HMS Havelock (1915)

Zobacz też: inne jednostki pływające o tej nazwie.

HMS Havelock

HMS „Havelock” w 1915 roku
Klasa	monitor
Typ	Abercrombie
Historia
Stocznia	Harland and Wolff, Belfast
Położenie stępki	12 grudnia 1914
Wodowanie	29 kwietnia 1915
Royal Navy
Nazwa	M2 → „General Grant” → M2 → „Havelock”
Wejście do służby	18 maja 1915
Wycofanie ze służby	14 maja 1919
Los okrętu	sprzedany w 1927, złomowany
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	pełna: 6150 ts
Długość	całkowita: 102 metry 97,54 metra między pionami
Szerokość	27,5 metra
Zanurzenie	3,05 metra
Napęd
2 maszyny parowe poczwórnego rozprężania o łącznej mocy 2000 KM 2 kotły, 2 śruby
Prędkość	6,5 węzła
Zasięg	1340 Mm przy 6 w.
Uzbrojenie
2 działa kal. 356 mm (1 × II) 2 działa kal. 76,2 mm (2 × I) 1 działo plot. kal. 47 mm 1 działo plot. kal. 40 mm 4 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm
Opancerzenie
pas burtowy 102 mm pokład 25–51 mm „bąble” przeciwtorpedowe 102 mm stanowisko dowodzenia 152 mm barbety 203 mm wieża 102–254 mm
Wyposażenie lotnicze
ew. wodnosamolot
Załoga	198

HMS Havelock – brytyjski monitor z okresu I wojny światowej, jedna z czterech jednostek typu Abercrombie. Okręt miał wyporność 6150 ton i osiągał prędkość 6,5 węzła, a jego główne uzbrojenie stanowiły dwa działa kalibru 356 mm produkcji amerykańskiej, uzupełniane przez artylerię mniejszego kalibru. Zwodowany 29 kwietnia 1915 roku w stoczni Harland and Wolff w Belfaście, został wcielony do służby w Royal Navy 18 maja 1915 roku. Początkowo okręt miał otrzymać nazwę na cześć amerykańskiego generała Ulyssesa Granta, jednak ostatecznie nazwano go na cześć XIX-wiecznego brytyjskiego generała Henry’ego Havelocka.

Okręt wziął czynny udział w działaniach wojennych na Morzu Śródziemnym, uczestnicząc m.in. w kampanii dardanelskiej, a po powrocie na Wyspy Brytyjskie pełnił służbę dozorową w Lowestoft. HMS „Havelock” został wycofany ze służby 14 maja 1919 roku, a w roku następnym rozbrojony. W 1927 roku monitor został sprzedany i następnie złomowany.

Historia powstania

Konflikt światowy, który wybuchł w sierpniu 1914 roku, unaocznił nieprzygotowanie do walki niemal wszystkich uczestniczących w nim flot, w tym Royal Navy^[1]. Gdy 30 października po raz drugi w swym życiu Pierwszym Lordem Morskim został John Arbuthnot Fisher, z właściwą sobie energią zaczął realizować nowe koncepcje strategiczne, zakładające m.in. plan przeprowadzenia desantu na niemieckim wybrzeżu Bałtyku siłami armii rosyjskiej wspartej przez flotę brytyjską, co wiązało się z forsowaniem przez Royal Navy Cieśnin Duńskich^[1][2]. Planowane działania wymagały posiadania okrętów artyleryjskich o dużej sile ognia, mogących wspomóc lądowanie sił desantowych, oraz niewielkim zanurzeniu, zdolnych do działań na wodach przybrzeżnych^[1]. W rezultacie projektanci rozpoczęli prace nad wielkimi krążownikami typu Courageous(inne języki) oraz mniejszymi, znacznie prostszymi okrętami dysponującymi silniejszym uzbrojeniem od kanonierek – monitorami^[1][3]. Zadaniem tych ostatnich miało być także uczestnictwo w operacji zaplanowanej przez Pierwszego Lorda Admiralicji Winstona Churchilla, która zakładała zdobycie cieśnin tureckich, co umożliwić miało transport zaopatrzenia do Rosji przez Morze Czarne^[1][4]. Wobec stabilizacji frontu zachodniego, opartego na północy o wybrzeże kanału La Manche, nowo projektowane monitory potrzebne były jako okręty wspierające obronę wojsk Ententy, mające zastąpić zbyt narażone na uszkodzenie lub nawet utratę okręty liniowe^[1][2]. Innym pomysłem na ich użycie było wsparcie sił mających zdobyć wyspę Borkum^[5].

