O „kompleksie białego zbawcy” najczęściej mówi się w kontekście kina amerykańskiego, w którym biały bohater jest przedstawiany jako postać mesjanistyczna, która często dowiaduje się czegoś o sobie przy okazji ratowania z trudnej sytuacji nie-białych postaci (lub czasami nie-ludzkich ras obcych, które zastępują nie-białe cywilizacje)[7]. Pojawia się coraz więcej publicystyki analizującej w krytyczny sposób tego rodzaju narrację kinową[2][8][9][10][11]. Jednym z najstarszych filmów wymienianych w tym kontekście jest Zabić drozda z 1962. Postacią białego zbawiciela jest Atticus Finch grany przez Gregory’ego Pecka, prawnik z małego miasteczka w Alabamie, który zajmuje się sprawą czarnego mężczyzny, Toma Robinsona, niesłusznie oskarżonego o zgwałcenie białej dziewczyny. Atticus przegrywa sprawę, a Tom zostaje uznany za winnego (a później zabity przez policję). Fakt, że Atticus stanął w obronie czarnoskórego mężczyzny, zapewnia mu szacunek czarnej społeczności miasta[12][13].

Filmy z motywem białego zbawcy

[edytuj | edytuj kod]

Kontekst polski

[edytuj | edytuj kod]
Staś Tarkowski jako biały zbawca. Ilustracja do książki W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza (1929)

Literatura

[edytuj | edytuj kod]

Powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy spotyka się z krytyką na temat utrwalania stereotypów, rasizmu i kolonialnej narracji białych Europejczyków[1]. Cechy białego zbawcy ma m.in. Stanisław Tarkowski, którego relację z Kalim Sienkiewicz opisał w następujący sposób:

Starczyło więc na obfitą wieczerzę. Korzystali z niej jednak przeważnie tylko Kali i Mea. Młody Murzyn, którego Gebhr głodził w okropny sposób, zjadł taką ilość pokarmu, jaka mogła nasycić dwóch ludzi. Ale też był za to całym sercem wdzięczny swoim nowym państwu i natychmiast po wieczerzy padł na twarz przed Stasiem i Nel na znak, że pragnie do końca życia zostać ich niewolnikiem, a następnie złożył równie pokorną czołobitność strzelbie Stasia rozumiejąc widocznie, że bezpieczniej jest zjednać sobie łaskę tak groźnego narzędzia[2].

W 2020 polonistka Katarzyna Fiołek napisała petycję do polskiego Ministerstwa Edukacji Narodowej o skreślenie książki z listy lektur[14]. Żądania nie zostały zrealizowane[15][16].

Kultura masowa

[edytuj | edytuj kod]

