Pomorze Gdańskie

Pomorze Gdańskie

Herb
Państwa	Polska
Stolica	Gdańsk
Ważniejsze miejscowości	Gdynia, Tczew, Rumia, Wejherowo
Położenie na mapie Pomorze Gdańskie (1244-1249)
54°23′24,55″N 18°32′41,72″E/54,390153 18,544922
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Pomorze Gdańskie, potocznie także Pomorze Wschodnie (kaszub. Gduńsczé Pòmòrzé) – kraina historyczna położona nad Morzem Bałtyckim, na zachód od Wisły i Nogatu oraz na wschód od Łeby i Brdy, będąca zachodnią częścią Pomorza Wschodniego. Dawniej historyczna dzielnica Polski^[1].

Położenie

W przybliżeniu Pomorze Gdańskie obejmuje swym obszarem szeroki pas na zachód od dolnej Wisły, tj. centralną i większość zachodniej części województwa pomorskiego, północno-zachodnią część województwa kujawsko-pomorskiego^[2] oraz skrawek we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Od wschodu Pomorze Gdańskie sąsiaduje z Powiślem, od południowego wschodu z ziemią chełmińską, od południa z Wielkopolską (Krajną) i Kujawami, a od zachodu z Pomorzem Zachodnim.

Podział na regiony

W obrębie Pomorza Gdańskiego wyróżnia się następujące regiony etnograficzne i historyczne:

• Kociewie
• Kaszuby
• Ziemia lęborsko-bytowska^[a]
• Bory Tucholskie
• Żuławy Wiślane

Historia

Pomorze i Prusy do 1125 r.

Podział ziem Polski na dzielnice w 1138 (na podstawie Ustawy Sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego):

     Dzielnica senioralna (wschodnia Wielkopolska, zachodnie Kujawy, ziemia wieluńska, Małopolska)

     Dzielnica Władysława II (księstwo śląskie)

     Dzielnica Bolesława IV (księstwo mazowieckie obejmujące Mazowsze, wschodnie Kujawy)

     Dzielnica Mieszka III (księstwo wielkopolskie obejmujące zachodnią Wielkopolskę)

     Dzielnica Henryka (księstwo sandomierskie)

     Oprawa wdowia Salomei (prowincja / księstwo łęczyckie obejmujące ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie)

     Lenno Polski pod kontrolą princepsa (księstwo pomorskie)

Na początku II wieku n.e. obszar Pomorza Gdańskiego zajęli przybyli ze Skandynawii Gepidzi i Goci, których ślady określane przez archeologów są jako kultura wielbarska. Plemiona germańskie wywędrowały na południe i po V wieku osiedlili się tu Słowianie^[3]. Istnieją również teorie autochtoniczne mówiące o słowiańskim charakterze np. kultury łużyckiej^[4].

W X wieku Pomorze Gdańskie zamieszkiwali Pomorzanie, od których wywodzą się współcześni Kaszubi. Istotne przeobrażenia struktur terytorialno-osadniczych miały miejsce na przełomie X i XI w. Manifestowały się głównie wznoszeniem nowej sieci grodów piastowskich. Część funkcjonujących wcześniej zespołów grodowych, jak na przykład obiekty w Garcu Wielkim, Gniewie, Lignowach Szlacheckich, została zniszczona już na początku XI w.^[5] Jeszcze wcześniej bo pod koniec X w. lub na przełomie X i XI w. upadł gród w Sopocie. W ich miejsce powstawały nowe zajmujące miejsce w strukturach administracyjnych państwa piastowskiego grody w Owidzu, Ciepłem czy też warownia na wschodnim brzegu Wisły w Podzamczu koło Kwidzyna. Lata 60.^[6] lub 90. X wieku to czas realnego uzależnienia i włączenia Pomorza Wschodniego w skład państwa Piastów^[5].