3 listopada 1914 roku wizytę w Wielkiej Brytanii złożył Charles M. Schwab(inne języki), prezes koncernu Bethlehem Steel, spotykając się m.in. z Fisherem i Churchillem^[1]. Poza zawarciem kontraktu na budowę w neutralnych wówczas Stanach Zjednoczonych 20 okrętów podwodnych dla Royal Navy, Schwab zaoferował Admiralicji nabycie czterech niemal ukończonych wież artyleryjskich z armatami kalibru 356 mm (14 cali), zamówionych przez Grecję dla budowanego w Niemczech pancernika „Salamis”^[6][a]. 10 listopada Brytyjczycy przyjęli ofertę i zakupili osiem dział, cztery podwójne łoża, cztery opancerzone wieże, dwa zestawy opancerzonych barbet i po 500 sztuk pocisków i ładunków miotających na lufę, z zamiarem wykorzystania na mających dopiero powstać monitorach, nazwanych wstępnie typem Styx^[7][8].

Projekt i budowa

Trzeci Lord Morski, kontradmirał F.C.T. Tudor zlecił szefowi Departamentu Budowy Okrętów (ang. Department of the Director of Naval Construction), którym był Eustace Tennyson d’Eyncourt(inne języki), skonstruowanie opancerzonego okrętu artyleryjskiego o zanurzeniu nieprzekraczającym 3,05 metra, o maksymalnej ochronie przed torpedami i minami, osiągającego prędkość 10 węzłów i uzbrojonego w amerykańską wieżę z dwoma armatami kalibru 356 mm^[6][9]. Już 6 listopada powstał wstępny projekt okrętu o wyporności około 6000 ton, stworzony przez A.M. Worthingtona, a trzy dni później jego dopracowaniem zajął się Charles S. Lillicrap^[6][9]. Ważnym elementem ochrony przeciwpodwodnej były tzw. „bąble” przeciwtorpedowe, zwiększające szerokość o 4,58 metra z każdej burty; zastosowanie tych elementów nie tylko zmniejszało prędkość i manewrowość, ale też powodowało problemy z budową jednostek tego typu (odpowiednia infrastruktura stoczniowa) czy ich późniejszym dokowaniem^[6][9]. 17 listopada były gotowe linie teoretyczne kadłuba, na podstawie których w ośrodku Admiralty Experiment Works w Haslar(inne języki) koło Portsmouth powstał model, przeznaczony do prób przeprowadzonych w basenie testowym^[6][10]. Badania modelu wykazały, że zakładana moc siłowni (2000 KM) nie zapewni osiągnięcia prędkości 10 węzłów, wskazywano też na potrzebę zmiany kształtu kadłuba; jako że stocznia już rozpoczęła prace nad budową prototypowej jednostki, proponowane zmiany zostały odrzucone^[6][11][b].

Monitor zbudowany został w stoczni Harland and Wolff w Belfaście (numer stoczniowy 473), na pochylni nr 2 o wymiarach 262 × 30 metrów^[12][13]. Mimo że stocznia od dawna nie miała doświadczenia w budowie okrętów wojennych, została wybrana ze względu na obciążenie innych stoczni i posiadane odpowiednio duże pochylnie – powstały w niej m.in. transatlantyki „Olympic” i „Titanic”^[14]. Stępkę okrętu położono 12 grudnia 1914 roku, a jego kadłub zwodowany został 29 kwietnia 1915 roku^[12][15]. W lutym 1915 roku do stoczni dotarły przewiezione z USA działa głównego kalibru i rozmontowane wieże, które zostały złożone w zakładach Coventry Ordnance Works(inne języki)^[16][17].

Początkowo, w lutym 1915 roku jednostce nadano oznaczenie alfanumeryczne M2, po czym w tym samym miesiącu otrzymał nazwę „General Grant”, na cześć amerykańskiego generała Ulyssesa Granta^[12][18]. Władze USA wystosowały jednak protest, powołując się na swą neutralność, więc 31 maja monitor powrócił do pierwotnego oznaczenia M2^[19]. 19 czerwca za aprobatą króla Jerzego V okręt nazwano ostatecznie „Havelock”, na cześć XIX-wiecznego brytyjskiego generała Henry’ego Havelocka^[12][19][c].

