Jugów

Jugów

wieś
Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Jugowie
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	kłodzki
Gmina	Nowa Ruda
Wysokość	340–680 m n.p.m.
Liczba ludności (III 2011)	3037[2]
Strefa numeracyjna	74
Kod pocztowy	57-430[3]
Tablice rejestracyjne	DKL
SIMC	0854179
Położenie na mapie gminy wiejskiej Nowa Ruda Jugów
Położenie na mapie Polski Jugów
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Jugów
Położenie na mapie powiatu kłodzkiego Jugów
50°38′02″N 16°30′47″E/50,633889 16,513056[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Pałac w Jugowie

Park przy pałacu

Zabytkowa plebania

Dom sudecki przy ul. Głównej 90

Grupa Ukrzyżowania

Jugów (niem. Hausdorf^[4]) – wieś w Polsce, położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Nowa Ruda. Wieś jest siedzibą nadleśnictwa.

Podział administracyjny

Integralne części wsi Jugów^[5][6]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0854185	Goliszyn	część wsi
0854191	Jastrzębiec	część wsi
0854200	Jutroszów	część wsi
0854216	Krzów	część wsi
0854239	Nagóra	część wsi
0854245	Olszowiec	część wsi
0854251	Pniaki	część wsi
0854268	Sobków	część wsi
0854274	Więcław	część wsi
0854280	Zdrojowisko	część wsi

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jugów. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie wałbrzyskim.

Demografia

Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2021 r.) Jugów liczył 2697 mieszkańców^[2]. Jest największą miejscowością gminy Nowa Ruda.

Nazwa

Wieś Hugona, tak można przetłumaczyć najstarsze nazwy wsi nad Jugowskim Potokiem. W 1327 roku wymieniona jest Hennigi villa, w 1374 Hugonivilla. Są to oboczności tego samego imienia Hugon. Mamy więc do czynienia z nazwą patriotyczną, wywodzącą się od imienia założyciela, być może pierwszego założyciela wsi. Nazwa Hausdorf (pierwszy raz wymieniona w 1446 roku), wydaje się być skrótem wyżej wymienionego imienia. Właśnie ona przetrwała do 1945 roku. Wówczas, gdy pośpiesznie ustalano polskie nazwy, dosłownie przetłumaczono brzmienie nazwy na Domowice (od niem. Haus – dom). W 1947 roku zmieniono Domowice na Jugów. Obecnie obowiązująca nazwa nie ma związku z poprzednimi^[7].

Miejscowość przed 1945 r. nosiła nazwę Hausdorf. Krótko po 1945 r. nosiła nazwę Domowice, potem nadano jej nazwę Jugów od „Jug” (południe).

Charakterystyka wsi

Jest to tzw. łańcuchówka z kilkoma rozgałęzieniami wzdłuż potoków, w których ulokowały się przysiółki: Sobków (Pniaki), Krzów, Goliszyn, Nagóra, Jutroszów, Olszowiec, Jastrzębiec. Bardzo duża i rozległa letniskowa wieś położona w dolinie Jugowskiego Potoku i jego dopływów w Górach Sowich u podnóża Kalenicy (964 m n.p.m.) na północ od Nowej Rudy. Jugów zachował w pełni układ pierwotnej wsi łańcuchowej i bardzo liczny zespół zróżnicowanej zabudowy, która miejscami nadaje mu charakter osiedla miejskiego. Po wojnie miejsce spotkania się kilku kultur, ponieważ przybyli tu osadnicy wojskowi oraz z centralnej Polski, przymusowi polscy wysiedleńcy zza Buga oraz osoby powracające z emigracji zarobkowej z zachodniej Europy – głównie polscy górnicy pracujący we Francji (Masyw Centralny i okolice, Lille), jak również pozostało tu wielu niemieckich górników, którzy pracowali w lokalnych kopalniach węgla kamiennego^[8].

