Dyszno

Dyszno

wieś
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Powiat	myśliborski
Gmina	Dębno
Wysokość	53 m n.p.m.
Liczba ludności (2022)	193[2]
Strefa numeracyjna	95
Kod pocztowy	74-311[3]
Tablice rejestracyjne	ZMY
SIMC	0179861
Położenie na mapie gminy Dębno Dyszno
Położenie na mapie Polski Dyszno
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Dyszno
Położenie na mapie powiatu myśliborskiego Dyszno
52°49′19″N 14°43′42″E/52,821944 14,728333[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Dyszno (do 1945 niem. Ringenwalde) – wieś w Polsce, położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie myśliborskim, w gminie Dębno^[4][5]. Według danych z 2012 miejscowość liczyła 195 mieszkańców.

W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa szczecińskiego.

Wieś znajdowała się od ok. 1250 na terytorium powstałej Nowej Marchii. Od XV w. do I połowy XVIII w. właścicielem była rodzina von Schönebeck, posiadająca majątki w powiecie myśliborskim i chojeńskim. W latach 1766–1793 majątek należał do rodziny von Humboldt, z której pochodzili bracia Aleksander – przyrodnik i podróżnik, jeden z twórców nowoczesnej geografii, oraz Wilhelm – filozof i językoznawca. Od 1945 leży w granicach Polski.

Pośrodku wsi znajduje się kościół z XVI w., z ryglową wieżą dobudowaną w XVIII w. oraz park typu krajobrazowego, założony w XIX w. Na terenach polnych rosną zespoły drzew pomnikowych Lipy Humboldta i Dęby Humboldta o obwodach do 750 cm.

Toponimia

Dawna nazwa niemiecka została prawdopodobnie przeniesiona z miejscowości Ringenwalde koło Strausbergu. Jest ona zlepkiem dwóch słów:

• średnio-dolno-niemieckiego ringe „mały, niski” lub rink, ringes „krąg, obwódka”, oraz
• -walde, od średnio-dolno-niemieckiego wolt „las”.

Nazwy na przestrzeni wieków: Ringenwolde 1337; Rygenwalde, Ryngenwalde 1339; Ringenwalde 1833; Ringenwalde do 1945; po 1945 Dyszno, przejściowo Deszno Kraińskie (1960)^[6].

Położenie

Wieś położona jest 9 km na płn.-wsch. od Dębna, 14 km na płd.-zach. od Myśliborza.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski według Kondrackiego teren, na którym położone jest Dyszno należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, makroregionu Pojezierze Południowopomorskie oraz w końcowej klasyfikacji do mezoregionu Równina Gorzowska^[7].

Integralne części wsi

Integralne części wsi Dyszno^[4][8]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0179878	Borówno	kolonia
0179884	Przylaszczka	kolonia

Środowisko przyrodnicze

Założenie parkowe z wkomponowaną siecią strumyków i niewielkich stawów, z 470 starymi drzewami; zespoły drzew pomnikowych „Lipy Humboldta” (3 szt.) i „Dęby Humboldta” (18 sztuk), o obwodach do 750 cm. Występuje tu także chroniony gatunek: rokitnik zwyczajny. Środowisko jest nieskażone^[9].

