Orzesznik pięciolistkowy

Orzesznik pięciolistkowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	orzechowate
Rodzaj	orzesznik
Gatunek	orzesznik pięciolistkowy
	Nazwa systematyczna
	Carya ovata (Mill.) K.Koch; Dendrologie 1:598. 1869
Synonimy
	C. alba Nutt.;
	C. alba Nutt.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Orzesznik pięciolistkowy (Carya ovata (Mill.) K.Koch), zwany także przeorzechem pięciolistkowym lub hikorą pięciolistkową – gatunek drzewa należącego do rodziny orzechowatych. Występuje naturalnie w Ameryce Północnej – od prowincji Quebec w Kanadzie po północno-wschodni Meksyk^[4]. W Europie jest znany od dawna (1629). W Polsce jest czasami uprawiany w parkach północnej i zachodniej części kraju (np. w Arboretum w Glinnej, Arboretum Karnieszewice, Parku Południowym we Wrocławiu).

Gatunek ma w polskiej florze status już zadomowionego antropofita^[5].

Morfologia

Pokrój: Drzewo dorastające w Polsce do 31 m wysokości^[6]. Korona jest wąska i wyniosła. Posiada długi pień, z którego wyrastają długie, lekkie i łukowato wygięte gałęzie. Bardzo łamliwy podczas porywistych wiatrów bądź burz^[4].
Kora: Kora ma barwę jasnoszarą. Łuszcząca się wąskimi pasmami, które odstają od pnia. Przypuszcza się, że ma do służyć odstraszaniu wiewiórek, które żywią się owocami tego gatunku^[4].
Pędy: Pędy są grube, często aksamitne. Przy pąkach zazwyczaj występuje czerwono-brązowy kutner^[4].
Pąki: Pokryte są czarnymi łuskami. Pąk szczytowy jest gruby. Ma około 15 mm grubości. Ma barwę zielono-brązową bądź matowozłotą. Czasami bywa jedwabiście omszony^[4].
Liście: Liście nieparzystopierzaste składające się z 5 (bardzo rzadko z 7) listków. Szczytowy listek jest największy i może osiągać nawet do 30 cm długości. Listki są eliptyczne lub odwrotnie jajowate, piłkowane. Listki są grube i często tłuste. Ogonek liściowy jest sztywny i jest zwykle owłosiony tylko u nasady. Są prawie nagie, choć rudawe owłosienie może się pojawiać na brzegach liści. Jesienią przebarwiają się na złotożółty kolor^[4].
Kwiaty: Drobne, rozdzielnopłciowe. Kwiaty męskie zebrane w kotki, kwiaty żeńskie po kilka w kłosy na szczytach pędów.
Owoce: Kuliste do 6 cm średnicy, w grubej okrywie, pękającej i odpadającej po dojrzeniu. Orzech jest wyraźnie żebrowany i posiada cienką, białą skorupkę. Dość smaczny, jadalny^[4].

Biologia i ekologia

Rośnie w dolinach rzek, na zboczach, na równinach, na żyznych, dostatecznie wilgotnych glebach. Wchodzi w skład wielogatunkowych lasów liściastych. Jest wytrzymały na mrozy.

Zmienność

Podgatunki orzesznika pięciolistkowego:

Carya ovata var. australis, syn. C. australis lub C. carolinae-septentrionalis
Carya ovata var. ovata

Zastosowanie

W Ameryce jest uprawiany w licznych odmianach ze względu na cenne drewno, a także w przeszłości stanowił źródło pożywienia rdzennych Amerykanów, mimo iż owoce nie są tak smaczne jak orzesznik jadalny Carya illinoinensis.
W Polsce uprawiany czasami w parkach jako roślina ozdobna.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-08] (ang.).
↑ Carya ovata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 176. ISBN 978-83-7073-643-9.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Shagbark hickory in the dendrological garden, Glinna. www.monumentaltrees.com. [dostęp 2015-11-09].

Bibliografia

Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-08] (ang.).

[iucn-3] Carya ovata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[drzewa-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 176. ISBN 978-83-7073-643-9.

[checklist-5] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[6] Shagbark hickory in the dendrological garden, Glinna. www.monumentaltrees.com. [dostęp 2015-11-09].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]