Maria Dulębianka

Ten artykuł dotyczy malarki. Zobacz też: Maria Dulęba.
Maria Dulębianka
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

21 listopada 1858
Kraków

Data i miejsce śmierci

7 marca 1919
Lwów

Przyczyna śmierci

tyfus plamisty

Miejsce spoczynku

Cmentarz Obrońców Lwowa

Zawód, zajęcie

działaczka społeczna, malarka, feministka

Miejsce zamieszkania

Kraków, Lwów, Żarnowiec

Narodowość

polska

Alma Mater

Académie Julian

Rodzice

Maria z Wyczałkowskich
Henryk Dulęba

Odznaczenia
Krzyż Niepodległości Odznaka Honorowa PCK I stopnia
Multimedia w Wikimedia Commons
Maria Dulębianka, Portret Marii Konopnickiej, 1902, Muzeum Narodowe w Warszawie

Maria Dulęba, również Maria Dulębianka (ur. 21 listopada 1858[1][2] w Krakowie, zm. 7 marca 1919 we Lwowie) – polska malarka, pisarka, publicystka, feministka i działaczka społeczna[3].

Rodzina

[edytuj | edytuj kod]

Dulębianka urodziła się w Krakowie, gdzie 25 listopada została ochrzczona w kościele Mariackim. Była córką Marii z Wyczałkowskich Skibowej oraz Henryka Dulęby herbu Alabanda[1]. Ojciec, pochodzący ze zubożałej rodziny ziemiańskiej z okolic Nowego Sącza, przez pewien czas pracował w krakowskim teatrze jako sekretarz dyrekcji[1].

Miała pięcioro rodzeństwa. Henryk Dulęba (junior) pracował we Lwowie jako inżynier budownictwa. Anna z Dulębów Wyczołkowska ukończyła konserwatorium muzyczne w Wiedniu, w 1893 obroniła doktorat z zakresu filozofii na uniwersytecie w Zurychu, a w 1901 wyemigrowała do Chicago[1]. Władysław Dulęba, z wykształcenia doktor prawa, prowadził kancelarię adwokacką we Lwowie oraz zaangażował się w działalność polityczną, obejmując m.in. stanowisko ministra dla Galicji. Adolf Dulęba pozostał w Krakowie, gdzie wybrał karierę teatralną (znaną aktorką została także jego córka, Maria Dulęba). Feliks Dulęba został urzędnikiem kolejowym w Galicji Wschodniej[1]. Przyrodnim bratem Dulębianki był pianista Józef Dulęba[1].

Edukacja artystyczna

[edytuj | edytuj kod]

Początkowo Dulębianka uczyła się w Krakowie na pensji Justyny Maliszewskiej[3]. W roku akademickim 1873/1874 rozpoczęła naukę na kursie przygotowawczym Kunstgewerbeschule w Wiedniu (przekształconej w Uniwersytet Sztuki Stosowanej w Wiedniu)[1]. Od ok. 1880 roku uczęszczała do prywatnej szkoły artystycznej dla kobiet prowadzonej przez Wojciecha Gersona w Warszawie, równocześnie m.in. z Anną Bilińską oraz Zofią Stankiewiczówną[1]. Następnie w latach 1884–1886 studiowała w Académie Julian w Paryżu pod kierunkiem Tony’ego Roberta-Fleury’ego i Williama-Adolphe’a Bouguereau, a potem także w pracowni Carolusa-Durana[1]. Przed wyjazdem do Francji prawdopodobnie krótko pobierała nauki u Jana Matejki w Krakowie[1].

Malarstwo

[edytuj | edytuj kod]
Maria Dulębianka, Portret Marii Konopnickiej, 1910, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu

Od 1881 roku regularnie pokazywała swe prace m.in. w Warszawie i Krakowie. Na wystawie światowej w Paryżu w 1889 zaprezentowała obrazy Na pokucie i Sieroca dola, za który otrzymała wyróżnienie (mention honorable)[1][2]. Malowała przede wszystkim portrety, studia kobiet i dzieci oraz kameralne sceny rodzajowe, często przedstawiające ubogich mieszkańców miasta[2].

