Głuchoniemcy

Głuchoniemcy
Niemcy Karpat polskich
Ilustracja
Głuchoniemcy na rycinie Zygmunta Ajdukiewicza[1]
Miejsce zamieszkania

Polska, Pogórze Środkowobeskidzkie (Doły Jasielsko-Sanockie)

Język

język niemiecki (do XVIII wieku) polski standardowy, dialekt małopolski (po XVIII)

Religia

Katolicy, Protestanci

Grupa

Niemcy, Polacy.

Mapa grupy etnicznej
Multimedia w Wikimedia Commons

Głuchoniemcy (niem. Taubdeutsche, Walddeutsche)[2][3] – termin występujący w polskim oraz niemieckim[4][5] piśmiennictwie etnograficznym dla określenia grupy etnograficznej ludności niemieckojęzycznej, pochodzenia niemieckiego, bądź połabskiego osadzonej w późnym średniowieczu w Karpatach polskich, między Wisłoką a Sanem, w niektórych publikacjach między Dunajcem[6][7][8] a Sanem, która w kolejnych stuleciach utraciła odrębność językową. Niewielka liczba osadników sprawiła, że kultura tej ludności nie wniosła większego wkładu w kulturę regionu, ograniczając się do enklaw.

Na Głuchoniemcach, Pogórzanin w stroju ludowym z okolic Rymanowa

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Historycy polscy do XVIII wieku nie interesowali się kolonizacją niemiecką. Zjawisko to dostrzegł dopiero Tadeusz Czacki, a po nim Joachim Lelewel[9].

Według historyka Marcina Bielskiego (1551) osiedlanie niemieckich kolonistów przypisywano już Bolesławowi Chrobremu.

A dlatego je (Niemców) Bolesław tam osadzał, aby bronili granic od Węgier i Rusi; ale że był lud gruby, niewaleczny, obrócono je do roli i do krów, bo sery dobrze czynią, zwłacza w Spiżu i na Pogórzu, drudzy też kądziel dobrze przędą i przetoż płócien z Pogórza u nas bywa najwięcej[10].

Ponad trzydzieści lat później w roku 1582 kronikarz Maciej Stryjkowski napisał, że niemieccy chłopi osadzeni pod Przeworskiem, Przemyślem, Sanokiem, i Jarosławiem są dobrymi rolnikami[11]:

Niemcy na Pogórzu osadzeni – Roku zaś 1355, Kazimierz król widząc Pogórskiej Rusi krainy dla częstych najazdów Litewskich zburzone i puste, Niemieckiego narodu ludzi w krainach tamtych osadził, którzy jeszcze i dziś po wsiach mieszkają około Przeworska, Przemyśla, Sanoka i Jarosławia, a jakom sam widział, są ossobliwi gospodarze.

W roku 1632 podobną opinię wyraził Szymon Starowolski w dziele Polonia[12]:

Następnie idzie Łańcut (…) i Rzeszów (…) ; mleka tu i płócien lnianych wielka jest zwykle obfitość, ponieważ wioski na całym tym obszarze zamieszkują potomkowie niemieckiego plemienia, wzięci na jakiejś wojnie przez Kazimierza Wielkiego, króla Polski, lub sprowadzeni z Saksonii, z dziećmi i żonami, aż w te okolice. Ci przeto o bydło i uprawę lnu troszczą się wielce i w porze jarmarków tak do innych okolicznych miast wymieniane towary zwożą na sprzedaż, jak przede wszystkim do Rzeszowa i Jarosławia

Szymon Starowolski, Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego; Kraków 1976 (przekład A. Piskadło)

Określenia tego użył następnie Ignacy Krasicki w jednym z komentarzy do herbarza Kacpra Niesieckiego[13].

Ważną cezurą w historii polityczno-gospodarczej tego obszaru był rok 1846 oraz wydarzenia rzezi galicyjskiej, które doprowadziły do masakry polskiej szlachty.

Pojęcie Głuchoniemcy zostało użyte również na początku XX wieku w dziele etnograficznym Karłowicza i Jabłonowskiego, którzy używali tego określenia w szerszym znaczeniu „Cały obszar Podgórza od Dołów Sanockich po Gorlice, Szymbark i Pilzno, skolonizowany był przez sasów i do dziś jeszcze lud nazywa tę okolicę «Na Głuchoniemcach» ”[14].

W roku 1907 wzmiankę ze „Słownika Geograficznego” dotyczącą wsi Markowa wykorzystał w swojej monografii o Niemcach karpackich historyk Raimund Friedrich Kaindl[15].

Etnografia

[edytuj | edytuj kod]

Ludność niemiecka zamieszkała na terenach Rusi Czerwonej oraz południowej części Polski między Łańcutem a Przemyślem, uległa polonizacji dopiero pod koniec XVI wieku. Na Podkarpaciu żywioł niemiecki przetrwał aż do XVIII wieku[16]. Mieli własne kościoły i kaplice, swych kapłanów i nierzadko zamieszkiwali konkretną dzielnicę miasta lub poszczególne wsie[17]. Do pomników niemieckiej Bauernkultur zaliczane są m.in. drewniane kościółki na Podkarpaciu, podobnie jak kościółki na Śląsku i Morawach[18].

