Jan Józef Szczepański

Ten artykuł dotyczy pisarza. Zobacz też: inne osoby o tym nazwisku.
Nie mylić z: Józef Szczepański.
Jan Józef Szczepański
Data i miejsce urodzenia

12 stycznia 1919
Warszawa

Data i miejsce śmierci

20 lutego 2003
Kraków

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura piękna

Ważne dzieła
  • Polska jesień
  • Przed nieznanym trybunałem
Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Armii Krajowej
Nagrody

Nagroda Fundacji Hemingwaya (1960)[1], Nagroda Prasowa SFP (1971, 1975), Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1978), Nagroda im. Herdera (1982), Nagroda im. A. Bocheńskiego (1987), Nagroda Wojewody Krakowskiego w dziedzinie kultury i sztuki (1987), Nagroda Literacka im. Władysława Reymonta (1995), Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego (2001), Nagroda Miasta Krakowa (2001), Nagroda Miast Partnerskich Torunia i Getyngi im. Samuela Bogumiła Lindego (2001)

Cytaty w Wikicytatach

Jan Józef Szczepański (ur. 12 stycznia 1919 w Warszawie, zm. 20 lutego 2003 w Krakowie) – polski pisarz, reporter, eseista, scenarzysta filmowy i tłumacz, taternik, podróżnik. Był prezesem Związku Literatów Polskich i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Z wykształcenia był orientalistą.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Syn Aleksandra Szczepańskiego, dyplomaty II Rzeczypospolitej i ekonomisty, związanego z przemysłem cynkowym Górnego Śląska, brata Marii Kuncewiczowej[2] oraz Marii Znatowicz-Szczepańskiej, nauczycielki języka francuskiego, tłumaczki literatury serbskiej i publicystki[3].

W latach 1932–1937 jego rodzina mieszkała w Katowicach, gdzie Jan J. Szczepański uczęszczał do męskiego Państwowego Gimnazjum i Liceum przy ul. A. Mickiewicza[3]. Następnie studiował orientalistykę, studia ukończył w 1947 r.

Uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939, w 1941 r. wstąpił do Związku Jaszczurczego (od 1942 NSZ) i pracował w komórce wywiadu do 1943 r., kiedy to został żołnierzem AK[4], w 1944 r. walczył w partyzantce. Temu okresowi poświęcił swoją prozę wojenną: opowieść o wrześniowej klęsce (Polska jesień) i opowiadania partyzanckie (Buty), w których mierzy się krytycznie z legendą „leśnych ludzi”. Tematyka wojenna znalazła się też w scenariuszach do filmów Stanisława Różewicza (Westerplatte i Wolne miasto).

Po wojnie związał się z „Tygodnikiem Powszechnym” (w latach 1947–1953 był członkiem redakcji). Był ostatnim prezesem rozwiązanego przez władze stanu wojennego Związku Literatów Polskich (ten okres udokumentował w książce Kadencja). Był jednym z założycieli Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. W 1978 r. podpisał również deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. Tłumaczył na polski m.in. prozę Conrada i Greene’a, Bajki murzyńskie.

Był sygnatariuszem Listu 59 (1975 r.) i listu intelektualistów w obronie braci Jerzego i Ryszarda Kowalczyków (maj 1981 r.). 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami[5].

Był zapalonym turystą i (w pierwszych latach po wojnie) taternikiem. Wspinał się np. ze Stanisławem Siedleckim (m.in. próba wejścia zachodnią ścianą Łomnicy nową drogą przez Hokejkę) oraz z Krzysztofem Tatarkiewiczem. Taternictwo, narciarstwo i samo Zakopane pojawiają się w kilku jego książkach (m.in. Autograf) oraz w szeregu publikacji w czasopismach. W 1955 r. przetłumaczył książkę Johna Hunta Zdobycie Mount Everestu. Znajomość Gorców i Pienin zaowocowała książkami Portki Odysa i Kipu[6] (patrz niżej).

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]

W 1947 r. wziął ślub z Danutą Wolską[7].