Historia

• VIII – poł. X w. – w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz); mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną
• 960–972 – książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
• 1005 (lub 1007) – Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
• 1112–1116 – w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski
• pocz. XIII w. – obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa pomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
• 1250 – margrabiowie brandenburscy z dynastii Askańczyków rozpoczynają ekspansję na wschód od Odry; z zajmowanych kolejno obszarów powstaje z czasem Nowa Marchia
• 1320–1323 – po wygaśnięciu dynastii askańskiej, Nowa Marchia przejściowo przechodzi we władanie książąt pomorskich
• 1323 – władzę w Nowej Marchii obejmują Wittelsbachowie
• 1337 – pierwsza wzmianka w księdze ziemskiej margrabiego brandenburskiego Ludwika Starszego pod nazwą Ringenwolde, w ziemi golenickiej: Ringenwolde LXIIII, dos IIII. Frumolt de wothvick pro seruicio X, Bornim pro seruicio VIII, Raso pro seruicio V, pactus X solidos, Heyne witte habet ibidem seruicium^[10] – wieś liczy 64 łany (mansos), wolne od ciężarów podatkowych są 4 łany parafialne (dos), lennikami zobowiązanym do służby konnej są Fromold Wutsik posiadający 10 łanów, Bornim z 8 łanami, Raso z 5 łanami oraz Heyne Witte (bez podania liczby łanów), pakt (pactus) płacony rycerstwu przez chłopów wynosi 10 szylingów (solidos).
• XV–1763 w. – we wsi ród von Schönebeck^[11]
• 1402-1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
• 1535-1571 – za rządów Jana kostrzyńskiego Nowa Marchia staje się niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego
• 1538 – margrabia Jan kostrzyński oficjalnie wprowadza na terenie Nowej Marchii luteranizm jako religię obowiązującą
• 1643 – elektor brandenburski przekazuje Dyszno w lenno von Schönebeckom (Asche Berndt, Christian i Asmus Jürge, trzej nieletni synowie Hansa von Schönebeck)^[12]
• 1701 – powstanie Królestwa Prus
• 1724 – wzmianka o rodzinie von Schönebeck
• 29 sierpnia 1759 – baron Friedrich Ernst von Hollwede (ur. 12 marca 1723, zm. 26 stycznia 1765) właściciel Dyszna, Krężlina i zamku Tegel, poślubia Marie Elizabeth Colomb (ur. 8 grudnia 1741 w Berlinie), córkę Johanna Heinricha Colomba (1695–1759) z Berlina (rodzina francuskich Hugenotów z Prowansji), z którą miał syna Heinricha Friedricha Ludwiga Ferdinanda (1762–1817) i córkę (zmarłą w dzieciństwie)^[13]
• 1763 – ostatni przedstawiciel rodu von Schönebeck sprzedaje Dyszno kapitanowi von Hollwede
• 27 października 1766 – Marie-Elizabeth von Hollwede, z domu Colomb, wychodzi w Berlinie za mąż za Alexandra Georga von Humboldt (ur. 22 września 1720 w Zamenz), pruskiego majora, który w ten sposób staje się właścicielem Dyszna, Krężelina i zamku Tegel
• 6 stycznia 1779 – umiera Alexander Georg von Humboldt, pochowany zostaje początkowo w kościele w Dysznie, następnie w Falkenberg niedaleko Berlina
• 1793 – majątek Dyszno kupuje starosta powiatu chojeńskiego Carl Cristoph Gottlob von Knobelsdorff z Zielina za 72 tysiące talarów, z czego 45 tysięcy talarów pozostaje do 1803 jako hipoteka nie podlegająca spłacie (niem. unkündbare Hypothek)
• 22 lipca 1796 – od Knobelsdorffa majątek nabywa poeta Franz von Kleist za 91 tysięcy talarów; zmarł on 8 sierpnia 1797, a wdowa po nim, Albertine z domu von Jungk (ur. 2 lipca 1774 w Falckenhagen (?), zm. 16 listopada 1864 w Charlottenburgu koło Berlina), wyszła w 1800 za kapitana Ferdinanda Heinricha Thomasa von Waldow (1765–1830) z Dannenwalde^{[potrzebny przypis]}, z którym miała syna Karla (ur. 7 sierpnia 1801 w Dysznie).
• 19 listopada 1796 – w Tegel umiera Maria Elizabeth von Humboldt; młodszy syn Alexander von Humboldt otrzymuje tajną hipotekę na majątku Dyszno (45 tys. talarów) oraz 8 tys. talarów na hipotece Tegel, co wraz z pozostałymi inwestycjami i gotówką dawało spadek o wartości 91 475 talarów^[14]

Aleksander von Humboldt, obraz Friedricha Georga Weitsch z 1806

• 1801 – właścicielem Dyszna staje się rodzina von Reede (Rhöden, Rehden)
• 1806–1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12 lipca 1807 wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej
• 1807–1811 – reformy gospodarcze Steina – Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach
• 1815–1818 – reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Myślibórz, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej
• 1817 – właścicielem Dyszna staje się Blell

Przyległości majątku Dyszno w XIX / XX w.

Niemiecka nazwa	Obiekt	Położenie	Polska nazwa	Ludność ok. 1820	Ludność w 1852
Knack[15]	kolonia	0,5 km na płd.	Przylaszczka
Krummkavel[16]	folwark	3,5 km na płn.-zach.	Krężelin	17[17]	135[18]
Wilhelminenwalde[19]	kolonia, zakład	1 km na płd.	Borówno		294[20]