W XIX-wiecznym piśmiennictwie polskim traktującym o obecności zachodnich osadników na tym obszarze spopularyzował zarówno samo określanie, jak i zjawisko Słownik geograficzny Królestwa Polskiego[19]. Przy opisie ludności Słownik wspomina m.in. że „Spotykają się tu (Galicja) rody: Głuchoniemców (osadnicy sprowadzeni w XIV wieku z Saksonii, i Holandii,… Mazurów, Chrobatów i Rusinów”[20]. Byli jedną z ważniejszych grup etnograficznych Galicji zaliczani do tzw. „Podolaków”, czyli równiaków, mieszkańców równin obok Krakowiaków, Mazurów, Grębowiaków (Lisowiacy, czyli Borowcy), Bełżan, Bużan (Łopotniki, Poleszuki) Opolan, Wołyniaków, Pobereżców, czyli Nistrowian[21][22]. W roku 1858 Maciejowski napisał, że „Ludność takowego prawa (prawo magdeburskie) głównie na tak zwanych jasielskich i sanockich dołach wzdłuż dolin rzek Ropy, Jasełki i Wisłoki siedziała, nazywając się głuchoniemcami, czyli ludźmi, którzy, choć nie słyszą i nie rozumieją niemieckiej mowy, mają jednakże w sobie coś od miejscowej ludności odrębnego. Nie było widać wśród tej ludności szlacheckich dworów, ale tak na dolinach, jak w górach, gęsto rozsiane sołtystwa i wybranieckie łany, do których był przywiązany obowiązek bronienia granicy, spostrzegać się dawały”[23]. Jednakże przed ukazaniem się wzmianki w Słowniku, pierwszym, który podjął próbę opisania średniowiecznych Sasów z Podkarpacia, był Wincenty Pol, który w roku 1869 napisał:

„Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szymbark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię Pilźniańską, która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu”

Wincenty Pol. Historyczny obszar Polski rzecz o dijalektach mowy polskiej. Kraków 1869)

W podobny sposób pisał również Józef Szujski[24]. W roku 1885 opisał potomków dawnych osadników z okolic Iwonicza, wykazując pewne różnice na tle ludności ruskiej oraz Mazurów Władysław Bełza, podając wiele współczesnych mu nazwisk o niemieckim brzmieniu.

„Lud tutejszy nie grzeszy zbytnią urodą, ale jest rosły, silny i wytrwały w pracy, a przytem uczciwy i moralny, w czem przedstawia zupełne przeciwieństwo z sąsiadującymi z nim ludnością ruską i mazurską, która nie posiada w tym stopniu żadnej z powyższych zalet, choć pod zewnętrznym względem przedstawia typ o wiele idealniejszy. Iwoniczanin, osiadły w górach przejął zwyczaje ludu górskiego; zamieszkuje on jak oni kurne chaty i ciężkim trudem około jałowej roli zdobywa sobie kęs chleba…”

Władysław Bełza. Iwonicz i jego okolice. Warszawa, Lwów, Kraków. 1885. s. 32.)
Znak „ß”, użyty w krótkiej inwokacji na sklepieniu spichlerza w Przeczycy z 1732.

Oskar Kolberg wyraził przypuszczenie, „Zdaje nam się, że takie wmieszanie między ludność polską na wielkich obszarach kilkudziesięciu tysięcy Niemców było tym dla postępu rękodzieł, przemysłu i cywilizacji rolniczej, czym jest dla stanu zdrowia ospy szczepienie”[25]

3 kwietnia 1944 roku na wystawę sztuki i kultury niemieckiej w Krakowie wysłano m.in. z Muzeum Sanockiego szereg eksponatów mających reprezentować dorobek kultury niemieckiej minionych wieków w widłach Wisły i Sanu. Były to wszystkie stroje ludowe w tym kompletne stroje i hafty haczowskie, krajki, czepce m.in. z Jasła i Jawornika, kamizelki, wieńce weselne ze wstążkami, księgi cechowe ręcznie pisane sanockie i brzozowskie, nadania królewskie pergaminowe dla miasta Sanoka, Kazimierza Wielkiego z 1366 roku, Stefana Batorego z 1578 i Zygmunta III Wazy z 1628, dokumenty pergaminowe miasta Brzozowa i nadania biskupa Jana Karnkowskiego z 1530. Znalazły się również obrazy gotyckie, rzeźby i kilkanaście przykładów dawnego uzbrojenia[26].

Język

[edytuj | edytuj kod]

W poszczególnych wsiach na Podkarpaciu język niemiecki przetrwał do XVIII wieku, podobnie na Śląsku istniały wsie polskie w niemieckim otoczeniu językowym do tegoż czasu[27]. W analizie porównawczej języka wsi okolic Krosna i Łańcuta niemiecki historyk prof. Schwarz wyraził opinię, że podobne zjawiska z dziedziny lingwistyki występowały w niemieckich wyspach językowych około Gliwic, Bielska-Białej (zob. etnolekt hałcnowski)[28], a także na pograniczu śląsko-morawskim w okolicach Osobłogi i Białej. Stwierdza tym samym, że to południowa część Górnego Śląska była strefą wyjściową dla XIV i XV-wiecznej kolonizacji w pasie podkarpackim[29]. Okolice Nysy miały być według tego autora terenem wyjściowym dla osadników w rejonie Łańcuta, natomiast okolice Krosna wskazują na związek z niemieckimi osadnikami na terenach dzisiejszej Słowacji[30], które w średniowieczu należały do węgierskich komitatów. Inni zwracali uwagę na możliwość sprowadzenia pewnej grupy kolonistów ze Śląska przez Ottona z Pilczy dzięki pomocy księcia Władysława Opolczyka[31].

W roku 1816 Tomasz Święcki, a następnie Adam Naruszewicz (wyd. 1836) napisał, że „całe Podgórze Ruskie i Małopolskie, tudzież inne miejsca pograniczne, różnych teraz rzemieślników pełne, są to osady pierwiastkowe tego dobroczynnego króla (Kazimierza Wielkiego). Język tych ludzi nieco przygrubszy, a jakieś ze Szląskiem, Morawskiem, Czeskim i Pruskim podobieństwem mający, dowodem jest pierwszej ich ojczyzny. Stąd też poszły owe zniemczone od nowych osadników, lub na nowo nadane miastom Polskim i Ruskim, Lambergi, Frawensztadu, Łańcuta, Pilsna, Gorlicy, i tym podobne nazwiska”[32].