Był najbliższym przyjacielem pisarza Stanisława Lema i ojcem chrzestnym jego syna Tomasza[8][9]. Jego osoba była pierwowzorem postaci Prothera w powieści Głos Pana Lema[10].

Cenzura komunistyczna

[edytuj | edytuj kod]

Nazwisko Jana Józefa Szczepańskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 r. Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono nazwisko Szczepańskiego oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”[11].

Grób pisarza na parafialnym cmentarzu w Tyńcu

Po upadku PRL

[edytuj | edytuj kod]

W kwietniu 1997 r. za książkę Jeszcze nie wszystko uhonorowany został Nagrodą Krakowska Książka Miesiąca. W 2001 r. został laureatem nagrody literackiej polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego[12].

Andrzej Werner przypisuje Szczepańskiego do odrębnego nurtu w polskiej literaturze, „programowo odrzucającego ideowe, a już zwłaszcza doktrynalne spory”, skupiającego „pisarzy zwróconych ku życiu, ludzkiej rzeczywistości bez pośredniczącej roli idei, nie wysuwających na plan pierwszy swoich sądów, poglądów i postulatów, usuwających się w cień, by uwypuklić to, co istnieje niezależnie od wyobrażeń podmiotu, obserwujących życie w jego rzeczywistych historycznych wymiarach, by odnaleźć w nim uniwersalne cechy ludzkie, może ślad transcendencji, może tęsknotę za nim”.

Z kolei Andrzej Sulikowski zwraca uwagę na problematykę górską w twórczości Jana Józefa Szczepańskiego[13].

Poeta Janusz Szuber zadedykował Janowi Józefowi Szczepańskiemu wiersz Które kiedyś były, wydany w tomikach poezji Okrągłe oko pogody z 2000 r.[14] oraz Tam, gdzie niedźwiedzie piwo warzą z 2004 r.[15]

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Publikacje

  • Portki Odysa (powieść) Warszawa: Czytelnik, 1954
  • Polska jesień (powieść) Kraków: Wydawnictwo Literackie (WL), 1955
  • Buty i inne opowiadania, Kraków: WL, 1956
  • Pojedynek (powieść) Kraków: WL, 1957
  • Tombakowy pierścionek i inne opowiadania (współautor: B. Mańkowski), Warszawa: Czytelnik, 1957
  • Dzień bohatera (opowiadania) Warszawa: Czytelnik, 1959
  • Zatoka białych niedźwiedzi (reportaż) Kraków: WL, 1960
  • Motyl (opowiadania) Warszawa: Czytelnik, 1962
  • Do raju i z powrotem (reportaże), Warszawa: Czytelnik, 1964
  • Czarne i białe (reportaże), Kraków: WL, 1965
  • Ikar (powieść), Warszawa: Czytelnik, 1966
  • Wyspa, Warszawa: Czytelnik, 1968
  • Świat wielu czasów. Wrażenia z podróży do ameryki południowej, Kraków: WL, 1969
  • Koniec westernu (reportaże), Warszawa: Czytelnik, 1971
  • Opowiadania dawne i dawniejsze, Kraków: WL, 1973
  • Rafa (opowiadania), Warszawa: Czytelnik, 1974
  • Przed nieznanym trybunałem (eseje), Warszawa: Czytelnik, 1975
  • Kipu (powieść), Kraków: WL, 1978
  • Autograf (opowiadania i dramat), Warszawa: Czytelnik, 1979
  • Trzy podróże (reportaże), Kraków: WL, 1981
  • Trzy czerwone róże (opowiadania), Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1982
  • Nasze nie nasze (reportaże), Kraków: Znak, 1984
  • Kadencja (wspomnienia), Kraków: Oficyna Literacka, 1986
  • Kapitan (powieść), Paryż: Libella, 1986
  • Ultima thule (opowiadania), Warszawa: Czytelnik, 1987
  • Maleńka encyklopedia totalizmu, Kraków: Znak, 1990
  • Historyjki (opowiadania), Warszawa: Czytelnik, 1990
  • Mija dzień (opowiadania), Kraków: WL, 1994
  • Jeszcze nie wszystko (opowiadania), Kraków: Baran i Suszczyński
  • Wszyscy szukamy (eseje), Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 1998
  • Obiady przy świecach (wybór opowiadań), Rosner & Wspólnicy, 2003
  • Dziennik (dzienniki) T. I 1945-1956, Kraków: WL, 2009; T. II 1957-1963, Kraków: WL, 2011; T. III 1964-1972, Kraków: WL, 2014; T. IV 1973-1980, Kraków: WL, 2015 (ss. 728) ISBN 978-83-08-05483-3; T. V 1981–1989, Kraków: WL, 2017 (s. 896) ISBN 978-83-08-06309-5.