Koszt powstania okrętu wyniósł około 550 000 £, na co składało się 215 000 £ na budowę i wyposażenie jednostki w stoczni i 335 000 £ na importowane uzbrojenie wraz z amunicją^[17][20].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

HMS^[d] „Havelock” był monitorem o wysokim, płaskim kadłubie o masie 2091 ton, wewnątrz którego znajdowały się trzy ciągłe pokłady: górny, główny i ładowni^[21]. Na osiągającym ¾ długości kadłuba płaskim pokładzie dziobowym znajdowały się opancerzone stanowisko dowodzenia, wieża artyleryjska, trójnożny maszt oraz pojedynczy komin^[22][23]. Umiejscowienie stanowiska dowodzenia przed wieżą artyleryjską okazało się niefortunne, więc przeniesiono je na platformę reflektora bojowego umieszczoną w połowie wysokości masztu, co jednak spowodowało jego zadymianie^[24][25]. Podczas pierwszego remontu podwyższono więc komin o 3,66 metra (12 stóp), by rozwiązać ten problem^[24][25]. Górny pokład był częściowo otwarty z obu burt i znajdowały się na nim m.in. kuchnie i toalety; pozostałe dwa pokłady mieściły maszynownię, kotłownię wraz z mechanizmami pomocniczymi, zasobnie węglowe, komory amunicyjne, magazyny i pomieszczenia mieszkalne^[23][26]. Integralną częścią kadłuba, zastosowaną po raz pierwszy na brytyjskich okrętach, były umieszczone na poziomie pokładu ładowni „bąble” przeciwtorpedowe o szerokości 4,58 metra każdy, składające się z dwóch części oddzielonych grodzią o grubości 38 mm (1,5 cala): wodoszczelnej zewnętrznej o szerokości 2,05 metra oraz otwartej wewnętrznej wypełnionej wodą morską, wpływającą przez otwory w poszyciu, o szerokości 1,53 metra^[26][27]. Wzdłuż „bąbla” zamocowana była linka stalowa, mająca chronić kadłub przed minami kotwicznymi^[23][26].

Okręt miał długość całkowitą wynoszącą 102 metry (97,54 metra między pionami), szerokość całkowitą 27,5 metra (z „bąblami”; szerokość samego kadłuba wynosiła 18,29 metra) i zanurzenie 3,05 metra^[12][28]. Wyporność pełna wynosiła 6150 długich ton), a lekka 5300 ts^[12][28].

Załoga okrętu składała się początkowo z 198 osób – 12 oficerów oraz 186 podoficerów i marynarzy^[20][28]. Kabiny oficerskie znajdowały się na pokładzie głównym w części rufowej, a pomieszczenia dla podoficerów i marynarzy na tym samym poziomie na śródokręciu i dziobie^[20]. Były to duże, wieloosobowe sale przeznaczone jednocześnie do spania, spożywania posiłków i rekreacji, w których każdy członek załogi miał swój hamak, miejsce do siedzenia i szafkę na rzeczy osobiste; ogrzewane były piecykami węglowymi i miały wentylację mechaniczną^[29]. Instalacja dodatkowego uzbrojenia podczas wojny spowodowała wzrost liczebności załogi do 208 osób^[30].

Urządzenia napędowe

Siłownię jednostki stanowiły dwie maszyny parowe poczwórnego rozprężania o łącznej mocy 2000 KM przy 175 obr./min, wyprodukowane w macierzystej stoczni, do których parę dostarczały dwa kotły wodnorurkowe Babcock & Wilcox o ciśnieniu roboczym 14 kG/cm², opalane węglem^[24]. Maszyny parowe miały cylindry o średnicy 343 mm (13,5 cala), 495 mm (19,5 cala), 711 mm (28 cali) i 1016 mm (40 cali), a skok tłoków wynosił 711 mm (28 cali)^[31]. Okręt napędzały dwie trójłopatowe śruby o średnicy 2,29 metra każda i skoku 2,59 metra; miał dwa równoległe stery^[29][32]. Maksymalna prędkość okrętu wynosiła 6,5 węzła^[24][31][e]. Normalny zapas węgla wynosił 200 ton, a maksymalny 380 ton; pozwalało to osiągnąć zasięg wynoszący 1340 Mm przy prędkości 6 węzłów^[24]. Zużycie paliwa wynosiło około 40 ton węgla i 5–9 ton wody kotłowej na dobę (podczas prób okręt spalał 2,25 funta węgla na godzinę pracy na 1 KM, co w przeliczeniu dawało 48 ton na dobę)^[34]. Masa układu napędowego z zapasem wody kotłowej wynosiła 376 ton^[24].

