Der Arbajter
 Winieta gazety z 1905 r. | |
| Częstotliwość | |
|---|---|
| Państwo | |
| Adres | |
| Wydawca | |
| Organ prasowy | |
| Tematyka |
polityczno-społeczna |
| Język | |
| Pierwszy numer |
grudzień 1898 |
| Ostatni numer | |
| Redaktor naczelny | |
| Średni nakład |
1,500 (1898), 20,000 (1905) egz. |
Der arbajter (דער ארבײטער, ‘Robotnik’) – czasopismo w języku jidysz, wydawane przez Polską Partię Socjalistyczną. Gazeta została założona w grudniu 1898 roku[1], początkowo wydawana była w Londynie.
Okres londyński
[edytuj | edytuj kod]Początkowo Der arbajter miał nakład ok. 1500 egzemplarzy, przeznaczonych do dystrybucji wewnątrz Królestwa Polskiego.
Maksymilian Horwitz redaktor i założyciel czasopisma, był w chwili powstania pisma jedynym intelektualistą sprawnie władającym językiem jidysz w londyńskiej PPS.
Pierwszy numer został skomponowany z materiałów nadesłanych z kraju i złożony w londyńskiej siedzibie Centralizacji przy Beaumont Square 7.
W Der Arbajter licznie publikowali przebywający w Londynie, robotnicy żydowscy z Warszawy. Jednym z płodniejszych publicystów był nieznany z imienia Hartman[2] – zarazem zecer składający pismo w nowej siedzibie londyńskiego PPS na Lingwoodzie.
Der arbajter miał za zadanie głównie budowanie poparcia dla PPS wśród robotników żydowskich w Polsce. W zakresie publikacji w języku jidisz PPS nie mogła oczywiście konkurować z Bundem. Uznano więc, że skoro nie ma szans w konkurencji z prasą Bundu wśród inteligencji żydowskiej, to należy się skoncentrować swoją działalność propagandową na robotnikach żydowskich. Dlatego przedkładano tematykę życia codziennego klasy robotniczej nad teksty teoretyczne. W Der arbajter głoszono, że konieczne jest ustanowienie w Polsce demokratycznej republiki co jest warunkiem zarówno emancypacji Żydów, jak i realizacji postulatów socjalizmu[3]. Przeciwstawiano się rusyfikacji ludności żydowskiej w Polsce. Ponadto, konsekwentnie stosowano określenie „żyd” jako określenie wyznania religijnego, a nie narodowości. Polacy katolicy oznaczani byli w artykułach jako „chrześcijanie”. Podkreslano w publikacjach że zarówno żydzi, jak i chrześcijanie stanowią część narodu polskiego i polskiego proletariatu. Takie podejście kontrastowało z linią Bundu, który podkreślał, że Żydzi stanowią odrębną grupę narodową w imperium rosyjskim.
W 1899 roku Horwitz, redaktor pierwszego wydania Der arbajter, został aresztowany w Warszawie. Po tym wydarzeniu PPS nie miała już w Londynie nikogo kto mógłby redagować gazetę w języku jidisz. Po aresztowaniu Horwitza, działacz PPS Leon Wasilewski podjął naukę jidisz – dzięki czemu mogły ukazać się kolejne londyńskie wydania czasopisma.
Przybycie pod koniec marca 1901 roku do Londynu Feliksa Sachsa (występującego w Londynie pod nazwiskiem Müller), mówiącego biegle w jidisz, pozwoliło na dwa kolejne wydania Der Arbajter w kwietniu (właściwie w maju) i sierpniu 1901 roku. Ostatecznie począwszy od nr 5 Der Arbajter z 2 V 1901 to właśnie Feliks Sachs został jego redaktorem naczelnym, jednocześnie był on szefem Żydowskiej Sekcji Organizacji Zagranicznej PPS.
-
Maksymilian Horwitz, czerwiec 1937. -
Leon Wasilewski ok. 1900 roku -
dr. Feliks Sachs ok. 1898 -
Londyńska siedziba redakcji Der Arbajter na przedmieściu Leytonstone – tak zwany Lingwood -
Klub PPS w Londynie w 1903 roku – w górnym rzędzie 3 od lewej zecer Hartman.
Przenosiny do Wilna
[edytuj | edytuj kod]W marcu 1902 roku Feliks Sachs wraca z Londynu do Wilna. W kraju zajmuje się nie tylko organizowaniem Komitetu Żydowskiego PPS, ale również, jako przeszkolony w drukarni Przedświtu zecer, organizowaniem tajnych drukarni PPS w kraju. W 1902 w trakcie organizowania jednej z drukarni, ukazał się siódmy numer Der arbajter – wydrukowany w Lublinie[4][5]. Wraz z Sachsem redakcja i wydawanie gazety przeniosła się trwale z Londynu do Wilna, w Londynie jednak Sachs rozpoczął za pomocą Piotra Szumowa i D. Weissera wydawanie periodyku popularnonaukowego w jidisz Di Proletarisze Welt wzorowanego na pepeesowskim czasopiśmie Światło
W oddaleniu od centrali PPS w Londynie, Sachs wprowadził znaczne zmiany w linii redakcyjnej pisma. Zaczął pisać o narodzie żydowskim jako odrębnej grupie narodowej, oraz o Polsce i Litwie jako dwu oddzielnych krajach. W swej broszurze A klarer entfer (Jasna odpowiedź), wydanej jako dodatek do nr 8 Der Arbajter (wersja polska ogłoszona pt. Odpowiedź Bundowi w nr 8 „Przedświtu” z 1903 r.[6]) Sachs, w przeciwieństwie do Piłsudskiego i londyńskiego kierownictwa PPS, negował dążenia do likwidacji Bundu, postulował natomiast skłonienie tej partii do uznania niepodległościowego programu PPS w zamian za uznanie jego odrębności.