Przed rokiem 1651 w dorzeczu Wisłoka w okolicach Rymanowa słychać było jeszcze mowę niemiecką[33]. Podobnie było w okolicach Przeworska, Kosiny, Łańcuta[34]. W mowie ludności wsi okolic Krosna w drugiej połowie XIX w. wyrazy zachowują jeszcze pewne germańskie nazwy, często znacznie zniekształcone jak. np. manta – płaszcz, szesterka – siostra męża, Geistag – zielone święta[35][36].

Zabytki języka niemieckiego

[edytuj | edytuj kod]

Najstarsze zabytki języka niemieckiego sięgające połowy wieku XIX, spisane w okolicach Łańcuta i Markowej.

Pieśń Wielkopiątkowa
Charfreitaglied, lub Fastenlied

Am Donnerstag zeita,
Am Charfreitag früh,
Wo Gött gefanga auf sein Kreutzbrett geschwon.

Sein Seittley gestocha.
Sein Seittley gebrocha.
Die Ingfer Maria grienst;
Gott zu Sie;

Ne grein, ne grein
Fran fi Mutter mein
Auf a dritta Tag weis vyn Toda aufadystehu

Mir warms zieha and Himmelreich
(Wier werden sein)
Dyta wann mir seyn ewig und gleich
(Dort werden wier)
Am Himmelreich hat viel Freuda die Engelen
Sie Singars si spielas Götty sehr schön

Jakub Szputuar, Łańcut, listopad 1827, Michała Wiszniewskiego Historya literatury polskiej, tom 6, strona 370;

II. Pieśń Wielkanocna – Osterlied „Chrysta ist aderstanda”

Chrysta ist adesztanda
Fi dar Moter a tys. (Von der Marterall)
Was solla mira (wir) ny froh seyn
Christa soll endar (unser) Getrost seyn
Kirye eleyson.

Wie an Necht ist adesztanda
Aso ist die Wadel ziehgana
Der sind aso adesztanda ist
Ływa mir dan Vater Jesu Christ
(Loben wier)
Kirye eleyson.

Gimasz Ces gingen drey heilige Fraua
Smogesz a dan Thaua
(des Morgens)
Gesuchta das dan Vater Jesu Christ
Da die vedam Tod afesztanda ist
Kirye eleyson

Ender unsern liebsta Maria trauma ma in einem Traum
Sie sachs auf ihrem Harzelein wüchst am einer Boum
Da die schanta triets a Gottes Christa Naynd,
Maria di dier wachet, di trugst an jenes Land,
Kirye eleyson

Jakub Szputuar, Łańcut, listopad 1827, Michała Wiszniewskiego Historya literatury polskiej, tom 6, strona 370;

Prawdopodobnie całkowita polonizacja ludności w omawianych regionach nastąpiła około XVIII wieku. Niektórzy historycy jak np. Mychajło Hruszewski podkreślali, że na tych terenach „w konsekwencji żywioł niemiecki przyczynił się niewątpliwie do wzmocnienia etnosu polskiego”[37].

Na zachodzie graniczyli z Lachami sądeckimi, na północy z Lesiokami, na południowym wschodzie z Dolinianami[40]

Po II wojnie światowej dla celów klasyfikacji etnograficznej została wyodrębniona przez Franciszka Kotulę oraz Romana Reinfussa na omawianym obszarze grupa Pogórzanie[41] dla enklaw w obrębie Pogórze. Nazwę grupy Pogórzan wprowadził w 1935 roku Adam Wójcik, zapożyczając ją z nomenklatury geograficznej[42][43].

Osadnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Kazimierz III Wielki zakładał wsie na prawie niemieckim u podnóża Beskidów oraz granicy ze Śląskiem; wokół Myślenic, Tymbarku, Grybowa, Ciężkowic, a także w dorzeczu Ropy, Wisłoki oraz na pograniczu z Rusią Czerwoną. Wśród osadników było około 25% Niemców. Ruś Czerwona leżała wzdłuż ważnej drogi handlowej Śląsk – Kraków – Lwów – Morze Czarne (zob. DK28, DK52, E40), co sprzyjało osiedlaniu na tych terenach osadników ze Śląska i Krakowa. Wtedy to doszło m.in. do lokacji 20 wsi na prawie niemieckim w ziemi sanockiej i przemyskiej. Jedna z większych etnicznych wysp niemieckich powstała za panowania Ludwika Węgierskiego. Obejmowała Łańcut i 9 wsi na południe od miasta. Wyspa ta utrzymywała odrębność etniczną po XVI wiek, i dopiero wówczas zaczęła się polonizować, ale np. wieś Markowa utrzymała niemieckość do XVIII wieku[44]. Polski historyk Adam Fastnacht na podstawie średniowiecznych danych źródłowych wskazał obecność niemieckich osadników na terenie ziemi sanockiej w okolicach m.in. Krosna, Rymanowa oraz Krościenka Wyżnego i Niżnego, Haczowie, Korczynie, Komborni, Iwoniczu, Klimkówce, w mniejszych skupiskach w okolicy Sanoka m.in. na Posadzie, Dąbrówce, Porażu, Wielopolu oraz odosobnionych wsiach poza zwartym osadnictwem polskim[45]. Na podobne przykłady niemieckiego osadnictwa na ziemi sanockiej powoływał się również w latach 20. XX wieku prof. Przemysław Dąbkowski[46]. Dodatkowo Fastnacht wskazał na możliwość wykazania pochodzenia mieszkańców Krościenka Wyżnego ze Śląska oraz niektórych mieszkańców Posady Sanockiej z Górnych Węgier.