Energię elektryczną wytwarzały dwa generatory elektryczne o mocy po 200 kW, napędzane głównymi silnikami parowymi zużywającymi moc 300 KM na każdy generator^[24][35].

Uzbrojenie i jego modyfikacje

Główną bronią artyleryjską monitora były dwa działa kalibru 356 mm BL Mark II L/45(inne języki) produkcji zakładów Bethlehem Steel, umieszczone w obrotowej pancernej wieży^[24]. Działa miały stanowić uzbrojenie budowanego na greckie zamówienie w Niemczech drednota „Salamis”, a w US Navy wyposażone w nie były pancerniki typu New York, Nevada(inne języki) i Pennsylvania^[24][36]. Lufa miała długość 16,32 metra (45 kalibrów), w tym część gwintowana 15,82 metra^[24]. Masa lufy z zamkiem wynosiła 63,1 tony, a cała wieża z pancerzem i wyposażeniem ważyła 620 ton^[37]. Elektrycznie napędzana wieża mogła się obracać w zakresie od 0° do 150° na każdą burtę z prędkością 100° na minutę, a kąt podniesienia lufy wynosił od -1° do +15°, regulowany z prędkością 4° na sekundę^[20]. Działa wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania: pociski odłamkowo-burzące (HE) 4 c.r.h. o masie 615 kg, wystrzeliwane przy pomocy ładunku miotającego N.C.T. o masie 106 kg, który składał się z rurek z nitrocelulozy w jedwabnych woreczkach^[20]. Maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 762 m/s pocisku wynosiła 18 200 metrów, a szybkostrzelność 1–2 strzały na minutę^[20][36]. Łączny zapas amunicji bojowej kalibru 356 mm wynosił 240 sztuk (na okrętach przewożono również 30 pocisków ćwiczebnych)^[20]. Pociski i ładunki miotające znajdowały się w położonych na pokładzie ładowni komorach amunicyjnych, poniżej wodnicy; pociski były przechowywane w pozycji pionowej^[8][20]. Ogień dział artylerii głównej był kierowany za pomocą dalmierza, zainstalowanego na maszcie głównym^[38].

Na pokładzie górnym, pod pokładem dziobowym, zamontowano po obu stronach burt dwa pojedyncze działa kalibru 76,2 mm QF 12-pounder 18 cwt Mark I L/50(inne języki)^[20][39] . Długość lufy o żywotności 1200 wystrzałów wynosiła 3,81 metra (50 kalibrów), a masa działa 914,4 kg^[20][40]. Działa wystrzeliwały pociski 2 c.r.h. HE o masie 5,63 kg za pomocą ładunku kordytu MD o masie 1,23 kg^[20]. Maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 792 m/s pocisku wynosiła 8460 metrów, a szybkostrzelność 15 strzałów na minutę^[20]. Łączny zapas amunicji kalibru 76,2 mm wynosił 400 sztuk^[20]. W latach 1915–1916 działa kalibru 76,2 mm zostały przeniesione na pokład dziobowy i osadzone na podstawach typu HA, dzięki którym mogły prowadzić ogień do celów powietrznych^[20][41].