Wielokrotnie portretowała także Marię Konopnicką. Największą kolekcję stworzonych przez nią wizerunków poetki prezentuje Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się natomiast Portret Marii Konopnickiej namalowany przez Dulębiankę w 1902 z okazji jubileuszu pracy twórczej pisarki i reprodukowany później m.in. na okładce „Tygodnika Ilustrowanego”[4]. Również Muzeum Polskie w Rapperswilu przed wojną posiadało portret Konopnickiej pędzla Dulębianki. Pod wpływem pobytów z Konopnicką w różnych uzdrowiskach Dulębianka zaczęła wprowadzać do swojej twórczości także motywy inspirowane podróżami, np. pejzaże morskie. Jej szkic olejny Morze (ok. 1910) zachował się w Muzeum Narodowym w Krakowie[1].

Maria Dulębianka, Morze, ok. 1910, Muzeum Narodowe w Krakowie

Relacja z Marią Konopnicką

[edytuj | edytuj kod]

Od 1890 Dulębianka i Konopnicka przez dwadzieścia lat wspólnie podróżowały i mieszkały za granicą (m.in. w Monachium, Zurychu, Dreźnie i Wiedniu), a po 1903 – w dworku w Żarnowcu, pod Krosnem, który poetka otrzymała w darze od narodu z okazji jubileuszu pracy literackiej[1][3].

Jak zauważa Lena Magnone, Dulębianka została pierwszy raz wymieniona w liście Konopnickiej w 1889[5]. Z ustaleń Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej omówionych w biografii Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki wynika, że Dulębianka poznała Konopnicką prawdopodobnie w pierwszym kwartale 1889 – na taką datę wskazują bowiem zapiski malarki z notatnika zachowanego we Lwowskiej Narodowej Bibliotece im. Wasyla Stefanyka. Relacja Dulębianki i Konopnickiej nie budziła za ich życia kontrowersji i była społecznie akceptowana. W malarce widziano wierną towarzyszkę, przyjaciółkę i powierniczkę poetki, szczególnie oddaną w ostatnich latach życia Konopnickiej, kiedy pisarka coraz poważniej chorowała[1].

Część badaczy określa je dziś jako partnerki życiowe[6][7]. Lena Magnone zaproponowała w swojej książce Konopnicka. Lustra i symptomy termin „związek siostrzany”[5], natomiast Karolina Dzimira-Zarzycka określenie „małżeństwo bostońskie”[1].

Jak zwraca uwagę Krzysztof Tomasik, Maria Dulębianka, która nigdy nie wyszła za mąż, reprezentowała typ znany wśród lesbijek od wieków. Krótko się strzygła, chodziła w surducie i binoklach, polowała i jeździła konno. Początkowo Konopnicka nazywała ją „Piotrek” lub „Pietrek z powycieranymi łokciami”. Brała udział w życiu rodzinnym artystki[6].

Relacji z Konopnicką Dulębianka poświęciła swe zapiski[8].

Maria Dulębianka, fot. Marek Münz, 1908

Działalność feministyczna

[edytuj | edytuj kod]

Maria Dulębianka była przedstawicielką pierwszej fali feminizmu. W 1895 rozpoczęła walkę o dopuszczenie kobiet do studiowania w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. W 1897 związała się ze środowiskami emancypacyjnymi we Lwowie. Publikowała w feministycznym „Sterze” wydawanym przez Paulinę Kuczalską-Reinschmit. Podjęła starania na rzecz utworzenia gimnazjum żeńskiego we Lwowie. W 1902 wygłosiła w Krakowie odczyt O twórczości kobiet, wydany w 1903 w zbiorze Głos kobiet w kwestii kobiecej[1].

