Roman Zambrowski

Roman Zambrowski

Data i miejsce urodzenia	15 lipca 1909 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	19 sierpnia 1977 Warszawa, Polska
Członek Rady Państwa
Okres	od 20 lutego 1947 do 19 maja 1955
Przynależność polityczna	Polska Partia Robotnicza / Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Minister kontroli państwowej
Okres	od 16 kwietnia 1955 do 24 października 1956
Przynależność polityczna	Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Poprzednik	Franciszek Jóźwiak
Wicemarszałek Sejmu Ustawodawczego
Okres	od 4 lutego 1947 do 4 sierpnia 1952
Przynależność polityczna	Polska Partia Robotnicza / Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Roman Zambrowski (ur. 15 lipca 1909 w Warszawie, zm. 19 sierpnia 1977 tamże) – polski polityk komunistyczny, pułkownik ludowego Wojska Polskiego (oficer polityczny). Kierownik Sekretariatu Komitetu Centralnego Komunistycznego Związku Młodzieży Polski (1931–1935). Pełnomocnik tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) od stycznia do sierpnia 1944^[1]. Wicemarszałek Sejmu Ustawodawczego, członek Biura Politycznego KC PZPR (1948–1963), członek Rady Państwa (1947–1955), minister kontroli państwowej (1955–1956) i poseł do Krajowej Rady Narodowej, na Sejm Ustawodawczy oraz Sejm PRL I, II i III kadencji, członek Centralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych^[2].

Życiorys

Urodził się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej Beniamina i Chai (Bolesława i Heleny) Krajkieman. Do 1939 występował w dokumentach pod imieniem Rachmil^[3][4]. Nazwisko Zambrowski jego przodkowie nosili począwszy od prapradziada Romana – Jankiela, który pochodził z miasta o tej nazwie^[5]. Ojciec Romana Zambrowskiego był księgowym w manufakturze tekstylnej, ale jeszcze przed I wojną światową wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, porzucając rodzinę. Przez kilka lat Roman Zambrowski wychowywał się w domu religijnego dziadka. Do początku 1919 roku przebywał przez dziewięć miesięcy w szpitalu wśród Polaków, w wyniku czego język polski zdecydowanie wyparł u niego jidysz. Po wyjściu ze szpitala zamieszkał ze swoją matką i siostrą przy ulicy Pawiej 28, naprzeciwko więzienia Pawiak^[6]. Do 1939 określał się jako Polak pochodzenia żydowskiego^[5].

Działał w ruchu komunistycznym w II Rzeczypospolitej. Od 1924 był członkiem Związku Młodzieży Komunistycznej, 16 października 1925 został aresztowany przez policję polityczną, gdy w jego mieszkaniu znaleziono archiwum Komitetu Centralnego ZMK. Rok później został członkiem Komitetu Dzielnicowego ZMK warszawskiej Pragi. Według relacji syna, Antoniego Zambrowskiego, nie współpracował z wywiadem radzieckim, a komunistów z przeszkoleniem agenturalnym traktował z rezerwą^[5], do czego Piotr Gontarczyk odnosi się sceptycznie^[7].

Od 1928 członek Komunistycznej Partii Polski, w latach 1930–1938 członek Komitetu Centralnego Komunistycznego Związku Młodzieży Polski. Delegat na ostatni, VI zjazd KPP (1932), w latach 1929–1931 członek Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) w okresie studiów w Moskwie (słuchacz Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej). W listopadzie 1931 skierowany do Polski, gdzie objął funkcję kierownika Sekretariatu Komitetu Centralnego Komunistycznego Związku Młodzieży Polski, którą pełnił do kwietnia 1936. Dwukrotnie przebywał wówczas w Moskwie jako przedstawiciel KC KZMP przy Komitecie Wykonawczym Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży (od października 1932 do lipca 1933 i od lipca 1934 do maja 1935). W maju 1936 wezwany przez kierownictwo KMM stawił się w Moskwie, gdzie przedstawiono mu wiele zarzutów, na które odpowiedział na specjalnych posiedzeniach Sekretariatu KMM 2 czerwca i 5 lipca 1936, a także w obszernych wyjaśnieniach pisemnych 14 sierpnia 1936. Złożona samokrytyka okazała się skuteczna i w grudniu 1936 odesłano go do Polski do „roboty partyjnej” na szczeblu okręgowym. W konsekwencji uniknął aresztowań NKWD skierowanych od stycznia 1937 przeciw działaczom KPP w ZSRR w ramach „wielkiego terroru”. Od stycznia 1937 do połowy 1938 pełnił kolejno funkcje: sekretarza Komitetu Okręgowego KPP w Radomiu i Łodzi, a następnie członka egzekutywy Komitetu Warszawskiego KPP. Po rozwiązaniu KPP (1938) pracował w warsztacie ślusarskim. 26 marca 1939 aresztowany przez Policję Państwową i decyzją administracyjną osadzony w obozie w Berezie Kartuskiej^[8].