Sytuacja osadnicza na obszarze Pogórza w średniowieczu

[edytuj | edytuj kod]

Niemieckie osadnictwo we wschodnim i zachodnim dorzeczu Wisłoki oraz Sanu:

Albigowa (Helwigau), Bachórz (Großbachersdorf), Bachów, Besko, Białobrzegi (Palversee), Białoboki, Binarowa (Bythner Havn, Binnerhau), Brzozów (Bresen), Bukowsko, Bonarówka (Bonnersdorf), Domaradz (Deutsch-Domaretz), Dynów (Dühnhof), Frysztak (Freistadt), Głowienka, Haczów (Hanshof),Handzlówka(Hanselhof), Harta (Harth), Dylągówka (Dillingshau), Iskrzynia, Iwonicz (Iwanitz), Jaćmierz (Jatschmirs), Jasło (Jessel), Jaśliska (Hohenstadt), Jurowce, Klimkówka, Kombornia (Kaltborn), Korczyna (Kotkenhau), Krosno (Krossen), Królik Polski (Johannsdorf), Lalin Niemiecki, Łańcut (Landshut), Lubatówka (Bischofswald), Łężany, Markowa (Markenhof), Matysówka (Mathisowka), Michałowce (Michelsdorf), Miejsce Piastowe (Peistätten), Rożnowice (Rozembark, Rosenberg), Mrzygłód (Königlich Thirau), Nowotaniec (Lobentanz), Niebieszczany (Siebenwirt), Nowy Glinik (Glinik Niemiecki, Glinnik Allamanorum, Lemberg), Nowy Żmigród (Schmiedeburg), Odrzykoń (Ehrenberg), Pielnia (Pellen), Poraż (Kunzendorf)[47], Prusiek (Prosegg), Rogi, Równe, Rymanów (Reimannshau), Rytarowce (Rittersdorf), Sanok, Strachocina, Strzyżów, Suchodół (Diernthal), Szufnarowa (Schaffnerhau), Targowiska, Trepcza, Tułkowice (Tillkersdorf), Trześniów, Tyrawa Solna (Salzthirau), Tyczyn (Bertoldsdorf), Wielopole (Großenfeld), Wielopole Skrzyńskie (Fürstenberg), Wrocanka, Wojnarówka, Wiśniowa, Zarszyn (Sarschin), Zmennica, Zymbertowa (Siebenwirth).

Nazwiska o genezie niemieckiej

[edytuj | edytuj kod]

W rodzinach chłopskich na omawianym obszarze dziedziczne nazwiska stosowano już od XV wieku, zarówno w regionach łańcuckim i krośnieńskim oraz jasielskim. Część nazwisk o genezie niemieckiej jest używana do dziś, choć przeważają w nieco zmienionej formie.