W referacie Polityczne stanowisko kobiety[9], wygłoszonym w 1907 z okazji jubileuszu 40-lecia pracy twórczej Elizy Orzeszkowej, wypowiedziała się przeciw militaryzmowi, wskazując jednak również na inne problemy: „Ale nad militaryzm i kapitalizm wrogiem większym, bo bliskim i codziennym, jest nam każda krzywda, każdy ucisk, każdy fałsz i każda nieprawość, przeciw tym wrogom wielką i wytrwałą wieść krucjatę”[10].

W 1908 kandydowała do Sejmu Krajowego we Lwowie z ramienia Komitetu Równouprawnienia Kobiet, przy poparciu Stronnictwa Ludowego i Komitetu Pracy Oświatowej im. Marii Wysłouchowej, wykorzystując formalne uprawnienia wyborcze przysługujące w Galicji niewielkiej grupie obywatelek. Uzyskała 511 głosów, ale odrzucono jej kandydaturę „z przyczyn formalnych”[1]. W tym okresie jeszcze mocniej zaangażowała się w walkę o prawa wyborcze kobiet. Stanęła na czele lwowskiego Związku Równouprawnienia Kobiet (1909)[1].

Działalność społeczna

[edytuj | edytuj kod]

Dulębianka niemal całkowicie poświęciła się pracy społecznej i feministycznej po 1910, gdy po śmierci Konopnickiej przeniosła się na stałe do Lwowa. Wkrótce założyła Wyborczy Komitet Kobiet do Rady Miejskiej we Lwowie (1911) i Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet (1912). W 1913 z jej inicjatywy powstała we Lwowie Liga Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiet, do której jako pierwsi przystąpili Witold Lewicki oraz senator Maksymilian Thullie. Publikowała m.in. w dwutygodniku „Nowe Słowo” i dzienniku „Kurier Lwowski”. W latach 1911–1913 redagowała także dodatek do „Kuriera Lwowskiego” zatytułowany „Głos Kobiet” (nie mylić z kobiecym pismem socjalistycznym wydawanym pod tym samym tytułem)[1].

Po wybuchu I wojny światowej Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet pod jej kierownictwem zajął się organizacją pomocy humanitarnej w mieście. Działaczki zakładały m.in. ochronki dla dzieci, tanie kuchnie dla biednych i kursy dla sanitariuszek. Dulębianka blisko współpracowała z wiceprezydentem Lwowa, Tadeuszem Rutowskim, obejmując sekretariat miejskiego Wydziału Dobroczynności[1]. Uczestniczyła także w obronie Lwowa w listopadzie 1918 w trakcie trwającej wojny polsko-ukraińskiej, m.in. współorganizując służbę sanitarną. W grudniu 1918 została w Warszawie wybrana przewodniczącą Ligi Kobiet Polskich, zrezygnowała jednak z tej funkcji z powodu walk toczących się dalej we Lwowie. Ostatniego dnia grudnia w imieniu delegacji kobiet przemawiała na audiencji u Józefa Piłsudskiego[1].

Śmierć

[edytuj | edytuj kod]

23 stycznia 1919 wraz z Marią Opieńską i Teodozją Dzieduszycką, jako delegatka Czerwonego Krzyża do zbadania położenia jeńców i internowanych w obozach ukraińskich, wyruszyła w niebezpieczną misję m.in. do Stanisławowa, Kołomyi, Czortkowa, Mikuliniec, Tarnopola i Złoczowa[11]. Podróż odbywała się w czasie niezwykle ostrych mrozów. Od chorych jeńców polskich delegatki zaraziły się tyfusem plamistym[1].

Maria Dulębianka zmarła na tyfus po powrocie do Lwowa, 7 marca 1919. Początkowo została pochowana w grobowcu Marii Konopnickiej na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W 1927 jej trumnę przeniesiono na nowo założony Cmentarz Obrońców Lwowa (kwatera I, miejsce 6)[3][6][12].

Grób Marii Dulębianki we Lwowie (2017)

Odznaczenie i upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

Zarządzeniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 19 grudnia 1930 została odznaczona Krzyżem Niepodległości „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”[13].