Po agresji ZSRR na Polskę, po ucieczce straży obozowej 18 września 1939, wraz z innymi więźniami wyszedł na wolność. Zgłosił się do tymczasowych władz sowieckich, od 27 września 1939 był tłumaczem w grupie operacyjnej NKWD w Baranowiczach, pomagał opracowywać przejęte przez grupę archiwa Policji Państwowej, polskich władz administracyjnych i obozu w Berezie, uczestniczył w przesłuchaniach aresztowanych Polaków. Od stycznia 1940 był inspektorem Obwodowego Wydziału Oświaty Ludowej, następnie sekretarzem Zarządu Miasta Baranowicze^[9].

Po ataku III Rzeszy na ZSRR 22 czerwca 1941 wcielony do oddziałów zapasowych Armii Czerwonej, po niespełna dwóch miesiącach zdemobilizowany i odesłany na tyły. Pracował jako nauczyciel historii i dyrektor szkoły podstawowej w sowchozach obwodu kujbyszewskiego. Wydział Kadr Kominternu nie skorzystał z jego pisemnych próśb o wykorzystanie go w robocie politycznej. 18 maja 1943 zmobilizowany do 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki^[9], wyznaczony na stanowisko zastępcy dowódcy 1 Batalionu Saperów do spraw oświatowych (oficer polityczny). Na porucznika został awansowany ze starszeństwem z 15 sierpnia 1943 w korpusie oficerów oświatowych. 15 września 1943 został szefem Wydziału Oświatowego 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Uczestniczył w bitwie pod Lenino. 11 listopada 1943 awansowany na kapitana. Na początku lutego 1944 został wyznaczony na stanowisko zastępcy szefa Wydziału Polityczno-Wychowawczego 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a w kwietniu tego roku zastępcą majora Mieczysława Mietkowskiego, szefa Zarządu Polityczno-Wychowawczego 1 Armii Polskiej w ZSRR. 2 maja 1944 awansowany na majora. 15 lipca 1944 powierzono mu pełnienie obowiązków szefa Zarządu Polityczno-Wychowawczego 1 AP w ZSRR, a 18 sierpnia 1944 zatwierdzono na tym stanowisku. Także w sierpniu awansowany na podpułkownika. 12 września 1944 został oddelegowany do dyspozycji Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej w Lublinie. 18 kwietnia 1945 awansowany na pułkownika, a 23 października 1945 zdemobilizowany.

Od 1944 członek PPR, w latach 1944–1945 kierownik Wydziału Organizacyjnego Komitetu Centralnego PPR. Był członkiem KC PPR (1944–1948), członkiem Biura Politycznego KC PPR (1945–1948) oraz członkiem Biura Organizacyjnego KC PPR (1948). Ponadto w latach 1945–1948 był członkiem Sekretariatu KC PPR. Kierował akcją infiltracji i przejmowania kontroli nad legalnie działającymi partiami, a w czasie wyborów do Sejmu w 1947 dbał o zachowanie pozorów demokracji wobec mocarstw zachodnich. Kierował pracami Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym^[5]. Od 1948 był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, od początku do 1964 zasiadając w Komitecie Centralnym, do 1954 w Biurze Organizacyjnym i do 1963 w Biurze Politycznym KC. W latach 1948–1954 i 1956–1963 sekretarz KC PZPR. W listopadzie 1949 został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina^[10].