Studia nad pochodzeniem nazwisk mogą być przydatne nad analizą regionów i kierunków, z których mogli przybywać osadnicy[48]. Przykłady nazw osobowych: Braun, Braunek, Benner (obecnie Bonar[a]), Albrycht/Olbrycht (Albrecht), Aszlar (Hassler), Bader, Balawajder/Balawender/Walawender (Bärenwälder), Bar (Baur, Bauer), Bartman (Barthmann), Bawor (Bauer), Bek (Beck), Berdel (Berdel), Bajgier (Beiger, Berger), Bester, Blajer (Blayer, Bleier), Blok (Block), Boczar (Böttcher), Bok (Bock), Bołd (Bold), Bonar/Bunar (Boner/Benner/Böhner), Borcz (Bortz), Brach, Brej (Brey), Brągiel/Brongiel (Briengel), Brozbar (Brunsbaur), Bruk (Bruck), Busz (Busch), Butnar/Bytnar (Büttner), Cimer (Zimmer), Cwykiel (Zwienkel), Cwynar (Zwierner), Cyburt (Siebert), Cymerman (Zimmermann), Cyntler, Cypcar (Zipser), Czesnar (Schiessner), Czuchman, Dopart (Dopphard), Dressler (Dreslar), Duran, Ek (Eck), Englot (Engelhard), Eschenrath, Fabisz (Fabisch), Fajks/Foks (Fuchs), Falger, Fichner, Flejszar (Fleischer), Flossnitzer, Fakenday, Firszt (Fürst), Frend (Freund), Fryda (Friede), Frydrych (Friedrich), Fuksa (Fuchs), Fugiel (Vogel), Gefert (Geppert, Gebhard), Gerersdorf, Glazar (Glaser), Gocman (Gotzmann), Grebestetter, Gierlach/Gierloch (Gerlach), Glockenbrecht, Grob, Gotfryd (Gottfried), Groma/Grochmal, Krochmal (Grohmann), Gucwa (Gutz), Guznar (Güßner), Gut (Guth, Gutt, Gudt), Hap (Happ), Hawer (Hauer), Hejnar (Heiner), Henczel (Hentschel), Herbut (Herbert), Hoffmann, Hofman, Hoc (Hotz), Hallmann, Haechsler, Hansel, Hartman (Hartmann), Ekiert (Eckert, Ekkehard), Hutman (Huttmann), Homa (Hohmann), Huc (Hutz), Hundz (Hunds), Hycnar (Hitzner), Hypnar (Hübner), Inglot (Engelhard), Ignar (Aigner), Itner (Ittner), Jekiel (Jäckel), Janas (Janess), Jaślar (Jessler), Kandefer (Kaymedfel), Kajzar (Kaiser), Kenar (Kenner), Kin (Kühn), Kinel (Kienel, Künel), Klejna (Kleiner), Kluz (Klaus, Klose), Kranc (Kranz), Krause, Krauze, Krukar (Krüger, Kruger), Keller (Kyellar, obecnie Kielar/Kielur/Kilar), Kiedos (Kiedoss), Kichard (Kienhard), Klejman (Kleinmann), Kolb, Kochman/Kochmanski (Kochmann), Kojder (Keuder), Krauss (Krausz), Kassner, Kurc/Kurcz (Kurz), Kuter (Kütter), Lampart/Lempart (Lempard, Lamprecht), Lignar (Liegner), Linde, Linda, Lonc (Lanz), Lenard, Macnar (Matzner), Matthorn, Mermer, Miler/Mylar (Müller), Megger, Majer/Majerz/Major (Maier, Mayer, Meier, Meyer), Meierth, Międlar (Mildner), Mika (Nitze), Misygar (Messinger), Nachman, Nachtigal, Najbar/Nejbar (Neiber, Neubauer), Neumaier, Neumayer, Niemeyer, Naumaier, Nigbor (Niggebuhr, Neubauer), Nikiel (Nickel), Niebel, Nojman (Neumann), Nauman, Oberc (Oberst), Ochman (Ochmann), Olbrot, Olbrych (Albrecht, Olbricht), Penar (Penner, Benner), Pojnar (Beuthner), Pulnar (Bullner), Prajsnar (Preisner), Prugar (Brügger), Pelc/Pelczar (Pelz/Pelzer), Polnar (Pojnar), Paetzhold, Poznar/Pyznar (Peisner, Beisner), Rajchel (Reichel), Rajs (Reiss), Reiser (Raizer), Rejman (Reimann), Rozenbanger/Rozembeiger (Rosenberger), Rumpel, Runge, Rysz (Riess), Rothbart, Regel, Ross, Rautenkranz, Rupar (Rupper), Ruttar, Rygiel (Riegel), Rymar (Reimer), Riezer (Reiser), Ryzner (Riesner), Rysz (Reiss), Sauhaar, Szajer (Scheier), Szelar/Szeler (Scheller), Sziler/Szylar/Silar (Schiller), Szmid/Szmyt (Schmied/Schmidt), Szott (Schott), Solcz (Scholz), Szyndlar (Schindler), Struner, Szprynglar (Springler), Szajna/Schajnar (Scheiner), Szreder (Schröder), Schweingreber, Strampe, Szlemp (Schlempp), Szloch (Schlacht), Szorf (Scharf), Szpilma (= Szpilman, Spielmann), Szpunar (Spanner), Szpytma (Späthmann), Szrepfer (Schrepfer), Szturc (Sturz), Szulc (Schulz, Schultz), Schulzenhayn, Szwarc/Szworc (Schwarz), Szuba/Szubart/Szuber/Szuwart/Schubryt/Szubrycht (Schubert/Schubricht), Szuch (Schuh/Schuch), Szuma (Schumann), Szumakier (Schuhmacher), Szuster (Schuster), Stygar (Steiger), Szul (Schull), Szular (Schuler), Szultys (Schultheiß), Szwech (Schwach), Tasz (Tasch), Teczar (Tetzer), Tejchma (Teichmann), Telma (Tellmann), Trojnar (Treuner/Dreher), Trygar (Träger), Tys (Theiss/-ß), Uberman (Übermann), Ulma (Uhlmann), Uchman (Uchmann), Vlamann, Wal (Wahl), Weiss (Weys, Weisz, Wajs, Wais), Weissgerber (Weisgirb), Wencel (Wenzel), Weiner, Wenc (Wenz), Wojnar (Weiner), Wolmar (Vollmar, Vollmer), Wulw (Wulf(-ff), Wolf(-ff)), Zajdel (Seidel), Zöckler, Zwan (Schwan, Zwang), Zygar (Zieger)[potrzebny przypis].

Do niemieckich przodków z omawianego regionu, przyznaje się współczesny polski poeta Janusz Szuber, zamieszkały w Sanoku[49].

 Zobacz więcej w artykule Polskie nazwiska, w sekcji Nazwiska pochodzenia niemieckiego.

Postacie ze średniowiecza

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Przyrostek –ar w przyswojonych do języka polskiego nazwach niemieckich zakończonych na –er jest już bardzo dobrze poświadczony w staropolskiej antroponimii. W opracowanym przez Pracownię Antroponimiczną Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, a wydawanym we Wrocławiu Słowniku staropolskich nazw osobowych, obejmującym nazwy osobowe pochodzące ze źródeł z okresu od XII do końca XV w., imion, przezwisk i nazwisk pochodzenia niemieckiego z przyr. –ar jest już bardzo duża ilość. Niemiecki przyrostek –er substytuowany był na gruncie polskim głównie przyrostkami –ar, – (i)erz, -arz. Pochodzenie przyrostka –ar nie zostało do końca wyjaśnione. E. Eggers (Eckhard Eggers. Die Phonologie der deutschen Lehnwörter im Altpolnischen bis 1500. Broschiert. 1988) widzi w zjawisku substytucji –er przez –ar tylko niedoskonałość starej ortografii polskiej. Może jest to też zjawisko z zakresu fonologii, gdzie starowysokoniemiecki przyr. -âri na obszarze górnoniemieckim przechodził w –aere. Polskie ucho niemiecki fonem „ae” mogło odbierać zarówno a, jak i e. Może też jest jeszcze i inna możliwość, o której napisał E. Kaestner (Erich Kaestner. Die deutschen Lehnwörter im Polnischen, Leipzig. 1939), mianowicie wpływ niemieckich dialektów górno-środkowoniemieckich i śląskich, gdzie fonem ae realizowany jest jak â. (Polska Akademia Nauk. Słownik Etymologiczno-Motywacyjny Staropolskich Nazw Osobowych. Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. Część 5. Kraków. 1997. prof. dr hab. Barbara Czopek-Kopciuch).