Broń przeciwlotniczą stanowiły dwa pojedyncze działa kalibru 47 i 40 mm, umieszczone odpowiednio po prawej i lewej stronie na końcu pokładu dziobowego^[20]. Działo kalibru 47 mm 3-pdr QF Mark I L/50(inne języki), zamontowane na łożu HA Mark III, miało lufę o długości 2,35 metra (50 kalibrów) i masę 305 kg, a kąt podniesienia lufy wynosił od -5° do +80°^[20][42]. Działo wystrzeliwało pociski HE o masie 1,5 kg za pomocą ładunku kordytu o masie 0,38 kg^[20]. Maksymalna donośność pozioma wystrzeliwanego z prędkością początkową 784 m/s pocisku wynosiła 5120 metrów (pionowa 4570 metrów), a szybkostrzelność do 25 strzałów na minutę^[20]. Zapas amunicji kalibru 47 mm wynosił 500 sztuk^[20]. Działo kalibru 40 mm 2-pdr Vickers QF Mark II L/39 miało lufę o długości 1,57 metra (39 kalibrów) i masę 239 kg^[43]. Masa pocisku wynosiła 0,91 kg, a ładunek kordytu ważył 93 g^[44]. Szybkostrzelność wynosiła 200 strzałów na minutę, a donośność przy kącie podniesienia lufy 45° 6310 metrów^[44]. Zapas amunicji kalibru 40 mm wynosił 1000 sztuk^[20]. Po 1916 roku okręt otrzymał też dodatkowe dwa działa kalibru 76,2 mm QF 20 cwt na podstawie przeciwlotniczej^[18][20][f].

Broń artyleryjską uzupełniały cztery pojedyncze karabiny maszynowe Maxim kalibru 7,7 mm, o szybkostrzelności teoretycznej 450 strzałów na minutę i łącznym zapasie amunicji 20 000 sztuk, nominalnie zamontowane na górnym pokładzie, które jednak mogły zostać użyte na okrętowych łodziach^[20][38]. Łączna masa uzbrojenia wraz z amunicją wynosiła 845 ton^[20].

Opancerzenie

Głównym elementem opancerzenia okrętu był znajdujący się wewnątrz kadłuba, wykonany ze stali Kruppa skośny pas burtowy o grubości 102 mm (4 cale) i szerokości 3,66 metra, rozciągający się od wodnicy do pokładu górnego, zamknięty na obu końcach poprzecznymi grodziami o grubości również 102 mm^[26][28]. Stworzona w ten sposób pancerna cytadela chroniła pomieszczenia siłowni, trzon wieży artyleryjskiej oraz komory amunicyjne^[26]. Przedłużeniem skosu był wykonany ze stali Kruppa pionowy pancerz na wysokości „bąbla” przeciwtorpedowego, także o grubości 102 mm^[28]. Pokład dziobowy miał grubość 25 mm (1 cal), pokład górny na śródokręciu 51 mm (2 cale), a pokład główny na dziobie i rufie miał grubość 25 mm (wszystkie wykonane ze stali HT)^[26][28]. Maszyna sterowa chroniona był pancerzem o grubości 38 mm (1,5 cala)^[26][28]. Stanowisko dowodzenia chronione było pancerzem o grubości 152 mm (6 cali) z boku i 63,5 mm (2,5 cala) z góry, a umieszczone na maszcie stanowisko kierowania ogniem miało ściany boczne i podest o grubości 25 mm^[26][28]. Wieże dział głównego kalibru opancerzone były od czoła płytami o grubości 254 mm (10 cali), ściany boczne i tylna miały grubość 178 mm (7 cali), a dach miał grubość 102 mm^[26][28]. Barbeta miała pancerz grubości 203 mm na odcinku od wieży do pokładu górnego, a poniżej jej grubość spadała do 51 mm^[26][28]. Łączna masa opancerzenia jednostki wynosiła 1852 tony, co stanowiło około 30% całkowitej masy jednostki^[26][45].

Wyposażenie

Jako środki ratownicze i komunikacyjne okręt miał na wyposażeniu dwa kutry i łódź motorową (wszystkie o długości 9,2 metra), zawieszone na żurawikach w rufowej części pokładu górnego, a także umieszczony na pokładzie dziobowym bączek o długości 4,9 metra i cztery tratwy ratunkowe Carley^[20]. Okręt był przystosowany do przenoszenia wodnosamolotu pokładowego do korygowania ognia artyleryjskiego, przechowywanego w stanie złożonym w znajdujących się za kominem dwóch pojemnikach o wymiarach 9,46 × 3,66 × 3,97 metra, opuszczanego i podnoszonego z wody przez dwa żurawiki^[20].