Pierwsza wiadomość historyczna o Gdańsku pochodzi z 997 roku dzięki wysłaniu św. Wojciecha przez Bolesława Chrobrego w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej – dotarł on do osady o nazwie Gyddanyzc. Dowodzić ma ta wiadomość, że Gdańsk z okolicznymi terenami należał do pierwszego historycznego władcy Polski Mieszka I^[7], czyli należał do Księstwa Polskiego. Po śmierci Bolesława Chrobrego, w trakcie tzw. kryzysu dynastycznego nastąpił upadek władzy centralnej i usamodzielnienie się Pomorza Wschodniego. Istnieją pewne przesłanki wskazujące na uzyskanie kontroli nad Pomorzem w czasach drugiej monarchii piastowskiej. Pokonanie w 1046 lub w 1048 r. Pomorzan pozwoliło Kazimierzowi Odnowicielowi rozszerzyć domenę państwa polskiego o Pomorze Wschodnie, które sięgało ówcześnie na wschodzie w okolice grodu w Węgrach koło Malborka^[5]. Być może odzwierciedleniem tych wydarzeń była realizacja inwestycji wznoszenia nowego grodu w widłach Wisły i Motławy w Gdańsku, co nastąpiło w latach 50.–60. XI stulecia. Przyjmuje się, że już u progu swojego panowania Bolesław Śmiały stracił zwierzchność Polski nad Pomorzem. Próby przywrócenia zwierzchnictwa nad tym obszarem podjął Władysław Herman. Na krótko Pomorze zostało opanowane przez palatyna Sieciecha w 1090 r. Jeszcze tego samego roku w wyniku buntu lokalnych elit odzyskało niezależność. W 1091 r. próba przywrócenia poprzedniego stanu przez Władysława Hermana nie przyniosła powodzenia^[8][9].

W latach 1109–1119 podejmowane były kolejne próby ustanowienia podległości Pomorza Gdańskiego Polsce. Polski książę, Bolesław III Krzywousty, pokonał Pomorzan w bitwie pod Nakłem (1109), kolejny najazd wojsk polskich nastąpił w 1112. W 1119 roku Krzywousty pokonał dwóch książąt pomorskich – sądzi się, że jednym z nich mógł być Świętopełk^[10]. Od tego momentu datuje się podległość Pomorza Gdańskiego wobec Polski, zaś gwarantami zależności mieli być namiestnicy książąt krakowskich, od drugiej połowy XII w. tworzący dynastię Sobiesławiców. Pomorze Gdańskie pozostawało częścią zjednoczonej Polski Piastowskiej aż do 1138 roku, czyli do momentu rozbicia dzielnicowego Polski, kiedy to powstało tzw. Księstwo gdańskie.

W 1186 władcy Pomorza przyjęli wyznanie chrześcijańskie od duńskich cystersów, którym przewodził Bernard Dithard^[11]; w 1188 roku nastąpiło w Gdańsku uroczyste podpisanie aktu fundacyjnego Opactwa Cystersów w Oliwie, którego Dithard został pierwszym opatem.

W 1210 roku książę Mściwoj I złożył hołd lenny królowi Danii Waldemarowi II. Zależność ta trwała krótko i skończyła staraniem Leszka Białego w 1211. W kolejnych latach książę Świętopełk II Wielki podejmował kolejne próby usamodzielnienia, do którego doszło po śmierci Leszka Białego (1227). W 1231 Świętopełk uzyskał dla siebie, swojej rodziny i swojego księstwa protekcję papieską. Stolica państwa (Gdańsk) uzyskała w tym okresie prawa miejskie według prawa lubeckiego.

Herb przedrozbiorowego województwa pomorskiego

W 1282 między księciem gdańskim Mściwojem II a księciem wielkopolskim Przemysłem II zawarty został układ w Kępnie; umowa głosiła, że ten z książąt, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył. Od śmierci Mściwoja II w 1294 roku datuje się ponowne podporządkowanie Pomorza Gdańskiego Polsce. Zjednoczenie dwóch dzielnic umożliwiło Przemysłowi II koronację na króla Polski; został on zamordowany w 1296 roku, wskutek czego przez następne kilkanaście lat Pomorze przechodziło z rąk do rąk. Kolejnymi władcami stali się: książę Władysław Łokietek; w roku 1300 królem Polski został panujący w Czechach Wacław II; w 1305 roku jego następcą został Wacław III, który zginął w zamachu w 1306 roku. Wówczas Pomorze przejął ponownie Władysław Łokietek, jednak wkrótce je utracił. W roku 1308 Gdańsk został zajęty przez Brandenburczyków. Wezwani przez Łokietka do pomocy przy usunięciu Brandenburczyków Krzyżacy zajęli w tym samym roku część grodu i po nadejściu posiłków zaatakowali miasto. 13 listopada 1308, po wycofaniu się Brandenburczyków, doszło do rzezi gdańszczan i zajęcia miasta przez zakon na okres niemal 150 lat.