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Zygmunt Ajdukiewicz Frachten der Głuchoniemcy, [w:] Die osterreichisch-ungarische Monarchie in Wort und Bild – Galizien. Wien 1898, page 281.
  2. ↑ Ut testat Metrika Koronna, 1658, „quod Saxones alias Głuszy Niemcy około Krosna i Łańcuta osadzeni są iure feudali alias libertate saxonica”, [w:] Ks. dr Henryk Borcz. Parafia Markowa w okresie staropolskim. Markowa sześć wieków. 2005 str. 72–189.
  3. ↑ „Józef Szujski sugerował, że pojęcie to należy rozumieć jako „Niemcy w głuszu”, co mniej więcej odpowiada określeniu „Walddeutsche” dosł. „leśni Niemcy”, [w:] Stanisław Rymar. Haczów, wieś ongiś królewska. 1962.
  4. ↑ Die deutschen Vertreibungsverluste. Bevölkerungsbilanzen für die deutschen Vertreibungsgebiete 1939/50, hrsg. vom Statistischen Bundesamt, Wiesbaden 1958 (Studium Federalnego Urzędu Statystycznego „Bilanse ludności dla niemieckich obszarów wypędzeń 1939–1950 r.”) strony 275–276 i 281 „śląsko-niemiecka grupa tzw. Głuchoniemców (Walddeutsche) między Dunajcem a Sanem, wynarodowiona w XVI i XVIII w.”.
  5. ↑ „Vorgebirgslandschaften infolge der hautigen Einfällen der Litauer verwünstet und leer antraf, siedelte er Leute des deutsches Volkes in jenen Gebieten an, die auch heute noch in den Dörfern um Przeworsk, Przemyśl, Sanok und Jarosław wohnen und, wie ich selbst gesehen habe, ausgezeichnete Landwirte sind. Noch in der Gegenwart werden die Bewohner der alten regio pedemontana von ihren Nachbarn als „Głuchoniemcy” (Walddeutsche) bezeichner. […]”. [w:] Katharine Bechtloff. Julius Krämer. Hilfskomitee der Galiziendeutschen. Heimat Galizien. 1965.; „Thus the region adjoining the Carpathians and extending to a line Tarnów-Rzeszów-Jarosław, the hithero almost uninhabited regio pedemontana was settled by German-spealing Silesians and soon abounded in large Waldhufendorfer with Frankish hides and in towns whose German names were in many case indentical with place-names in Silesia (Landskron, Grunberg, […] Göttinger Arbeitskreis. Eastern Germany. Holzner-Verlag, 1961. s. 79.
  6. ↑ W etnografii XIX w. „Podhalanie, tak nazywają się mieszkańcy galicyjskich właściwych tatrzańskich wsi w liczbie 27, są wszyscy potomkami osadników, osadzanych tu w ciągu XIII w. i XIV wieku na nowotarskiej królewszczyźnie. Byli to pierwotnie Niemcy, jak świadczą liczne właściwości ich gwary (turń = thurm – szczyty gór; kierdel = heerde; pyrć = pürsche; hala = alm; frymarczyć = frei- markt). Niemcy, którzy zmieszani z ludnością słowiańską, tworzą typ wybitnie charakterystyczny, łatwy do poznania. Domy grupują się dosyć gęsto wzdłuż dróg równoległych i poprzecznych do dolin są obszerne i schludne, kryte gontem i opatrzone kominami […]”, [w:] Józef Szujski. Polacy i Rusini w Galicyi. 1896.; Osadnictwo na tych ziemiach prowadził m.in. zakon klarysek starosądeckich również akcje osadnicze w Pieninach nad Dunajcem od pierwszej połowy XIV w. Najstarsze dokumenty pochodzące z lat trzydziestych XIII w określają Nowotarżczyznę jako „territorium Ludemy”, dokument cysterski z ok. 1234. Dokumenty te mówią o prawie sprowadzania na Podhale Niemców według wzorów śląskich, dokument Henryka Brodatego z 1234, będący jednocześnie najwcześniejszym w Małopolsce przywilejem prawa niemieckiego.; zob. Grywałd, Gliczarów Górny, Gliczarów Dolny, Dursztyn, Frydman, Falsztyn, Czorsztyn, Szaflary, Szlembark, Trybsz, Kacwin, Waksmund, Huba, Harklowa itd.
  7. ↑ „W południowej części grupy Sandomierskiej zaznaczają się różnice kulturowe między mieszkańcami dolnych a środkowych dorzeczy Dunajca, Wisłoki i Wisłoka. Na południu zaznaczają się np. wpływy kolonistów Sasów na terenie zwanym przez sąsiadów «Na Głuchoniemcach» od Pilzna i Gorlic aż poza Wisłok”. [w:] Wiedza o Polsce. Geografia Polski. Etnografia Polski. Wydawnictwo „Wiedza o Polsce”. 1931, s. 202.
  8. ↑ „Na wschód od Lachów mieszkają […], ślady średniowiecznej kolonizacji niemieckiej (stąd występujące tu czasem określenie «na Głuchoniemcach»)”, [w:] Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Vol. 46–47, 1991–1992.
  9. ↑ Barbara Czopek-Kopciuch Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim. PAN IJP. Kraków. 1995. ISBN 83-85579-33-8, s. 5-17.
  10. ↑ Władysław Sarna. Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym. Przemyśl. 1898. s. 26.
  11. ↑ Maciej Stryjkowski. Kronika polska, litweska, etc. 1582. Zbiór dziejopisów polskich. t.II. Warszawa. 1766. s. 31.
