Przyklęk (roślina)

Ten artykuł dotyczy botaniki. Zobacz też: inne znaczenia słowa Przyklęk.
Przyklęk
Ilustracja
Hypoxis villosa
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

liliowce

Rodzina

przyklękowate

Rodzaj

przyklęk

Nazwa systematyczna
Hypoxis L.
Syst. Nat. ed. 10, 2: 986 (1759)
Typ nomenklatoryczny

Hypoxis erecta L.
[=Hypoxis hirsuta (L.) Coville][3]

Synonimy
  • Upoda Adans.
  • Schinnongia Schrank
  • Niobea Willd. ex Schult[4]
Multimedia w Wikimedia Commons

Przyklęk (Hypoxis L.) – rodzaj roślin należący do rodziny przyklękowatych (Hypoxidaceae), obejmujący ponad 90 gatunków występujących w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Europy[4], przy czym większość gatunków pochodzi z południowej Afryki[5]. Rośliny wykorzystywane są do celów spożywczych i jako lecznicze.

Hypoxis hemerocallidea
Hypoxis hygrometrica
Hypoxis decumbens
Kwiat Hypoxis juncea
Hypoxis vaginata

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne, nagie, rzadko owłosione do gęsto omszonych, nierzadko owłosione szczeciniasto, z przynajmniej częścią włosków nieregularnie gwiazdkowatych. Z kłączem podziemnym, czasem bulwiasto zgrubiałym. Łodyga mięsista, podziemna, pionowo wzniesiona, z jej szczytu wyrasta głąbik z kwiatostanem[5].
Liście
Trawiaste, blaszka równowąska do szczeciniastej[5].
Kwiaty
Okwiat złożony z sześciu okazałych, rozpostartych listków, zwykle od spodu zielonkawych i owłosionych oraz żółtych od góry. Pręcików 6, rozpostartych, krótko połączonych u nasady. Zalążnia dolna, zwykle gęsto omszona lub owłosiona szczeciniasto, rzadko naga. Słupek prosto wzniesiony[5].
Owoce
Torebki otoczone przez trwałe listki okwiatu, zawierające (5–)10–50 nasion. Nasiona odgrywają istotną rolę w identyfikacji gatunków. Są ± kulistawe, na ich łupinie wyraźnie widoczny jest znaczek (hilum) i okienko (mikropyle), poza tym łupina pokryta wyraźnymi kolczastymi wyrostkami, czasem z kulistymi gruzełkami lub połyskująca, błoniasta[5].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Wieloletnie geofity ryzomowe[4]. Bulwy, osiągające 11 cm średnicy, pozwalają przetrwać roślinom okresy suszy i pożary. W okresie zimy pęd nadziemny niektórych gatunków zamiera, by wiosną rozwinąć się ponownie[6].
Ekologia
Rośliny zasiedlają różne siedliska od górskich po wybrzeża morskie, od suchych zbiorowisk trawiastych po wilgotne wąwozy. W centrum zróżnicowania tj. w Afryce, największa liczba gatunków spotykana jest na sawannach[6].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna wg Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd liliowce (Liliales), rodzina przyklękowate (Hypoxidaceae)[2].
Pozycja systematyczna wg systemu Takhtajana
W systemie Taktajana z roku 1997 rodzaj został zaklasyfikowany do rodziny przyklękowatych (Hypoxidaceae) w rzędzie Hypoxidales Takht[7]. W zrewidowanej wersji systemu z roku 2008 rodzina przyklękowatych została wyróżniona w rzędzie storczykowców Orchidales[8].
Gatunki[4]

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Etymologia nazwy naukowej
Pochodzi od greckich słów υπο- (hypo) oznaczającego „pod” i οξύς (oxýs) znaczącego „ostry”, „kwaśny” i odnosi się do kształtu owocu[9].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych opisał rodzaj Hypoxis pod polską nazwą "przyklęk". Autor podał również polską nazwę gatunku H. erecta (obecnie uznany za synonim Hypoxis hirsuta) – "przyklęk wzniosły"[10]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał trzy polskie nazwy rodzaju Hypoxis: "ptasie mleko", "przyklęk" i "twardosz"[11]. W Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 Józef Rostafiński wymienił dodatkowo nazwy "twardooczek" i "twardoczek"[12]. W wydanym w 2008 Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia rodzaj nie został ujęty[13].

Zagrożenie

[edytuj | edytuj kod]
Czerwona księga gatunków zagrożonych IUCN 2017-2[14]

Gatunek Hypoxidia rhizophylla będący endemitem Seszeli uznany został za gatunek narażony (VU), natomiast Hypoxis malaissei, znany jedynie z dwóch lokalizacji: na północ od Lubumbashi w Kongo i w regionie Iringa w Tanzanii, ujęty został w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych IUCN ze statusem Data Defficient. Nie są znane zagrożenia, status i trendy w populacji tej słabo poznanej rośliny.

Zastosowania

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny spożywcze
Bulwy Hypoxis hygrometrica są spożywane po ugotowaniu. Ponieważ zawierają kryształy szczawianu wapnia nie powinny być jedzone na surowo[15]. Liczne gatunki afrykańskie są źródłem pożywienia w okresach głodu[6].
Rośliny lecznicze
Wiele gatunków odgrywa istotną rolę w ziołolecznictwie wielu plemion afrykańskich. Najczęściej stosowane są przy dolegliwościach układu moczowo-płciowego, często przy przeroście gruczołu krokowego. Lekom wyrabianym z bulw Hypoxis przypisywane jest także działanie przeciwzapalne, łagodzące stany artretyczne oraz działanie leczące dolegliwości skóry[6].
Inne zastosowania
Nasiona Hypoxis hygrometrica są higrometryczne i mogą być wykorzystane w amatorskim przewidywaniu pogody[15].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-29] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2011-10-04].
  4. ↑ a b c d Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e Alan Herndon: Hypoxis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-10-22].
  6. ↑ a b c d Y. P. S. Bajaj: Medicinal and Aromatic Plants I. Springer Science & Business Media, 2012, s. 437-441. ISBN 3-642-73026-4.
  7. ↑ The Taxonomicon. Universal Taxonomic Services. [dostęp 2011-10-04].
  8. ↑ Armen Takhtajan: Flowering plants. Wyd. 2. Springer, 2009, s. 647-648. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).
  9. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 209. ISBN 978-0-511-47376-0.
  10. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 663-664. (pol.).
  11. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 403. (pol.).
  12. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 314. (pol.).
  13. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 85-86. (pol.).
  14. ↑ IUCN Red List of Threatened Species. Version 2017-2. [dostęp 2017-10-22]. (ang.).
  15. ↑ a b Plants For A Future. [dostęp 2011-10-04]. (ang.).