Służba

I wojna światowa

Dziennikarze na pokładzie monitora typu Abercrombie

Okręt został wcielony do służby w Royal Navy 18 maja 1915 roku, pod nazwą HMS „General Grant”^[12][46]. 26 maja 1915 roku dowództwo jednostki objął komandor porucznik (ang. Commander) G. Hamilton, a trzy dni później okręt podczas prób morskich osiągnął znacznie odbiegającą od założeń prędkość maksymalną wynoszącą 6,32 węzła^[46][47]. 31 maja monitor powrócił do pierwotnego oznaczenia HMS M2^[19]. Wymiana śrub, przeprowadzona w stoczni w Avonmouth, zaowocowała zwiększeniem prędkości maksymalnej o 1 węzeł^[33]. Prace na monitorze zakończyły się ostatecznie 18 czerwca^[31].

Kampania dardanelska

7 czerwca Pierwszy Lord Admiralicji Arthur Balfour podjął decyzję o wysłaniu 15 monitorów, w tym wszystkich czterech typu Abercrombie na Morze Śródziemne, w celu wsparcia kampanii dardanelskiej^[48][49]. Po dokonaniu w kwietniu 1915 roku lądowania na Półwyspie Gallipoli, walczące na lądzie oddziały wymagały artyleryjskiego wsparcia ze strony okrętów, jednak po utracie jednego francuskiego („Bouvet”) i trzech brytyjskich pancerników („Irresistible”(inne języki), „Ocean”(inne języki) i „Goliath”(inne języki)) postanowiono skierować do walki mniej wartościowe jednostki^[50][51].

19 czerwca okręt otrzymał ostateczną nazwę HMS „Havelock”^[12][19]. 30 czerwca, po przeprowadzonym w stoczni w Pembroke remoncie, monitor wyszedł w liczący około 3000 Mm rejs w rejon cieśnin tureckich, w towarzystwie krążownika HMS „Juno”, który w celu zwiększenia tempa płynięcia kilkakrotnie brał na hol monitor^[33][48]. 22 lipca oba okręty dotarły do głównej bazy alianckiej floty na Morzu Egejskim – Mudros^[48][52]. W dniach 6–7 sierpnia okręt został przydzielony do zespołu okrętów wspierających desant w zatoce Suvla, w skład którego wchodziły m.in. siostrzane monitory „Abercrombie” i „Raglan”^[48][52]. W przeciwieństwie do „Abercrombie” i „Raglana”, których zadaniem był ostrzał wsi Krythia i wzgórza Achi Baba, „Havelock” otrzymał rozkaz zwalczania osmańskich okrętów, które operowały w cieśninach^[48][52]. 8 sierpnia „Havelock” dołączył do siostrzanych jednostek i także wspierał swym ogniem walczące na lądzie oddziały; cztery dni później otrzymał cztery trafienia pociskami, które spowodowały zranienie trzech członków załogi^[48][52]. Podczas walk w zatoce Suvla trzy monitory wystrzeliły łącznie 138 pocisków odłamkowo-burzących kalibru 356 mm, a ich ostrzał był korygowany przez wodnosamoloty pokładowe i operujące z lądu samoloty Royal Naval Air Service^[52][53]. Duże zużycie importowanej amunicji zmusiło jednak dowództwo do ograniczenia częstotliwości prowadzenia ostrzału przez jednostki typu Abercrombie do 10 pocisków na tydzień^[52]. We wrześniu wszystkie monitory typu Abercrombie weszły w skład I dywizjonu Eskadry Specjalnej^[18][54]. W październiku i następnych miesiącach 1915 roku okręt wspierał ogniem swojej artylerii cele położone na wodach cieśnin tureckich i na azjatyckim brzegu, strzelając ponad półwyspem Gallipoli^[54][55]. 9 października w jednej z takich akcji monitor wystrzelił w czasie 45 minut 15 pocisków kalibru 356 mm w kierunku odlewni w Çanakkale, uzyskując 11 trafień z dystansu 15 500 metrów; sam został przy tym trafiony przez cztery osmańskie pociski^[54][55].

W związku z przystąpieniem 14 października 1915 roku Bułgarii do wojny po stronie państw centralnych, 22 listopada „Havelock” wraz z monitorem HMS M18(inne języki) zostały przebazowane na Milos^[54][56]. W grudniu 1915 roku alianci podjęli decyzję o wycofaniu wojsk z Gallipoli, a monitory I dywizjonu miały stanowić osłonę operacji ewakuacji znajdujących się na plażach 130 000 żołnierzy^[54]. 16 grudnia operujący nieopodal wyspy Mudros okręt wystrzelił w kierunku wrogich pozycji wiele pocisków głównego kalibru, w tym część na rekordową odległość 20 200 metrów, którą uzyskano napełniając wodą „bąble” przeciwtorpedowe na jednej z burt^[54][57]. Następnie „Havelock” i „Abercrombie” odpierały kontrataki wojsk osmańskich podczas ewakuacji sił alianckich z tzw. zatoki Anzac i zatoki Suvla, zakończonej w nocy z 19 na 20 grudnia bez strat ludzkich, a od 20 grudnia ubezpieczały operację ewakuacyjną ponad 37 000 żołnierzy zgromadzonych na Przylądku Helles(inne języki), która zakończyła się z 8 na 9 stycznia 1916 roku^[54][58].