Od lat 90. XX wieku wraz z bogaceniem się społeczeństwa polskiego oraz większą dostępnością podróży w telewizji, a potem Internecie, popularność zyskiwały programy i videoblogi podróżnicze. Zwiedzanie świata z kamerami było formą spędzania wolnego czasu, miało też przekazywać wiedzę o świecie i wyzwaniach społecznych różnych krajów, głównie Globalnego Południa. Programy Martyny Wojciechowskiej, Beaty Pawlikowskiej i Dominiki Kulczyk stawiały sobie za cel pokazywanie kraju docelowego ze zwróceniem uwagi na odmienność kulturową czy przyrodniczą[17]. Do rozmów zapraszano przedstawicieli i przedstawicielki wybranych grup społecznych[18]. W programie Efekt Domina, emitowanym w TVN w latach 2016–2020, najbogatsza Polka Dominika Kulczyk[19], prezeska i współzałożycielka Kulczyk Foundation, podróżując po krajach nieeuropejskich przedstawiała problemy danego kraju. Pierwsze sezony programu spotkały się z krytyką środowiska związanego z edukacją globalną w Polsce, nie tylko ze względu na formułę programu (np. skupienie się wyłącznie na problemach bez osadzenia w kulturze, tradycji i sytuacji ekonomicznej danego kraju, stawianie w centrum uwagi prowadzącej program), ale także promocję samego programu i wykorzystywania wizerunku mieszkańców i mieszkanek krajów, w których programy były kręcone[20][21]. W kontekście „kompleksu białego zbawcy” krytycy zwracają również uwagę na charytatywny wydźwięk programu, w którym Kulczyk Foundation współfinansowana przez firmę Kulczyk Investments (zarejestrowaną w Luksemburgu[22]), czerpiącą zyski min. z wydobycia surowców naturalnych w ponad 30 krajach, wraca do nich, aby realizować programy i projekty pomocowe[23], nie zwracając uwagi na to, że przyczyną problemów krajów rozwijające się jest neokolonialna zależność ekonomiczna od globalnych koncernów krajów dominujących[24].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Julio Cammarota, Blindsided by the Avatar: White Saviors and Allies Out of Hollywood and in Education, „Review of Education, Pedagogy, and Cultural Studies”, 33 (3), 2011, s. 242–259, DOI: 10.1080/10714413.2011.585287, ISSN 1071-4413 [dostęp 2022-11-26].
  2. ↑ a b c Hanna Szkarłat, Dlaczego filmy z motywem „białego zbawcy” są problematyczne? [online], Poptown, 12 sierpnia 2022 [dostęp 2022-11-26] (pol.).
  3. ↑ a b Brzemię białego człowieka. Mity epoki kolonialnej [online], zpe.gov.pl [dostęp 2022-11-26].
  4. ↑ Colleen Murphy, What Is White Savior Complex – And Why Is It Harmful? [online], Health [dostęp 2022-11-27] (ang.).
  5. ↑ Damian Zane, Barbie challenges the 'white saviour complex', „BBC News”, 30 kwietnia 2016 [dostęp 2023-01-04] (ang.).
  6. ↑ Rudyard Kipling, Brzemię Białego Człowieka, [w:] Hannu Salmi, Europa XIX wieku. Historia kulturowa, Kraków 2010.
  7. ↑ Andrew Tudor, The White Savior Film: Content, Critics, and Consumption By Matthew W. Hughey Temple University Press. 2014. 230 pages. $29.95 paper, $89.50 cloth, „Social Forces”, 94 (4), 2014, e103–e103, DOI: 10.1093/sf/sou121, ISSN 0037-7732 [dostęp 2022-11-27].
  8. ↑ Katia Kleyman, 15 Of The Whitest White Saviors In Film History [online], Ranker [dostęp 2022-12-11] (ang.).
  9. ↑ NATALIE HOLDERBAUM, A Critical Analysis of White Savior Films and Why You Should Avoid Them - [online], mxdwn Movies, 13 czerwca 2020 [dostęp 2022-12-11] (ang.).
  10. ↑ MATT BARONE, The 10 Lamest White Savior Movies [online], Complex [dostęp 2022-12-11] (ang.).
  11. ↑ Monique Jones, 8 Films That Use A White Savior As A Major Plot Device [online], Shadow and Act [dostęp 2022-12-11] (ang.).
  12. ↑ Zabić drozda | Film | 1962. [dostęp 2023-01-04].
  13. ↑ Czyż nie zabija się drozdów? Recenzja filmu Zabić drozda (1962) [online], Filmweb [dostęp 2023-01-04] (pol.).
  14. ↑ "W pustyni i w puszczy" zniknie z listy lektur? Petycja polonistki [online], Onet Wiadomości, 5 czerwca 2020 [dostęp 2023-01-04] (pol.).
  15. ↑ Marzena Kozłowska, Prezydent: żądanie skreślenia „W pustyni i w puszczy” z listy lektur – absurdalne [online], dzieje.pl [dostęp 2023-01-04] (pol.).
  16. ↑ Oskar Grzelak, Apel o usunięcie W pustyni i w puszczy z listy lektur szkolnych | Niestatystyczny.pl [online], 7 czerwca 2020 [dostęp 2023-01-04] (pol.).
  17. ↑ Beata Pawlikowska, Podróże i wyprawy [online] [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  18. ↑ Kobieta na krańcu świata [online], TVN online - oficjalna strona stacji TVN [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  19. ↑ Lista 100 Najbogatszych Polaków „Forbesa” 2021 [online], Forbes.pl [dostęp 2022-12-13] (pol.).
  20. ↑ Agnieszka Bułacik, Dominika Kulczyk ratuje świat [online], KrytykaPolityczna.pl, 16 marca 2018 [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  21. ↑ Adam Leszczyński, Cztery pytania, których „Wysokie Obcasy” nie zadały Dominice Kulczyk [online], KrytykaPolityczna.pl, 4 kwietnia 2018 [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  22. ↑ Grażyna Śleszyńska, Luksemburg – od stalowego magnata do raju podatkowego [online], 8 października 2020 [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  23. ↑ Kulczyk Foundation | O nas [online], Kulczyk Foundation [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  24. ↑ Aleksandra Antonowicz-Cyglicka, Na czym polega #DefektDomina i dlaczego można zadawać pytania filantropce [online], KrytykaPolityczna.pl, 7 kwietnia 2018 [dostęp 2022-12-11] (pol.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]