Decyzją Rady Miasta Lwowa już w 1920 jedna ulic w tym mieście została nazwana imieniem Marii Dulębianki[1], a w dziesiątą rocznicę śmierci, w 1929, Lwowska Liga Kobiet wydała broszurę z krótką biografią Dulębianki przygotowaną przez Marię Jaworską. W 1935 pośmiertnie została odznaczona Odznaką Honorową Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia[14].

W 2021 Dulębianka została patronką pasażu przy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie[15], ulicy na Nadodrzu we Wrocławiu[16], w 2018 patronką ulicy na Strzeszynie w Poznaniu[17], a w 2022 roku projekt nadania jej imienia ulicy w Krakowie zyskał poparcie Komisji Kultury Rady Miasta Krakowa[18]. W 2022 roku nakładem Wydawnictwa Marginesy ukazała się biografia autorstwa Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej zatytułowana Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki[1].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Karolina Dzimira-Zarzycka, Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6.
  2. ↑ a b c Karolina Dzimira-Zarzycka, Maria Dulębianka, [w:] portal Culture.pl [online], Instytut Adama Mickiewicza.
  3. ↑ a b c d Michał Laszczkowski: Kobiety niepodległej. Warszawa: Biuro Programu „Niepodległa”, 2021, s. 47. ISBN 978-83-956053-2-1. (pol.).
  4. ↑ Karolina Dzimira-Zarzycka, „Najświeższy i najpodobniejszy”. Portret Marii Konopnickiej Marii Dulębianki z Muzeum Narodowego w Warszawie, [w:] portal Historia:poszukaj [online], Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.
  5. ↑ a b Lena Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo / obraz terytoria, 2011, ISBN 978-83-7453-982-1.
  6. ↑ a b c Krzysztof Tomasik, Homobiografie, Warszawa: Krytyka Polityczna, 2014.
  7. ↑ Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Kraków: Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2009, ISBN 978-83-928639-0-8.
  8. ↑ Aleksandra Sikorska-Krystek, Notatnik Marii Dulębianki, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, 2022, DOI: 10.18318/wiekxix.2022.18, ISSN 2080-0851 [dostęp 2024-03-12].
  9. ↑ Polityczne stanowisko kobiety.
  10. ↑ Aneta Górnicka-Boratyńska (red.), Chcemy całego życia. Antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870–1939, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, 2018, ISBN 978-83-8143-055-5.
  11. ↑ Semper Fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1930 / 1990, s. Tab. 167.
  12. ↑ Groby dowódców i działaczy. W: W szesnastą rocznicę. Lwów: Towarzystwo Straży Mogił Polskich Bohaterów we Lwowie, 1934, s. 28.
  13. ↑ M.P. z 1930 r. nr 300, poz. 423.
  14. ↑ Polski Czerwony Krzyż. Sprawozdanie za 1935. Warszawa: 1936, s. 11.
  15. ↑ Tomasz Urzykowski, Nowe patronki warszawskich ulic i pasaży. Będzie też park Ireny Jarockiej, [w:] Wyborcza.pl Warszawa [online], 18 marca 2021.
  16. ↑ ul. Dulębianki Marii [online], portal Polska-org.pl.
  17. ↑ Malarka, pielęgniarki, dominikanin – Z Rady Miasta – Biuletyn Miejski – poznan.pl [online], www.poznan.pl [dostęp 2022-08-25].
  18. ↑ Julia Kalęba, Krakowianka będzie patronką kolejnego skweru? Jest wstępna zgoda, [w:] Naszemiasto.pl – Kraków [online], 1 lipca 2022.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Karolina Dzimira-Zarzycka, Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6.
  • Lena Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo / obraz terytoria, 2011, ISBN 978-83-7453-982-1.
  • Joanna Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2003, ISBN 83-85938-84-2.
  • Krzysztof Tomasik, Homobiografie: pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009, ISBN 978-83-61006-59-6, OCLC 316563624.
  • Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Kraków: Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2009, ISBN 978-83-928639-0-8.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]