W tym okresie ujawnił się konflikt Sachsa z Józefem Piłsudskim dotyczący kwestii niepodległości Polski.
Der arbajter i osobiście Feliks Sachs, który stał się de facto głównym krajowym liderem PPS, w sposób decydujący wpłynął na uformowanie się grupy „młodych”. Dążył on do uwolnienia organizacji krajowej od prymatu zagranicy, do zdemokratyzowania partii przez usamodzielnienie organizacji terenowych i zapewnienie im kontroli nad CKR.
Tygodnik warszawski
[edytuj | edytuj kod]
Od wileńskiej konferencji CKR (4–6 VI 1903) Sachs kierował nie tylko organizacja litewską PPS, ale również okręgiem warszawskim, który do grudnia 1903 obejmował także Łódź. Z przerwą w okresie aresztowania (od 16 lipca 1904 do maja 1905)Sachs przebywał głównie w Warszawie. Od maja 1905 roku (po głównych wydarzeniach Rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim), Der arbajter był wydawany w Warszawie jako tygodnik. Osiągał nakład 20 tys. egz. Czasopismo przestało wychodzić jeszcze w tym samym roku[7].
Der Arbajter w PPS-Lewicy
[edytuj | edytuj kod]Polski Słownik Judaustyczny podaje że Der Arbajter wychodził również w latach 1906 oraz 1908-1914[8].
Wydania czasopisma w okresie aperiodycznym
[edytuj | edytuj kod]- nr 1 – grudzień 1898 Londyn red. Maksymilian Horwitz
- nr 2 – Londyn red. Leon Wasilewski
- nr 3 – 1901 Londyn red. Leon Wasilewski
- nr 4 – 1901 Londyn red. Leon Wasilewski
- nr 5 – 2 maja 1901 Londyn red. Feliks Sachs
- nr 6 – sierpień 1901 Londyn red. Feliks Sachs
- nr 7 – 1902 Lublin red. Feliks Sachs
- nr 8 – 1903 Wilno red. Feliks Sachs
- pozostałe numery wszystkie pod redakcją Feliksa Sachsa, a od maja 1905 wydawane w Warszawie jako tygodnik
Inne czasopisma o tym tytule
[edytuj | edytuj kod]- Der Arbajter wydawany przez Żydowska Partię Socjaldemokratyczną w Galicji [jid. Jidisze Socjal-demokratisze Partaj][9]
- Robotnik Centralny Organ PPS
- Robotnik (dwutygodnik KOR)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Waldemar Potkański: Terroryzm na usługach ugrupowań lewicowych i anarchistycznych w Królestwie Polskim do 1914 roku. Warszawa: Wydawnictwo DiG Spj, 1, s. 342. ISBN 978-83-7181-894-3. [dostęp 2015-07-15]. (pol.).
- ↑ Jak podaje Leon Wasilewski był on również tłumaczem Niepodległości Polski Kautskyego.
- ↑ Jacobs, Jack Lester. Jewish Politics in Eastern Europe: The Bund at 100. Basingstoke: Palgrave, 2001. p. 32.
- ↑ Początki drukarstwa PPS-owskiego w Lublinie.
- ↑ Pismo mogło być drukowane było na dociskowej maszynie pedałowej typu „Boston” podobnej jak ta w zbiorach Izby Drukarstwa. [dostęp 2015-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-16)].
- ↑ Planowane publikacje Przedświtu.
- ↑ Zaglembie. [dostęp 2015-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-05)].
- ↑ Jozue Feliks Sachs. [dostęp 2015-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-16)].
- ↑ Frankel, Jonathan. Prophecy and Politics: Socialism, Nationalism, and the Russian Jews, 1862-1917. Cambridge [England]: Cambridge University Press, 1984. p. 217.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Zimmerman, Joshua D. Poles, Jews, and the Politics of Nationality: The Bund and the Polish Socialist Party in Late Tsarist Russia, 1892-1914. Madison, Wisc: University of Wisconsin Press, 2004.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Z roboty zagranicznej PPS Leon Wasilewski
- Trudne sąsiedztwo Polacy i Żydzi cz 12 Ewa Kurek
- Żydowska Organizacja PPS. jhi.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-16)].
- 2 numer Der Arbajtera w zbiorach polona.pl