Dawid odprawiający Uriasza

Dawid odprawiający Uriasza
(nr. inw.752)

David en Uria

Autor	Rembrandt
Data powstania	1660–1665
Medium	olej na płótnie
Wymiary	127 × 116 cm
Miejsce przechowywania
Miejscowość	Petersburg
Lokalizacja	Ermitaż
Multimedia w Wikimedia Commons

Podobizna króla Dawida lub Artakserksesa I (fragment)

Podobizna Uriasza lub Hamana (fragment)

Dawid odprawiający Uriasza (Haman uświadamia sobie swój los) – obraz holenderskiego malarza Rembrandta Harmenszoona van Rijn, wykonany w 1665 roku.

Data powstania obrazu nie jest do końca ustalona. W większości opracowań uznaje się powstanie dzieła pomiędzy rokiem 1660 a 1665. Większą zagadką jest tematyka i interpretacja obrazu.

Interpretacja postaci na podstawie drugiej księgi Samuela

Według jednej interpretacji obraz przedstawia scenę zaczerpniętą ze Starego Testamentu z 2 Księgi Samuela. Historia opowiada o królu Dawidzie, który podczas walk z Ammonitami, przebywał w swoim pałacu i zobaczył piękną, kąpiącą się kobietę. Była to Batszeba, żona wodza Uriasza Hetyty. Król poznał kobietę i posiadł ją, w wyniku czego stała się brzemienna. Wówczas Dawid posłał po męża Batszeby, by ten, nieświadom, wrócił do domu i spełniał swe obowiązki małżeńskie. Wódz nie usłuchał króla i pod pozorem wierności swoim wojskom spędzał noce ze swoimi żołnierzami. Pewnego dnia Dawid wysłał list do dowódcy armii Joaba:

Następnego ranka napisał Dawid list do Joaba i posłał go za pośrednictwem Uriasza. W liście napisał: „Postawcie Uriasza tam, gdzie walka będzie najbardziej zażarta, potem odstąpicie go, aby został ugodzony i zginął”. Joab obejrzawszy miasto, postawił Uriasza w miejscu, o którym wiedział, że walczyli tam najsilniejsi wojownicy. Ludzie z miasta wypadli i natarli na Joaba. Byli zabici wśród ludu i sług Dawida; zginął też Uriasz Chetyta. Joab przez wysłańców zawiadomił Dawida o całym przebiegu walki. (…) Posłaniec poszedł. Po przybyciu oznajmił Dawidowi wszystko, z czym go Joab posłał. (…) Żona Uriasza dowiedziawszy się, że Uriasz, jej mąż, umarł, opłakiwała swego pana. Gdy czas żałoby przeminął, posłał po nią Dawid i sprowadził do swego pałacu. Została jego żoną i urodziła mu syna. Postępek jednak, jakiego dopuścił się Dawid, nie podobał się Panu. (2 Sm 11 2-27)

Interpretację postaci z prawej strony jako Dawida i Uriasza w czerwonej szacie, prezentowali radzieccy historycy sztuki Jurij Kuzniecow i Irena Linnik^[1] oraz niemiecki historyk, znawca dzieł Rembrandta, Wilhelm Valentiner.

Interpretacja postaci na podstawie księgi Estery

Według innej interpretacji dzieło porusza temat związany z wydarzeniami opisanymi w Starym Testamencie w Księdze Estery. Obraz tytułowany jest jako Haman uświadamia sobie swój los. Głównymi postaciami jest zarządca Haman i król Achaszwerosz (Aswerus). Motyw przedstawiony na obrazie dotyczy chwili, gdy Achaszwerosz poleca Hamanowi uczczenie Mardocheusza.

Haman był wiernym sługą króla Achaszwerosza, miał wielką władzę i nienawidził ludu żydowskiego oraz jego przedstawiciela, Mardocheusza. Ten ostatni wzbudzał u niego wielką niechęć, ponieważ nigdy nie oddawał mu czci. Mardocheusz zasłużył się Achaszweroszowi, gdy dzięki wskazówkom otrzymanym w śnie wydał mu dwóch eunuchów spiskujących na życie króla. Achaszwerosz obdarzył go zaszczytem służenia mu na dziedzińcu królewskim. Gdy zarządca osiągnął już najwyższy szczebel władzy i zaufania u władcy, postanowił zgładzić niepokornego Żyda i rozkazał przygotowanie drzewa na którym miał go powiesić. W dniu zabicia Żyda, król przypomniał sobie o Mardocheuszu za sprawą tajemniczego snu. Wróciła sprawa ze skazanymi za zdradę eunuchami. Król postanowił jeszcze raz nagrodzić Żyda. Nie wiedząc w jaki sposób to zrobić zwrócił się o radę do Hamana:

I przyszedł Haman, a król rzekł do niego: „Co należy uczynić mężowi, którego król chce uczcić?” A mówił Haman sam do siebie: Komuż by król chciał oddać większą część niż mnie? I powiedział Haman królowi: „Dla męża, którego król chce uczcić, niech przyniosą szatę królewską, w którą król się ubiera, i konia, na którym jeździ król, i niech mu włożą na głowę koronę królestwa. Podając zaś szaty i konia do rąk jednego spośród najznakomitszych książąt króla, niech ubiorą męża, którego król chce uczcić, i niech go obwożą na koniu po placu miejskim, i niech wołają przed nim: „Oto, co uczyniono mężowi, którego król chce uczcić!” I rzekł król do Hamana: „Szybko weź szatę i konia i, jak powiedziałeś, tak uczyń Żydowi Mardocheuszowi, który siedzi w Bramie Królewskiej. Niczego nie opuść z tego wszystkiego, co powiedziałeś!” Wziął więc Haman szatę i konia i ubrał Mardocheusza, i obwoził go po placu miejskim, i wołał przed nim: „Oto, co czyni się mężowi, którego król chce uczcić.” (Est 6 6-11)

Według późniejszej relacji, na dworze królewskim odbyła się uczta zorganizowana przez królową Esterę. Obecny na niej król, zapragnął spełnić każde życzenie królowej. Ta, będąc z ludu żydowskiego o czym nikt nie wiedział, zażyczyła sobie śmierci Hamana jako tego, który prześladuje jej lud.