Scenariusze filmowe

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

Jest patronem ławeczki w Parku Ratuszowym w Krakowie w dzielnicy XVIII Nowa Huta, o czym informuje tabliczka. Patroni ławeczek w przestrzeni publicznej są wybierani w ramach projektu Kody Miasta realizowanego przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, którym Kraków został uhonorowany w 2013 roku[17][18].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Lesław Bartelski M.: Polscy pisarze współcześni, 1939-1991: Leksykon. Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN 83-01-11593-9.
  2. ↑ Mariusz Kubik: Jan Józef Szczepański, czyli odwaga świadectwa. gazeta.us.edu.pl, 2002. [dostęp 2023-02-20].
  3. ↑ a b Henryk Szczepański: Janek z kościuszkowskiego wzgórza, „Śląsk” R. XXVI, nr 9 (300), wrzesień 2020, s. 42–45.
  4. ↑ Jan Żaryn (IPN), Pułapka interpretacji, „Rzeczpospolita” 2004.01.17. [dostęp 2008-09-24].
  5. ↑ Apel (dokument KSS KOR, Archiwum Opozycji IV/04.05.43 [b.n.s.]).
  6. ↑ Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 1995, s. 1185. ISBN 83-7104-008-3.
  7. ↑ Tomasz Fiałkowski: Życie w cieniu chmury. tygodnikpowszechny.pl, 2009-09-29. [dostęp 2023-02-20].
  8. ↑ Lem 2009 ↓, s. 124–126.
  9. ↑ Agnieszka Niewdana: O przyjaźni Lema i Szczepańskiego. gazeta.us.edu.pl, 2021. [dostęp 2023-02-20].
  10. ↑ Stanisław Lem, Sławomir Mrożek: Listy 1956–1978. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2011 `, s. 685. ISBN 978-83-08-04730-9.
  11. ↑ Strzyżewski 2015 ↓, s. 95.
  12. ↑ Nagroda im. Jana Parandowskiego. Dotychczasowi laureaci. Penclub. [dostęp 2019-09-18].
  13. ↑ Andrzej Sulikowski: Jan Józef Szczepański. Studia i wspomnienia. Szczecin 2005, s. 40 nn.
  14. ↑ Janusz Szuber: Okrągłe oko pogody. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2010, s. 38–39. ISBN 83-08-03058-0.
  15. ↑ Janusz Szuber: Tam, gdzie niedźwiedzie piwo warzą. Olszanica: Wydawnictwo BOSZ, 2004, s. 61. ISBN 83-87730-87-4.
  16. ↑ Na melinę (1965) TV. filmweb.pl. [dostęp 2017-08-12].
  17. ↑ Kody Miasta. [dostęp 2021-02-04].
  18. ↑ Lista patronów. [dostęp 2021-02-04].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • A. Werner, Wysoko. Nie na palcach, Wydawnictwo Literackie, 2003.
  • Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, T. 8, pod red. J. Czachowskiej, A. Szałagan. Warszawa: WSiP, 2003, s. 135. ISBN 83-02-08697-5.
  • Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 95. ISBN 978-83-61344-70-4.
  • Tomasz Lem: Awantury na tle powszechnego ciążenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2009. ISBN 978-83-08-04379-0.
  • Andrzej Sulikowski: „Nie można świata zostawić w spokoju”. O twórczości Jana Józefa Szczepańskiego. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1992.
  • Andrzej Sulikowski: Jan Józef Szczepański. Studia i wspomnienia. Szczecin: Wydawnictwo Print Group, 2005. ISBN 83-60065-15-2.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]