Gdańsk był w XV-XVII w. największym miastem Polski

W 1343 w wyniku układu pokojowego krzyżacko-polskiego (pokój kaliski) król Polski Kazimierz III Wielki zrzekł się faktycznej władzy nad Pomorzem Gdańskim, zachowując jednakże tytuł jego „Pana i Dziedzica”. W tym samym roku Gdańsk ponownie otrzymał prawa miejskie (w dwa lata później działanie prawa lubeckiego całkowicie zastąpiono prawem chełmińskim).

Ludność wielu miejscowości Pomorza Gdańskiego zbuntowała się przeciwko rządom krzyżackim, dążąc do przyłączenia regionu do państwa polskiego zwrócili się do króla Polski, Kazimierza IV Jagiellończyka, który dokonał aktu inkorporacji Pomorza Gdańskiego do Polski^[12]. W 1454 r. zostało utworzone województwo pomorskie, które ostatecznie ukształtowało się po II pokoju toruńskim w 1466 r. (po ponownym przyłączeniu do Korony Królestwa Polskiego). Było zwyczajowo zaliczane do obszaru Prus Królewskich, zwanych też Prusami Polskimi.

Przez następne stulecia będący częścią Polski Gdańsk, jak również inne miasta Prus Królewskich – tzw. trzy wielkie miasta polsko-pruskie (Gdańsk, Toruń i Elbląg)^[13], posiadały znaczną samodzielność i przywileje. Był to jeden z najbogatszych obszarów Korony Polskiej, a następnie całej I Rzeczypospolitej, zwłaszcza tytuł ten należał do Gdańska, jako najbogatszego polskiego miasta^[14].

W wyniku rozbiorów Polski (1772-1795) Pomorze Gdańskie przeszło pod panowanie Prus, a później zjednoczonych Niemiec, jako prowincja Prusy Zachodnie (niem. Westpreußen). Jej stolicą był początkowo Kwidzyn, a po II rozbiorze Polski – Gdańsk. Stan ten trwał do zakończenia I wojny światowej, oprócz okresu 1807–1814, kiedy istniało Wolne Miasto Gdańsk. Po wojnie w wyniku traktatu wersalskiego (1919 rok) Pomorze Gdańskie wróciło do Polski, oprócz Gdańska i ziem do niego przylegających, które ponownie utworzyły Wolne Miasto Gdańsk, istniejące w latach 1920–1939. W lutym 1920 w Pucku odbyły się symboliczne zaślubiny Polski z morzem.

II wojna światowa przyniosła kolejne zmiany terytorialne: Pomorze Gdańskie i Gdańsk wcielono do III Rzeszy jako Gdańsk-Prusy Zachodnie. W 1945 roku całe Pomorze Gdańskie razem z Gdańskiem znalazło się w Polsce.

Miasta

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo	Podregion(y)
1.	Gdańsk	470 633	263,44 km²	pomorskie	Kaszuby
2.	Gdynia	244 104	131,62 km²	pomorskie	Kaszuby
3.	Tczew	59 105	22,26 km²	pomorskie	Kociewie
4.	Rumia	49 672	30,09 km²	pomorskie	Kaszuby
5.	Wejherowo	48 735	26,99 km²	pomorskie	Kaszuby
6.	Starogard Gdański	47 272	25,28 km²	pomorskie	Kociewie
7.	Chojnice	39 484	21,05 km²	pomorskie	Kaszuby
8.	Sopot	35 049	17,28 km²	pomorskie	Kaszuby
9.	Lębork[b]	34 977	17,86 km²	pomorskie	Ziemia lęborsko-bytowska
10.	Pruszcz Gdański	31 822	16,47 km²	pomorskie	-
11.	Świecie	25 634	17,55 km²	kujawsko-pomorskie	Kociewie
12.	Reda	25 102	33,46 km²	pomorskie	Kaszuby
13.	Kościerzyna	23 698	15,83 km²	pomorskie	Kaszuby
14.	Bytów[b]	16 790	8,72 km²	pomorskie	Ziemia lęborsko-bytowska/Kaszuby
15.	Kartuzy	14 186	6,80 km²	pomorskie	Kaszuby
16.	Człuchów	13 386	12,48 km²	pomorskie	-
17.	Tuchola	13 649	17,69 km²	kujawsko-pomorskie	Bory Tucholskie
18.	Puck	11 089	4,90 km²	pomorskie	Kaszuby
19.	Władysławowo	10 037	12,59 km²	pomorskie	Kaszuby
20.	Czersk	9900	9,73 km²	pomorskie	Bory Tucholskie
21.	Nowy Dwór Gdański	9813	5,07 km²	pomorskie	Żuławy Wiślane
22.	Żukowo	8135	4,73 km²	pomorskie	Kaszuby
23.	Pelplin	8065	4,45 km²	pomorskie	Kociewie
24.	Skarszewy	7103	11,96 km²	pomorskie	Kociewie
25.	Gniew	6791	6,04 km²	pomorskie	Kociewie
26.	Czarne	5983	46,39 km²	pomorskie	-
27.	Nowe	5787	3,57 km²	kujawsko-pomorskie	Kociewie
28.	Brusy	5209	5,20 km²	pomorskie	Kaszuby
29.	Nowy Staw	4196	4,67 km²	pomorskie	Żuławy Wiślane
30.	Łeba	3694	14,81 km²	pomorskie	-
31.	Skórcz	3609	3,67 km²	pomorskie	Kociewie
32.	Hel	3373	21,72 km²	pomorskie	Kaszuby
33.	Czarna Woda	2841	9,94 km²	pomorskie	Kociewie
34.	Jastarnia	2734	4,31 km²	pomorskie	Kaszuby
35.	Pruszcz	2721	7,05 km²	kujawsko-pomorskie	Bory Tucholskie
36.	Biały Bór	2171	12,82 km²	zachodniopomorskie	-
37.	Krynica Morska	1284	118 km²	pomorskie	-