Historia

Na terenie Jugowa od wieków miejscowa ludność trudniła się rzemiosłem, rolnictwem, wydobywaniem węgla kamiennego oraz rud: miedzi i żelaza. W centrum wsi zachowały się zabudowania dawnej kopalni węgla „Kurtschacht”. Inne ślady działalności jak: przemysłowe obiekty, pokopalniane budowle, hałdy i sztolnie można spotkać wokół wsi i w przyległych do niej przysiółkach. Wiele z nich zasługuje na ochronę jako zabytki techniki. W XV w. istniała tu huta szkła, a od XV w. do XIX w. funkcjonowała kopalnia rud miedzi, którą wytapiano w miejscowej hucie. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z XIV w., ale znaleziska archeologiczne potwierdzają, że w okresie średniowiecza istniał tutaj niewielki gród, będący poprzednikiem obecnej wsi. Osada rozwijała się bez większych przeszkód aż do czasu wojny trzydziestoletniej, kiedy to zniszczeniu uległa nie tylko wieś, ale i istniejąca tu huta szkła. W kolejnych wiekach podstawą rozwoju Jugowa było tkactwo oraz górnictwo węgla kamiennego. Były tu czynne: młyn, browar, tkalnia, szwalnia, kopalnia, kuźnia, wiele zakładów rzemieślniczych oraz kilkanaście sklepów. Z czasem te dziedziny przemysłu zaczęły słabnąć, a ich miejsce zajmowała turystyka, bowiem wieś była popularnym miejscem startu wycieczek na Wielką Sowę, Kalenicę i inne szczyty Gór Sowich. W Jugowie przed II wojną światową działała grupa Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego, w początkach XX w. był to prężny ośrodek turystyczno-letniskowy, działało tu kilka restauracji i schronisk turystycznych, a we wsi pod koniec lat 30. XX wieku było blisko 120 miejsc noclegowych. Jeszcze do lat 70 XX w. wieś tętniła życiem. Od 1980 r. po zamknięciu okolicznych kopalń i fabryk włókienniczych większość młodych wyemigrowała za pracą w inne rejony Polski, a wieś powoli się wyludnia i traci na znaczeniu. Dzisiaj przyciąga przede wszystkim narciarzy, którzy korzystają z kompleksu narciarskiego w pobliżu Przełęczy Jugowskiej oraz lotniarzy, którzy do startów wybrali zbocze Żmija^[9].

Właściciele

• 1472–1482 – Georg I von Stillfried und Rattonitz (zm. 1482)^[10]
• 1482–1492 – Georg II von Stillfried und Ratienitz (1459–1492)^[11]
• 1492–1518 – Georg III von Stillfried
• 1518–1524 Jakob von Stillfried und Rattonitz (1483–1524(9))^[12]
• 1524–1518 – Georg IV von Stillfried
• 1560 – Georg V von Stillfried
• 1586 – Georg VI von Stillfried
• 1586–1615 – Henryk von Stillfried – Starszy (1519–1615)^[13]
• 1605–1609 – Jan (Hans) von Stillfried Rattonitz (1549–1609)^[14] – Jugów Górny
• 1609–1620 – Tobias Stillfried von Rattonitz (1580–1620)^[15] – Jugów Dolny
• 1628–1658 – Hans Bernhard Stillfried von Rattonitz (1615–1658)^[16] – Jugów Dolny
• 1628 – Dietrich von Haugwitz – Jugów Górny
• 1658–1669 – Bernhard II von Stillfried
• 1669–1702 – Bernhard III von Stillfried und Rattonitz (1641–1702)^[17] – Jugów Dolny
• 1702–1720 – Raymund Erdmann Anton Freiherr Stillfried von Rattonitz (1672–1720)^[18] – Jugów Dolny
• 1720–1739 – Johann Joseph I baron Stillfried von Rattonitz (zm. 1739)^[19] – Jugów Dolny
• 1739–1761 – Anna von Stillfried hrabina von Salburg (1703–1761)^[20], żona Johanna Josepha I
• 1761–1796 – Michael Raymund baron Stillfried und Rattonitz (1730–1796)^[21] – Jugów Dolny, od 1787 – Jugów Górny
• 1765–1787 – Haugwitz – Jugów Górny
• 1790–1808 – Friedrich Stillfried und Rattonitz^[22] (ur. przed 1790–1808) – Jugów Górny, od 1796 Jugów Dolny
• 1796–1805 – Johann Joseph II, hrabia Stillfried und Rattonitz (1762–1805)^[23]
• 1832–1865 – Ludwik von Pfeil
• 1865–1901 – Eberhard von Pfeil und Klein Ellguth (1839–1901)
• 1865–1914 – Marie von Pfeil, żona Eberharda
• 1914–1945 – Friedrich Albrecht von Pfeil und Klein-Ellguth (1890–1945)^[24]

Zabytki

Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są obiekty^[25]:

• kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Jugowie - barokowy, parafialny pw. św. Katarzyny, z polichromią, znajduje się w centrum wsi. Zbudowany został w latach 1718–1722 na miejscu poprzedniego (również pw. św. Katarzyny), który istniał już w 1374 r., potem zniszczony, a na jego miejscu powstała drewniana kaplica. Kościół był kilkakrotnie remontowany i rozbudowany z powodu pęknięć, jakie ujawniały się w wyniku szkód górniczych, dzięki czemu uzyskał oryginalną bryłę. Wnętrze wypełniają elementy barokowe. Do najcenniejszych należą: ołtarz główny stworzony przez Michała Ignacego Klahra, obraz przedstawiający patronkę świątyni, ambona z wizerunkami ewangelistów oraz ołtarze boczne;
• zespół pałacowy, ul. Główna 149, z połowy XIX w.:
  • pałac,
  • park.

inne zabytki:

• figurka św. Jana Nepomucena z 1796 r. stoi przy kościele
• zabytkowe zabudowania starej plebanii, powyżej kościoła po prawej stronie drogi
• szyb kopalniany niem.„Kurtschacht” Kopalni Wacław z Ludwikowic Kłodzkich, położony jest w środkowej części wioski, pozostałość po dawnej kopalni węgla kamiennego z charakterystycznymi zabudowaniami przemysłowymi z końca XIX w. Inne obiekty pokopalniane, hałdy i sztolnie można spotkać wokół wsi i przyległych przysiółkach. Wiele z nich zasługuje na ochronę jako zabytki techniki
• otwarta kapliczka z przedstawieniem Chrystusa na krzyżu znajduje się na miejscowym cmentarzu parafialnym przy wejściu, upamiętniająca największą katastrofę górniczą na tamte czasy w Europie, jaka wydarzyła się 9 lipca 1930 w kopalni Wenceslaus^[26]. Zginęło wtedy 151 górników. Wałbrzyski architekt Pietrusski zaprojektował pomnik i figurę Chrystusa „zwisającego na krzyżu, który jakby nosił na barkach cały ciężar górniczej niedoli”, którą wykonał w drzewie noworudzki rzeźbiarz August Wittig. Jeszcze do lat 80. XX wieku na cmentarzu po prawej stronie kapliczki znajdowała się wydzielona kwatera z grobami poległych górników; dziś nie ma po niej już śladu^[27]
• trzy drewniane krzyże (do dziś zachowały się tylko dwa) i tablica upamiętniająca niemieckich bohaterów wojny światowej – „Unseren Helden des Weltkrieges in Dankbar gewidmet”, tzw. Jugowska Golgota, stoją na wzgórzu w Jugowie Górnym po lewej stronie drogi za rzeką wśród drzew, miejsce bardzo rzadko odwiedzane.
• ślady średniowiecznego grodziska widoczne w okolicznych przysiółkach
• wiele zabudowań gospodarczych, budynków, krzyży, sporo przydrożnych kapliczek figuralnych z XVIII-XIX w.
• jeden z liczniejszych w Górach Sowich zespołów zabudowy mieszkalnej złożony z okazałych, wielorodzinnych domów (portale, opaski okienne, szczyty, pilastry, tympanony), jak i mniejszych, ale równie reprezentacyjnych willi i pensjonatów, po małe chaty murowane, a nawet drewniane o konstrukcji wieńcowej lub mieszanej, jak również budynki z tzw. murem pruskim
• kilka mostów, przejazdów i przepustów kamiennych, w większości sklepionych z drugiej poł. XIX wieku, zachowało się na Jugowskim Potoku^[9].

Ważniejsze daty

• do 1352 r. Jugów należy do rodziny von Wustehubów.
• w 1352 r. od rodu von Wustehube dobra noworudzkie w tym Jugów nabywa rodzina Donynów, pochodząca z pogranicza czesko-łużyckiego. Dokument tej transakcji podaje, iż głównym nabywcą był Hensel von Donyn, syn Ottona.
• w 1360 r. cesarz Karol IV potwierdza transakcję i nadaje dobra noworudzkie w tym Jugów jako lenno rycerskie Jarosławowi von Donynowi.
• w 1428 r. w Jugowie dochodzi do spotkania Vogelsangu. Spotykają się: Reynevan, Rzehors, Bisclavert i inni agenci grupy z grupą zabójców przyprowadzonych przez Urbana Horna z Czech. Wydarzenie zostało opisane w powieści Andrzeja Sapkowskiego „Boży bojownicy” i jest oczywiście fikcją literacką.
• w 1472 r. ks. Henryk Podiebradowicz Starszy przekazał „państewko noworudzkie”, w tym Jugów jako dobra lenne Georgowi von Stillfredowi z Ratenitz na Łużycach, dobra w rękach Stillfredów są do pocz. XIX w.
• w 1580 r. w dobrach Stillfredów wybuchły zamieszki chłopskie.
• 11 maja 1807 r. mjr v. Losthin, najlepszy dowódca generała Götzena, na czele starannie wybranych oddziałów pruskich w sile ośmiu kompanii strzelców (1130 bagnetów) i trzech szwadronów kawalerii (230 szabel) z dwoma działami z twierdzy w Srebrnej Górze przechodzi przez Jugów, Sokolec, Głuszycę, by dopiero z rejonu Świebodzic przebić się w kierunku Kątów Wrocławskich luką między Strzegomiem a Świdnicą.
• w 1898 r. kopalnie jugowskie przechodzą pod gwarectwo Neurode Kohlen- und Tonwerke^[9].