Zaliczany do „puławian” podczas walki o władzę w kierownictwie PZPR w latach pięćdziesiątych^[11]. W latach 1944–1948 blisko współpracował z Władysławem Gomułką, po jego aresztowaniu potępił go i po przełomie w 1956 był początkowo przeciwny jego powrotowi na stanowisko I sekretarza KC i forsował kandydaturę Józefa Cyrankiewicza, ale ostatecznie poparł Władysława Gomułkę i ponownie podjął z nim współpracę, stając się jednym z przywódców reformatorskiej frakcji puławian w PZPR. Z czasem zaczął tracić wpływy w partii, nie był też broniony przez Władysława Gomułkę. Rozczarowany systemem politycznym w Polsce, liberalizował swoje poglądy. Opowiadał się za zmniejszeniem tempa inwestycji w przemysł ciężki i szybszym wzrostem konsumpcji. 6 kwietnia 1963 złożył na ręce Władysława Gomułki rezygnację z funkcji członka Sekretariatu KC PZPR^[12], od kwietnia 1963 nie uczestniczył w pracach Biura Politycznego KC PZPR, 3 lipca 1963 ukazał się w prasie komunikat o jego rezygnacji z funkcji sekretarza KC i członka Biura Politycznego^[13]. Formalny koniec jego kariery partyjnej nastąpił w czerwcu 1964, gdy nie został wybrany na delegata na IV zjazd PZPR i w konsekwencji przestał być członkiem KC PZPR^[14].

Grób Romana Zambrowskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

W latach 1945–1947 członek prezydium Krajowej Rady Narodowej, w latach 1945–1954 przewodniczący Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym; w latach 1947–1952 wicemarszałek Sejmu Ustawodawczego. W latach 1947–1955 członek Rady Państwa. W latach 1954–1955 przewodniczący Komitetu Rady Państwa i Rady Ministrów do Spraw Podziału Administracyjnego Kraju, w latach 1955–1956 minister kontroli państwowej. W latach 1963–1968 był wiceprezesem Najwyższej Izby Kontroli. Był posłem do KRN, na Sejm Ustawodawczy oraz Sejm PRL I, II i III kadencji w latach 1944–1965.

W 1968, na fali wydarzeń marcowych, został wydalony z partii i przeniesiony na emeryturę. Z powodu żydowskiego pochodzenia Służba Bezpieczeństwa rozpowszechniała o nim negatywne opinie w formie ulotek i plakatów. W tym czasie Roman Zambrowski odnosił się coraz krytyczniej do polityki PZPR, którą oskarżał o tendencje nacjonalistyczne.

Był żonaty z Hanną z domu Lutowicz (1907–1992). Ich synem był dziennikarz Antoni Zambrowski (1934–2019). Pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera C 35-1-13)^[15].

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I klasy (1959)^[16]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1947)^[17]
• Srebrny Medal „Zasłużonym na Polu Chwały” (11 listopada 1943)
• Medal za Warszawę 1939–1945 (17 stycznia 1946)^[18]
• Order Czerwonej Gwiazdy (ZSRR, 11 listopada 1943)