Kościół pw. św. Wojciecha

• 1821–1834 – Dyszno w rękach Johanna Carla Friedricha Köppen (ur. 27 grudnia 1782 w Berlinie, zm. 26 czerwca 1834 w Dysznie, poślubił 11 listopada 1781 Sophię Emilię z domu Zürn, będącą córką Johanna Friedricha Köppen i Anny Marii Caroline Blell)^[21]; nabyte za cenę 54 tysięcy talarów^[12] Dyszno pozostaje w posiadaniu rodziny Köppen do końca II wojny światowej
• 1830–1840 – zbudowano pałac
• 1834–1861 – właścicielem majątku Carl Albert Friedrich Köppen
• 1861–1905 – właścicielem majątku Otto Köppen
• 1871–1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej
• 1882 – oddano do użytku linię kolejową łączącą Stargard Szczeciński z Kostrzynem, która przechodziła przez Dyszno (wybudowano dworzec kolejowy)
• 1905–1909 – właścicielem Paul Köppen
• 1909 – 1 poździernika 1945 – właścicielem Hans Köppen
• 1911 – wybudowano szkołę
• 3 lutego 1945 – zajęcie miejscowości przez 2 Gwardyjską Armię Pancerną 1 Frontu Białoruskiego
• 1945–1965 – działa szkoła podstawowa
• po 1945 – napływ osadników, szczególnie w 1946 z okolic Lublina i Zamościa; pierwszym sołtysem był Wł. Rusiecki spod Kielc, kolejnym Boniecki z podwarszawskiej Izbicy
• 5 stycznia 1946 – otwarto 4-klasową szkołę we wsi Różańsko, do której uczęszczali uczniowie z Różańska, Dolska, Pszczelnika, Dyszna i Ostrowca
• 1950 – zawiązano rolniczą spółdzielnię produkcyjną
• do 1965 – w Dysznie funkcjonuje 6-klasowa szkoła podstawowa
• 1965 – utworzono 7 klasę w szkole podstawowej
• 1973 – szkoła podstawowa w Dysznie staje się filią Zbiorczej Szkoły w Różańsku

Właściciele majątku Dyszno

Właściciel	Lata
Fromold Wutsik, Bornim, Raso, Heyne Witte	1337
von Schönebeck	XV w. – 1763
Friedrich Ernst von Hollwede	1763–1765
Marie Elizabeth Hollwede, wdowa	1765–1766
Alexander Georg von Humboldt	1766–1779
Marie Elizabeth von Humboldt, wdowa	1779–1793
Carl Cristoph Gottlob von Knobelsdorff	1793–1796
Franz von Kleist	1796–1797
Albertine von Kleist, wdowa	1797–1800
Ferdinand Heinrich Thomas von Waldow	1800–1801
von Reede (Roden, Rhöden, Rehden)	1801–1817
Blell	1817–1821
Köppen	1821–1945

Ludność

Ludność w ostatnich 3 stuleciach (wieś i majątek)^{[22][23][20][24][25]}:

Gospodarka

Struktura działalności gospodarczej na 31.12.2005^[9]:

Dział	Ilość
Produkcja	0
Transport	0
Handel	1
Usługi	0

W Dysznie funkcjonują 53 gospodarstwa rolne o łącznej powierzchni 225 ha, nastawione na produkcję zbóż (jęczmień, pszenżyto, żyto, pszenica) oraz na hodowlę trzody chlewnej i bydła. Przeważają gleby klasy IIIb i IVa.

Powierzchnia gospodarstw:

Pow. w ha	Ilość
1-5	13
5-10	3
10-15	3
15-20	1
20-50	3
>50	30

Organizacje i instytucje

• Sołectwo Dyszno – ogół mieszkańców wsi Dyszno, Borówno, Przylaszczka stanowi Samorząd Mieszkańców Sołectwa
• wszystkie instytucje znajdują się w Dębnie

Edukacja

Dzieci uczęszczają do Szkoły Podstawowej w Różańsku, młodzież do Gimnazjum Publicznego w Smolnicy. Najbliższe biblioteki znajdują się w Różańsku i Warnicach.