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 47519
2. GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 408 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
4. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
5. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013-02-15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09]. brak numeru strony
6. TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
7. T. Bieda, Wśród malowniczych wzgórz nad Włodzicą, Nowa Ruda 2007, s. 157.
8. Deteutonizacja” Dolnego Śląska w latach 1945-1949 str. 25
9. Red. M. Staffa, Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 11 „G. Sowie, Wzgórza Włodzickie”, W-w 1995.
10. Georg I von Stillfried und Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
11. Georg II. von Ratienitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
12. Jakob von Stillfried und Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
13. Heinrich, count Stillfried von Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
14. Johann Stillfried von Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-13].
15. Tobias, count Stillfried von Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-13].
16. Hans Bernhard, count Stillfried von Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-13].
17. Bernhard III von Stillfried und Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-13].
18. Raymund Erdmann Anton Freiherr Stillfried von Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
19. Johann Joseph I. Freiherr Stillfried von Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
20. Anna von Salburg. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
21. Michael Raymund Freiherr Stillfried und Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
22. Friedrich Stillfried und Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
23. Johann Joseph II., count Stillfried und Rattonitz. www.geneall.net. [dostęp 2015-04-14].
24. Friedrich-Albrecht, Graf von Pfeil und Klein-Ellguth. www.geni.com. [dostęp 2015-04-13].
25. Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. NID. s. 78. [dostęp 2012-08-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-27)].
26. Katastrofa górnicza w kopalni Wacław przy szybie Kurt.
27. Kapliczka – pomnik górników. dolny-slask.org.pl. [dostęp 2014-01-01].

Bibliografia

• Praca zbiorowa; mapa turystyczna ; „Góry Sowie”; skala 1:35 000; Wyd. „Plan”; J. Góra 2007/8r., ISBN 978-83-60975-44-2.
• Słownik geografii turystycznej Sudetów. Góry Sowie, Wzgórza Włodzickie, T. 11, pod red. M. Staffy, Wrocław: Wyd. I-Bis 1995, s. 175–183.
• K.W. Bryger, T. Śnieżek; Przewodnik turystyczny: Góry Sowie; Wyd. „Plan”; J.Góra 2006 r., ISBN 83-60044-74-0.
• K.R. Mazurski; Przewodnik turystyczny: Góry Sowie; Wyd. Sudety; Wrocław 1996 r., ISBN 83-85550-84-4.
• Joseph Wittig, Kronika miasta Nowa Ruda. Kolebka i rozwój przestrzenny miasta Nowa Ruda, Cz. 1, tłum. Artur Olkisz, red. Wojciech Grzybowski, Nowa Ruda: „Maria”, 2004, ISBN 83-88842-66-8.
• Joseph Wittig, Kronika miasta Nowa Ruda. Miasto pracujące, Cz. 3, tłum. Artur Olkisz, red. Wojciech Grzybowski, Nowa Ruda: „Maria”, 2005, ISBN 83-88842-66-8 (całość)
• Joseph Wittig, Kronika miasta Nowa Ruda. Miasto walczące, Cz. 4, tłum. Artur Olkisz, red. Wojciech Grzybowski, Nowa Ruda: „Maria”, 2005, ISBN 83-88842-66-8 (całość), 83-88842-90-0 (cz. 4)
• Joseph Wittig, Kronika miasta Nowa Ruda. Rozśpiewane miasto, Cz. 5, tłum. Artur Olkisz, red. Wojciech Grzybowski, Nowa Ruda: „Maria”, 2006, ISBN 83-88842-66-8 (całość), 83-88842-99-4 (cz. 5)