I odpowiedziała Estera: „Tym przeciwnikiem i wrogiem jest Haman, ten niegodziwiec”. Haman zaś zatrwożył się wobec króla i królowej. Wtedy król w gniewie swoim wstał od picia wina i [poszedł] do pałacowego ogrodu. Haman zaś stanął przed królową Esterą, aby prosić o życie swoje, ponieważ dostrzegł, że król postanowił jego zgubę. (…) I rzekł Charbona, jeden z eunuchów, którzy pełnili służbę przed królem: „Oto drzewo, które postawił Haman dla Mardocheusza, co radził dobrze królowi, stoi przed domem Hamana, wysokie na pięćdziesiąt łokci”. I rzekł król: „Powieście go na nim!” I powieszono Hamana na drzewie, które przygotował Mardocheuszowi, a uspokoił się gniew króla. (Est 7 6-10)

Rembrandt prawdopodobnie wybrał moment, gdy Achaszwerosz poleca Hamanowi uczczenie Mardocheusza. Taką interpretację przedstawiali m.in. Madlyn Kahr, J. Nieuwstraten^[2], Christian Tümpel. Według interpretacji H. van de Waala scena przedstawia moment, gdy Haman dowiaduje się o wyroku śmierci wydanego na niego przez króla Achaszwerosza. Trzecią postacią miałby być sługa Hamana, Charbona, w którego zgodnie z żydowską tradycją wciela się prorok Eliasz^[3]. Podobna kompozycja tematu, wyłączająca obecność Estery, została zaprezentowana w żydowskim przedstawieniu teatralnym granym wówczas w Amsterdamie, w 1659 roku.

Opis obrazu

Obraz przedstawia trzy postacie. Na pierwszym planie widać mężczyznę w czerwonym płaszczu przedstawiający, w zależności od interpretacji, Hamana lub Uriasza. Postać wyraźnie jest zakłopotana lub zasmucona. Nie patrzy na widza, lecz ze spuszczonym wzrokiem przyjmuje swój los; czy to wyrok króla Achaszwerosza (Aswerusa) czy rozkaz króla Dawida. W obu przypadkach historia kończy się jego śmiercią. Dwie postacie za nim mają również smutny wyraz twarzy. Przedstawione w ten sposób postacie powodowały wiele trudności w ich zidentyfikowaniu. Według tradycji, król Achaszwerosz był przedstawiany najczęściej jako mężczyzna oburzony lub zagniewany. Tak wygląda na obrazie nauczyciela Rembrandta Lastmana pt. Gniew Ahaswera na Hamana^[4], tak też jest w dziele z Releigh autorstwa Lievensa i obrazach Jana Steena. Wyjaśnienie takiego stanu rzeczy zaproponowała historyk sztuki Madlyn Kahr: wyraz zatroskania króla proponuje interpretować jako wyraz jego smutku wyrażony z chwilą uświadomienia sobie przezeń niewdzięczności, jaką zawinił wobec Mordocheusza^[5][6]. Druga postać, stojąca z tyłu po lewej stronie, identyfikowana jest albo z pisarzem, któremu Dawid dyktował list w sprawie Uriasza, albo (w drugim przypadku) jako dworzanin króla Achaszwerosza.

Według Jana Białostockiego obraz należy do ikonograficznie najoryginalniejszych i najbardziej osobistych dzieł Rembrandta^[7]. Nie posiada on żadnych analogii ikonograficznych i nikt nie próbował go naśladować. Jest rzadkim przykładem przedstawienia bohatera negatywnego i jedynym przykładem obrazu w całości poświęconemu Hamanowi jako jednostce, której losy mogą nas obchodzić, w której sytuację się wczuwamy, której los staje się głównym tematem i oddziaływa na nas niemal katartycznie^[8]

Przypisy

1. Galeria malarstwa w Ermitażu, zbiory i ich historia Jurij Kuzniecow; katalog i wybór il. Irena Linnik; z ros. tł. Igor Zakrzewski Warszawa: „Arkady”, 1977.
2. Haman, Rembrandt and Michelangelo, Oud Holland – Quarterly for Dutch Art History, Volume 82 1967.
3. Na podstawie Symbole i obrazy Jan Białostocki s. 328.
4. Pieter Lastman, Gniew Ahaswera na Hamana, 1615 Muzeum Narodowe w Warszawie.
5. Alfred Bader, A New Interpretation of Rembrandt’s „Disgrace of Haman”.
6. Madlyn Kahr, A Rembrandt Problem: Haman or Uriah?
7. Jan Białostocki Symbole i obrazy s. 332.
8. J. Białostocki Symbole i obrazy s. 332.

Bibliografia

• Douglas Mannering, Życie i twórczość Rembrandta, Wyd. Muza SA, Warszawa 1995, ISBN 83-7079-361-4.
• Jan Białostocki, Symbole i obrazy, Wyd. PWN, Warszawa 1982, ISBN 83-01-02771-1.