Po ewakuacji wojsk alianckich z Dardaneli, w styczniu 1916 roku „Havelock” i „Raglan” ostrzelały linię kolejową łączącą Saloniki z Konstantynopolem^[54][59]. Następnie w wyniku decyzji Admiralicji „Abercrombie” i „Raglan” pozostały na Morzu Śródziemnym, a do Wielkiej Brytanii odesłano pozostałe dwa siostrzane monitory – „Havelock” i „Roberts”^[54][60]. Obie jednostki wyszły z Mudros 14 lutego i na holu węglowców dotarły w kwietniu do Portsmouth, gdzie trafiły na remont stoczniowy (w Gibraltarze „Havelock” zaliczył pięciotygodniowy postój, oczekując na holownik)^[54][60].

Dalsza służba na wodach macierzystych

Przeprowadzone rankiem 25 kwietnia bombardowanie Yarmouth i Lowestoft przez niemieckie krążowniki liniowe 1. Grupy Rozpoznawczej spowodowały przegrupowanie sił brytyjskich, które miało na celu uniemożliwienie przeprowadzenia przez Niemców podobnych akcji w przyszłości^[60][61]. Między innymi do obrony wschodniego wybrzeża Wielkiej Brytanii przerzucono obydwa wycofane z Morza Śródziemnego monitory typu Abercrombie – „Havelock” został skierowany do Lowestoft, a „Roberts” trafił do Great Yarmouth^[62]. „Havelock” przybył do Lowestoft 14 maja i od tego momentu pełnił służbę dozorową, stacjonując u wejścia do portu^[60][62]. Niemieckie okręty jednak nie pojawiły się już więcej pod Lowestoft, więc załoga monitora wykorzystywała czas na intensywne szkolenie, przerywane jedynie przez alarmy przeciwlotnicze^[60][62]. W lipcu 1917 roku okręt przeszedł remont stoczniowy w Newcastle upon Tyne, a po jego zakończeniu powrócił do Lowestoft, pełniąc monotonna służbę do zakończenia wojny^[60][62].

Po I wojnie światowej

14 maja 1919 roku w Immingham monitor został wycofany ze służby^[30][63]. W czerwcu 1920 roku jednostkę przeholowano do Portsmouth i rozbrojono, demontując wieżę artylerii głównej i artylerię pomocniczą^[30][63]. Monitor został wystawiony przez Royal Navy na sprzedaż w celu złomowania wraz ze 112 innymi przestarzałymi okrętami i został nabyty przez firmę T.W. Ward z Sheffield za cenę około 11 000 £, jednak marynarka zamiast „Havelock” przekazała T.W. Ward inny okręt, a jednostkę pozostawiono w Portsmouth aż do 1927 roku^[63][64]. 25 czerwca monitor został po raz drugi sprzedany firmie T.W. Ward i 20 lipca trafił do stoczni złomowej w Preston, gdzie został rozebrany do końca 1927 roku^[63][65].

Uwagi

1. Wież nie można było dostarczyć do Niemiec ze względu na ogłoszoną przez Brytyjczyków blokadę morską^[6].
2. Do osiągnięcia prędkości 10 węzłów wymagana była moc 4000 KM^[6][11].
3. Podczas służby używano również nieoficjalnej nazwy „General Havelock”; monitor był drugim okrętem Royal Navy nazwanym na cześć generała Havelocka^[12][19].
4. HMS – His/Her Majesty’s Ship – Okręt Jego/Jej Królewskiej Mości.
5. Po wymianie śrub na inne o nieco mniejszej średnicy okręt osiągał prędkość ponad 7 węzłów^[24][33].
6. Gogin 2023 ↓  podaje, że zdemontowano wówczas działka kalibru 47 i 40 mm.