Przypisy

1. Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 42.
2. „Wolna Polska”, nr 13 (149), 8 kwietnia 1946, s. 1.
3. RobertR. Mazurek RobertR., Zambrowski: Byłem czerwonym królewiątkiem [online], dziennik.pl, 12 października 2007 .
4. Mirosław Szumiło, Wspomnienia Romana Zambrowskiego z Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej w Moskwie (1929–1931).
5. Witold Gadomski. Roman Zambrowski. Żywot komunisty. „Ale Historia”. 50/2014 (152), s. 12−13, 2014-12-15. Agora SA. 
6. Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909–1077, Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce, Warszawa 2014, s. 25.
7. W takim nieco „wyczyszczonym” krajobrazie autor książki zaczyna rozważać, czy jego bohater był zwerbowany przez sowieckie służby, czy nie. Nie rozstrzygniemy tej kwestii bez dokumentów wspomnianych instytucji, które nie są udostępniane. Naturalnie autor ma prawo do wątpliwości, przedstawiania różnych wersji wydarzeń, stawiania pytań. Ale pisanie, że Zambrowski mógł czuć niechęć do tych, których zwerbowali Sowieci, nie brzmi wiarygodnie. A cytowane słowa syna bohatera, jakoby Roman Zambrowski „pędził precz kogoś, kto przyznał się do współpracy z wywiadem ZSRR” (s. 90) nie brzmią nawet poważnie. Gdyby zamiast tego w sposób pełniejszy opisano tu istotne elementy dotyczące związków Kominternu z sowieckimi służbami, rzeczywiste funkcje ludzi, z którymi się stykał bohater, albo rzetelnie opisano wspomnianą sprawę źródeł finansowania działalności KPP, czytelnik mógłby dojść do wniosku, że ustalenie, czy ktoś z sowieckich służb formalnie zwerbował Zambrowskiego czy nie, nie ma tu większego znaczenia. Bez względu na to był on płatnym sowieckim agentem. Piotr Gontarczyk, Przyczynek do badań elit komunistycznych czasów PRL. Uwagi na marginesie biografii Romana Zambrowskiego w: „Dzieje Najnowsze”, r. 48, z. 2 (2016), s. 177–178. (wersja elektroniczna)
8. Mirosław Szumiło, Kariera Romana Zambrowskiego w aparacie polityczno-wychowawczym Wojska Polskiego (1943–1944), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” Nr 4 (242), Warszawa 2012, ISSN 1640-6281. s. 86–87. (wersja elektroniczna)
9. Mirosław Szumiło, Kariera Romana Zambrowskiego w aparacie polityczno-wychowawczym Wojska Polskiego (1943–1944), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” Nr 4 (242), Warszawa 2012, ISSN 1640-6281. s. 87. (wersja elektroniczna)
10. „Życie Warszawy”, nr 306 (1808), 6 listopada 1949, s. 1.
11. Październik i „Mała stabilizacja”. W: Jerzy Eisler: Zarys dziejów politycznych Polski 1944–1989. Warszawa: POW „BGW”, 1992, s. 61–62. ISBN 83-7066-208-0.
12. Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce. Warszawa 2014, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, ISBN 978-83-7629-621-0 s. 438.
13. Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce. Warszawa 2014, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, ISBN 978-83-7629-621-0 s. 440–441.
14. Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce. Warszawa 2014, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, ISBN 978-83-7629-621-0 s. 448–449.
15. Wyszukiwarka grobów w Warszawie.
16. Najwyższe odznaczenia dla zasłużonych obywateli Polski Ludowej, „Trybuna Robotnicza”, nr 173, 22 lipca 1959, s. 7.
17. M.P. z 1948 r. nr 17, poz. 59 („za wybitne zasługi w pracy państwowej i społecznej w pierwszym okresie odbudowy Odrodzonej Rzeczypospolitej”).
18. M.P. z 1946 r. nr 26, poz. 43 („w pierwszą rocznicę wyzwolenia Warszawy zasłużonym w walce o wyzwolenie i odbudowę Stolicy (...)”).

Bibliografia

• Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce. Warszawa 2014, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, ISBN 978-83-7629-621-0.
• Mirosław Szumiło, Kariera Romana Zambrowskiego w aparacie polityczno-wychowawczym Wojska Polskiego (1943–1944), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” Nr 4 (242), Warszawa 2012, ISSN 1640-6281. (wersja elektroniczna).
• Sławomir Cenckiewicz, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań 2011.
• Informacje w BIP IPN.
• Profil na stronie Biblioteki Sejmowej.
• Mirosław Szumiło, Wspomnienia Romana Zambrowskiego z Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej w Moskwie (1929–1931), „Komunizm: System – Ludzie – Dokumentacja. Rocznik Naukowy”, 2012, nr 1, s. 163–210.

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 000000008346218X
• VIAF: 101701353
• LCCN: no2010173670
• GND: 1051760852
• BnF: 169282442
• SUDOC: 198584865
• NKC: js2014843688
• CiNii: DA12425051
• PLWABN: 9810674462205606
• NUKAT: n01723218