Galeria

• 
  Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
• 
  Droga Królewska w Gdańsku
• 
  Dwór Wybickich w Będominie, ob. Muzeum Hymnu Narodowego
• 
  Pomnik gen. Józefa Hallera w Pucku
• 
  ORP „Błyskawica” w Gdyni
• 
  Pałac Marysieńki w Gniewie
• 
  Cypel Rewski
• 
  Pałac Przebendowskich w Wejherowie
• 
  Most drogowy w Tczewie
• 
  Zabytkowa chata rybacka w Jastarni
• 
  Liceum Ogólnokształcące w Chojnicach, jedna z najstarszych szkół w Polsce
• 
  Ratusz w Świeciu

Zobacz też

• Pomorze
• Pomorze Wschodnie

• Władcy Pomorza Gdańskiego

Uwagi

1. Region ten pod względem historycznym jest pograniczem pomiędzy Pomorzem Gdańskim, a Pomorzem Zachodnim.
2. Miasto leży w historycznej ziemi lęborsko-bytowskiej, będącej pograniczem pomiędzy Pomorzem Zachodnim, a Pomorzem Wschodnim.

Przypisy

1. Pomorze Gdańskie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-02-10] .
2. Według Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, t. 9, Warszawa 1967, s. 267, Pomorze Gdańskie to obszar „na zachód od Wisły”.
3. Dzieje Polski. Atlas ilustrowany. Demart 2007, s. 22–23.
4. Na stronie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku stwierdzono, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.
5. SławomirS. Wadyl SławomirS., WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W. [online] [dostęp 2017-02-15]  (ang.).
6. Gerard Labuda, Dzieje polityczne (VI–XII wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII w.), [w:] Historia Pomorza, t. 1 (do roku 1466), red. tenże, Poznań 1969, s. 307–308.
7. B. Śliwiński, Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), Kwartalnik Historyczny 107 (2000), s. 7–8.
8. S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. S. Szczur: Historia Polski – średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 117–118. ISBN 83-08-03272-9.
9. M. Spórna P. Wierzbicki: Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. s. 445.
10. G. Labuda, Świętopełk syn Świętobora, s. 586.
11. Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.
12. Wojna trzynastoletnia (1454-1466) - TorunTour PL [online], toruntour.pl [dostęp 2024-04-25]  (pol.).
13. Te miasta razem wzięte liczyły ok. 36,5% ludności miejskiej Rzeczypospolitej, stanowiły także większą część ludności Prus Królewskich.
14. „Gdańsk w Europie, Europa w Gdańsku. Kontakty handlowe i kulturowe Gdańska w XVI wieku w świetle wykopalisk archeologicznych” - Muzeum Archeologiczne w Gdańsku [online], archeologia.pl [dostęp 2024-04-25]  (pol.).

Kontrola autorytatywna (kraina historyczna):

• PLWABN: 9810565222405606

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3960216