Przypisy

1. Sobański 2007a ↓, s. 15.
2. Buxton 2008 ↓, s. 41.
3. Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 68.
4. Buxton 2008 ↓, s. 41-42.
5. Buxton 2008 ↓, s. 42.
6. Sobański 2007a ↓, s. 16.
7. Sobański 2007a ↓, s. 16-17, 19.
8. Buxton 2008 ↓, s. 28.
9. Buxton 2008 ↓, s. 22.
10. Buxton 2008 ↓, s. 23.
11. Buxton 2008 ↓, s. 26.
12. Sobański 2007a ↓, s. 17.
13. Buxton 2008 ↓, s. 30.
14. Sobański 2007a ↓, s. 16-17.
15. Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 43.
16. Sobański 2007a ↓, s. 17, 20.
17. Buxton 2008 ↓, s. 36.
18. Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 44.
19. Buxton 2008 ↓, s. 40.
20. Sobański 2007a ↓, s. 20.
21. Sobański 2007a ↓, s. 17-18.
22. Sobański 2007a ↓, s. 17-19.
23. Buxton 2008 ↓, s. 25.
24. Sobański 2007a ↓, s. 19.
25. Buxton 2008 ↓, s. 69.
26. Sobański 2007a ↓, s. 18.
27. Buxton 2008 ↓, s. 25, 73.
28. Buxton 2008 ↓, s. 73.
29. Buxton 2008 ↓, s. 38.
30. Buxton 2008 ↓, s. 72.
31. Buxton 2008 ↓, s. 74.
32. Sobański 2007a ↓, s. 18-19.
33. Buxton 2008 ↓, s. 44.
34. Buxton 2008 ↓, s. 67-68.
35. Buxton 2008 ↓, s. 28, 67.
36. Chodnicki 2018 ↓, s. 209.
37. Sobański 2007a ↓, s. 19-20.
38. Buxton 2008 ↓, s. 29.
39. Gogin 2023 ↓.
40. Friedman 2011 ↓, s. 233.
41. Buxton 2008 ↓, s. 71.
42. Friedman 2011 ↓, s. 252.
43. Friedman 2011 ↓, s. 258.
44. Friedman 2011 ↓, s. 259.
45. Buxton 2008 ↓, s. 26, 73.
46. Sobański 2007b ↓, s. 29.
47. Buxton 2008 ↓, s. 39–40.
48. Sobański 2007b ↓, s. 30.
49. Buxton 2008 ↓, s. 43.
50. Sobański 2007b ↓, s. 29-30.
51. Wilson 2018 ↓, s. 293, 297.
52. Buxton 2008 ↓, s. 48.
53. Sobański 2007b ↓, s. 30–31.
54. Sobański 2007b ↓, s. 31.
55. Buxton 2008 ↓, s. 50.
56. Buxton 2008 ↓, s. 51.
57. Buxton 2008 ↓, s. 52.
58. Buxton 2008 ↓, s. 52-53.
59. Buxton 2008 ↓, s. 56.
60. Buxton 2008 ↓, s. 53.
61. Sobański 2007b ↓, s. 31–32.
62. Sobański 2007b ↓, s. 32.
63. Sobański 2007b ↓, s. 34.
64. Buxton 2008 ↓, s. 72-73.
65. Buxton 2008 ↓, s. 73–74.

Bibliografia

• Ian Buxton: Big Gun Monitors. Design, Construction, and Operations 1914–1945. Great Britain: Seaforth Publishing, 2008. ISBN 978-1-84415-719-8.
• Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. T. 3: Pierwsze superdrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-66163-11-9.
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Norman Friedman: Naval Weapons of World War One. Guns, Torpedoes, Mines and ASW Weapons of All Nations. Great Britain: Seaforth Publishing, 2011. ISBN 978-1-84832-100-7. (ang.).
• Ivan Gogin: ABERCROMBIE monitors (4, 1915). Navypedia. [dostęp 2023-03-10]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Maciej S. Sobański. Brytyjskie monitory typu „Abercrombie”. Część I. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (81), 2007. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maciej S. Sobański. Brytyjskie monitory typu „Abercrombie”. Część II. „Okręty Wojenne”. Nr 2 (82), 2007. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Herbert Wrigley Wilson: Pancerniki w akcji. T. 2. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2018. ISBN 978-83-7889-740-8.