  12. ↑ Simonis Starovolsci[i] Polonia nunc denuo recognita et aucta, wyd. 1652 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-28].
  13. ↑ O Mikołaju Tarle chorążym Przemysłkim w liście Jana Czermińskiego do Marcina Kromera koadjutora na ówczas biskupstwa Warmińskiego, pisanym z Krakowa 5 czerwca roku 1571 jest wzmianka takowa: „Pan Mikołaj Tarło chorąży Przemysłki pisał do książęcia Bawarskiego żeby mu ludzi rzemieślników wypuścił do jego majętności, o oznajmił to chęcią, rad wypuścił mu ludzi z żonami i dziećmi, których jest czterysta, i już tam przez Kraków przeszli i wiedzie je Pan chorąży, kosztem swym”. – Wielkie jest podobieństwo, iż naówczas chorąży był dziedzicem wsi niedaleko Jarosławia, i ta jego osada trwa dotąd, w tamtejszych obywatelach z Niemiec przyszłych, których dotąd pospolicie w tamtejszych okolicach głuchemi Niemcami zowią. Majętności zaś te nazywają się Markowa, Albigowa, Białoboki itd. Kasper Niesiecki Herbarz […] (1839–1846) tom. IX, s. 11.
  14. ↑ Jan Aleksander Karłowicz, Aleksander Walerian Jabłonowski. Lud. Rys ludoznawstwa polskiego. [w:] Polska. Obrazy i opisy, t. I, Lwów, s. 69–215. 1906.
  15. ↑ Markowa z perspektywy historiografii niemieckiej, W. Kessler, [w:] Markowa sześć wieków […] (red. Wojciech Blajer), 2005. s. 42.
  16. ↑ Odrodzenie i reformacja w Polsce: Tom 37, 1993 str. 42.
  17. ↑ Odrodzenie i reformacja w Polsce, tom 37, 1993.
  18. ↑ Jerzy Jarowiecki. Rocznik historii czasopiśmiennictwa polskiego, s. 180 – Tadeusz Staich. Pismo krakowskie „Watra”.
  19. ↑ Słownik… 1885, t. VI. s. 126.
  20. ↑ Słownik… 1889, s. 155.
  21. ↑ SGKP tom II str. 459.
  22. ↑ Aleksander Świętochowski. Historja chłopów polskich w zarysie. Grundriß der Geschichte der polnischen Bauern, Bd. 1, Lwów-Poznań, 1925; Wydawnictwo Polskie, Wydawnictwo Polskie, 1928. „W Małopolsce zachodniej: na podgórzu Głuchoniemcy (od kolonistów saskich)” str. 498.
  23. ↑ Wacław Aleksander Maciejowski. Historya prawodawstw słowiańskich. 1858. s. 357.
  24. ↑ Józef Szujski. Pisma polityczne. Druk. W.L. Anczyca, Kraków 1885; Józef Szujski. Polacy i Rusini w Galicyi (Die Polen und Ruthenen in Galizien). Druk. W.L. Anczyc, 1896 str. 17. „…od średniego biegu Wisłoka, od Pilzna w górę po Łańcut, szczep zwany Głuchoniemcami, powstały przez osadnictwo XIII i XIV stulecia. Głuchoniemcy mówią tylko po polsku, a resztki rozmaitych ich pierwotnych języków ojczystych świadczą, że za czasów ich przybycia zwano Niemcem każdego…”.
  25. ↑ Oskar Kolberg. Jasielskie – sanockie. s. 14.
  26. ↑ Edward Zając. Zarys dziejów Muzeum Historycznego w Sanoku 1934–1974. w: Rocznik Sanocki, 1979.
  27. ↑ Ireneusz Ihnatowicz. Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, 1988.
  28. ↑ Wilamowice Stare i Nowe (Wilmesau), Pisarzowice (Schreibersdorf), Kozy (Seibersdorf), Hałcnów (Alzen), Lipnik (Kunzendorf), Komorowice (Bertholdsdorf), Łodygowice (Ludwigsdorf), [w:] Barbara Czopek-Kopciuch. Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim. PAN IJP. Kraków. 1995. ISBN 83-85579-33-8, s. 10.
  29. ↑ Ernst Schwarz. Von den Walddeutschen […], 1960, s. 153–156.
  30. ↑ Ernst Schwarz. Sudetendeutsche Sprachräume. München. 1962, strony 339–340.
  31. ↑ Doubek FA, Schmid HF Das Schoffenbuch der Gemeinde Krzemienica a.d. Jahren 1452 – 1482. „Quellen zur Geschichte der Rezeption”. t. II. s. 6., Leipzig. 1931.
  32. ↑ Adam Naruszewicz. Historya narodu polskiego. s. 267; Tomasz Święcicki. Opis starożytnéy Polski. 1816.
  33. ↑ „Rymanów – duży otwarty plac targowy i dom należący do pana Andrzeja Stadnickiego. Tamże prawie każdy zwykły człowiek mówi częściej po niemiecku niż po polsku.” w: Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana Opisy Ukrainy. Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana Opisy Ukrainy w: Zbigniew Wójcik, Erich Lassota von Steblau, Guillaume Le Vasseur Beauplan (sieur de). PWN. 1972. s. 57, p. 12. Rymanów.
  34. ↑ Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana Opisy Ukrainy. w: Zbigniew Wójcik, Erich Lassota von Steblau, Guillaume Le Vasseur Beauplan (sieur de). PWN. 1972. s. 83 „…w tym mieście i mniej więcej na jedną milę naokoło mówią po niemiecku.”.
  35. ↑ Oskar Kolberg. Sanockie-Krośnieńskie. t. I. wyd. 1972; Andrzej Zieliński. Romantyczne wędrówki po Galicji. Ossolineum. 1987. s. 312; Łódzkie studia etnograficzne 2000. t. 33–37.