Atrakcje turystyczne

Park typu krajobrazowego z XIX w., staw

• Kościół pw. św. Wojciecha – zbudowany został w XVI w., salowy na planie prostokąta, od strony zachodniej znajduje się czworoboczna ryglowa wieża z dwiema kondygnacjami o nadbudowie drewnianej, dobudowana w XVIII w. Trzeci, drewniany człon wieży zwieńczony jest stożkowym hełmem. Kościół został znacznie zniszczony w 1945, odbudowany w latach 1968–1975. Wewnątrz znajduje się drewniany ołtarz ambonowy z 1725, polichromowany ze złoceniami; na ścianie ołtarzowej współczesne freski nawiązujące formą i tematyką do Drzwi Gnieźnieńskich.
• Pozostałości pałacu – pałac zbudowany został w latach 1830–1840, wielokrotnie przebudowywany. Od lat 50. XX w. należał do PGR Chłopowo. Rozebrany w latach 80. XX w., widoczne są tylko częściowe pozostałości fundamentów. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 556 z 17.01.1966^[26].
• Park typu krajobrazowego – założony w XIX w., powierzchnia 8 ha; z dużymi polanami oraz łąką parkową położona w otoczeniu dębów we wschodniej części parku. Zachowany w pierwotnych granicach, jednak układ dróg, kwater oraz wnętrz parkowych znacznie zatarty. W części płn.-zach. oraz wsch. znajdują się 2 dawne stawy parkowe. Zachowana została łąka parkowa z obsadzeniem złożonym z wiekowych dębów, a także rowy melioracyjne stanowiące granice założenia od strony południowej i wschodniej. Starodrzew w większej części zachowany (ok. 470 drzew), na uwagę zasługują cztery dęby szypułkowe w odmianie stożkowej rosnące w rzędzie równolegle do nieistniejącej ściany pałacu oraz buk pospolity odm. zwisającej. Na terenach polnych za wschodnią granicą parku rosną imponujące okazy pomnikowe, w tym zespoły drzew pomnikowych Lipy Humboldta i Dęby Humboldta – drzewa o obwodzie do 750 cm. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 226 z 10.11.1977^[26].
• 4 lipy – przy drodze do Krężelina, pomniki przyrody
• Przez Dyszno przebiegają szlaki turystyczne: „Wokół Dębna”.
• 3 km na wschód-południowy wschód rezerwat przyrody „Czapli Ostrów” na jeziorze ostrowieckim.

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 27920
2. NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-07] .
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 239 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
4. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
5. Urząd Miasta i Gminy Dębno, Dane Statystyczne. [dostęp 2013-10-01].
6. Nazwy miejscowe Polski: historia – pochodzenie – zmiany. Kazimierz Rymut (red.). T. II. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1996, s. 474. ISBN 83-85579-29-X.
7. Karty z dziejów Dębna. Dębno: PPH „Zapol” Dmochowski Sobczyk, 2005, s. 25. ISBN 83-60140-35-9.
8. GUS. Rejestr TERYT.
9. Plan Rozwoju Wsi Dyszno, Załącznik 1 Do uchwały Nr LXVII/404/2006 Rady Miejskiej w Dębnie z dnia 28 czerwca 2006. [dostęp 2010-05-16].
10. Ludwig Gollmert: Das Neumärkische Landbuch Markgraf Ludwigs des Älteren vom Jahre 1337. Nach einer neu aufgefundenen Handschrift des vierzehnten Jahrhunderts. Frankfurt am Oder: 1862, s. 16.
11. Jamie Allen’s Family Tree & Ancient Genealogical Allegations. [dostęp 2010-05-16].
12. Heinrich Karl Wilhelm Berghaus: Geographisch-historisch-Statistisches Landbuch der Provinz Brandenburg und des Markgrafthums Niederlausitz in der Mitte des 19. Jhrhndts. T. 3. Brandenburg: A. Müller, 1856, s. 449. [dostęp 2010-08-23].
13. Literaturport.de. [dostęp 2010-05-16].
14. Julius Lowenberg, Robert Av-Lallemant, Alfred Dove: Life of Alexander von Humboldt. T. I. Londyn: Longmans, Green, And Co., 1873, s. 216–217.
15. GenWiki-Knack. [dostęp 2010-06-10].
16. GenWiki-Krummkavel. [dostęp 2010-06-10].
17. Leopold Krugg: Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. T. 3. Halle: Karl August Kümmel, 1822, s. 25. [dostęp 2010-08-23].
18. Topographische Uebersicht des Appellationsgerichts-Departements Frankfurt a/O: Zusammengestellt von Güthlein. Gustav Harnecker & Co., 1856, s. 96.
19. GenWiki-Wilhelminenwalde. [dostęp 2010-06-10].
20. Topographische Uebersicht des Appellationsgerichts-Departements Frankfurt a/O: Zusammengestellt von Güthlein. Frankfurt a/O: Gustav Harnecker & Co., 1856, s. 97. [dostęp 2010-08-23].
21. Johann Friedrich 2 Köppen. [dostęp 2010-05-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-09)].
22. Friedrich Wilhelm August Bratring: Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Für Statistiker, Geschäftsmänner, bes. für Kameralisten. Die Neumark. Berlin: Friedrich Maurer, 1809, s. 122. [dostęp 2013-09-26].
23. Wieś, smolarnia i cegielnia. Leopold Krugg: Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. T. 4. Halle: Karl August Kümmel, 1823, s. 148. [dostęp 2010-08-23].
24. Gemeindeverzeichnis Deutschland. Landkreis Soldin. [dostęp 2010-08-23].
25. Deutsche Verwaltungsgeschichte Provinz Brandenburg. Landkreis Soldin. [dostęp 2010-05-16].
26. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo zachodniopomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 .