  36. ↑ „Die deutschen Ansiedler waren grösstentheils Weber und hiervon pflegt man daher auch den Namen Krosno, d. i. der Webstuhl, abzuleiten. Noch bis jetzt heissen viele familien: Bachmann, Bergel, Feikel, Gems, Glaser, Heusner und dergleichen und sie sagen: bruslik (der Brustlatz) statt gorset, manta (der Mantel) statt płaszcz, szesterka (die Schwester) statt siostra męża, Geisttag (Pfingsten) statt zielone święta u.s.w. Trotzdem spricht das Volk gut polnisch und spricht auch cz, sz, rz, ę, ł richtig aus. […] in der Stirnbinde der Frauen und in ihren kurzen Röcken (katanka) aber eine deutsche Tracht und möchten Krosno von Grossau herleiten.”, [w:] Johann Ernst Schmaler. Jahrbücher für slawische Literatur, Kunst und Wissenschaft. t. 1, 1853. s. 180.
  37. ↑ Michał Janusz Parczewski. Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków 1991 str. 72, 1991.
  38. ↑ Najstarszy zachowany w Europie drewniany gotycki kościół z Haczowa pochodzący z XIV wieku. Zachowały się w nim XIV i XV-wieczne księgi parafialne z niemieckimi nazwiskami dawnych mieszkańców.
  39. ↑ Rozmieszczenie budownictwa przysłupowego może sugerować pochodzenie kolonistów ze Śląska oraz Saksonii, [w:] F. Kotula. Pochodzenie domów przysłupowych w Rzeszowskiem. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” R. V., nr 3/4, 1957, s. 557.
  40. ↑ „Na wschód od Lachów mieszkają Pogórzanie, prowadzący gospodarkę pastersko-rolniczą, posiadający w swojej kulturze materialnej zwłaszcza w budownictwie ślady średniowiecznej kolonizacji niemieckiej (stąd występujące tu czasem określenie „na Głuchoniemcach”), a następnie – aż do granicy – Dolinianie, będący raczej rolnikami.”, [w:] Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, t. 46–47, 1992. s. 113.
  41. ↑ Kultura ludowa Beskidu Niskiego i przyległego Pogórza, [w:] Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Nr 14 / [redakcja] Anna Kisielewska; [aut.] Roman Reinfuss [i inni]. Sanok, MBL, 1971.
  42. ↑ Adam Wójcik, Strój Pogórzan, Kraków, 1935.
  43. ↑ „Adam Wójcik, który w czasach międzywojennych badał stroje ludowe na Podkarpaciu między Białą a Sanem, przyjął «cuwę» (biała sukmana) jako element wyróżniający grupę etnograficzną nazwaną przez niego «Pogórzanami», do których zaliczył…”, [w:] Brzozów: zarys monograficzny. Jerzy Ferdynand Adamski, Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta w Brzozowie. 1990. s. 227.
  44. ↑ Barbara Czopek-Kopciuch Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim. PAN IJP. Kraków. 1995. ISBN 83-85579-33-8, s. 7–8.
  45. ↑ Adam Fastnacht. strony 126–128. [w:] Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650. Wrocław. 1962.
  46. ↑ „Spośród obcych narodowości zamieszkujących ziemię sanocką, najliczniejszą i najbardziej wpływową, była niemiecka. […] nazwy takich miejscowości jak np. Frysztak, Zarszyn, Lobentanz (Nowotaniec), Zymbertowa, Kalbornia, Rytarowce, Brezen późniejszy Brzozów, Hochstadt (Jaśliska), Erenberg (Odrzykoń), Kunzendorf (Poraż), Bischofswalde (Jasionka), Michilsdorf (Michałówka), nawet niwy w obrębie pewnych wsi (pratum Cornslag in Iwanczepole, eger Kothkenhaw pod Krosnem), aby poznać jak znaczną rolę odgrywał ten żywioł w dziejach naszej ziemi. Mieszkali Niemcy po zamkniętych miastach, i po otwartych wsiach, po chatach i dworach wiejskich, zajmowali się handlem, rzemiosłem, pługiem, szablą i słowem bożym. Pracowici, zapobiegliwi i oszczędni, tworzyli oni element twórczy w gospodarstwie społecznym i byli dla ludności tubylczej przykładem i wzorem. […] Opierając się na zestawieniach indeksowych, którym jednakże bezwzględnie zaufać nie można, możemy przyjąć jako bliski rzeczywistości, 30% Niemców w Sanoku w stosunku do reszty ludności. […] Jednakże metropolią Niemców w ziemi sanockiej był nie Sanok, lecz Krosno. Przez cały ciąg XV stulecia, dokumenty miejskie były wystawiane także w języku niemieckim. [..]” op. cit.; op. cit. AGZ, Janusz Samolewicz, Sąd wyższy prawa niemieckiego, Lwów, 1903. [w:] Przemysław Dąbkowski. Niemcy. Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu: Niemcy (1921) strony 4–17.
  47. ↑ Bieszczadzcy Niemcy. [dostęp 2016-01-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-15)].
  48. ↑ Wojciech Blajer, Uwagi o stanie badań nad enklawami średniowiecznego osadnictwa niemieckiego między Wisłoką i Sanem, [w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich (red. J. Gancarski), Krosno 2007, s. 57–104.
  49. ↑ Jacek Mączka, Janusz Szuber, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-23].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]