Samuel Willenberg

Samuel Willenberg
Igo
Ilustracja
Samuel Willenberg (2013)
porucznik porucznik
Data i miejsce urodzenia

16 lutego 1923[1]
Częstochowa

Data i miejsce śmierci

19 lutego 2016
Tel Awiw

Przebieg służby
Siły zbrojne

Wojsko Polskie
Armia Krajowa
Polska Armia Ludowa

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa

Późniejsza praca

geodeta, artysta plastyk, rzeźbiarz

Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RP Krzyż Walecznych (od 1941, dwukrotnie) Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami Warszawski Krzyż Powstańczy Złoty Medal Wojska Polskiego
Państwowa Odznaka Sportowa
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Zygmunt Rolat, Samuel Willenberg, Szewach Weiss i Ada Willenberg podczas obchodów 70. rocznicy buntu w obozie zagłady w Treblince
Samuel Willenberg opowiadający o swoich rysunkach w Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince
Pomnik upamiętniający częstochowskich Żydów zaprojektowany przez Samuela Willenberga
Otwarcie wystawy Obraz Treblinki w oczach Samuela Willenberga w Sejmie (2023)
Tablica upamiętniającą Pereca i Samuela Willenbergów na fasadzie kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 60 w Warszawie

Samuel Willenberg ps. „Igo” (hebr. שמואל וילנברג; ur. 16 lutego 1923 w Częstochowie, zm. 19 lutego 2016 w Tel Awiwie) – polsko-izraelski rzeźbiarz i malarz, więzień Treblinki i uczestnik buntu w obozie w 1943, uczestnik powstania warszawskiego.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Jego ojciec Perec Willenberg był przed wojną nauczycielem w żydowskim gimnazjum w Częstochowie, utalentowanym malarzem i artystą plastykiem, zajmował się m.in. dekorowaniem synagog[2]. Matka Maniefa z domu Popow – prawosławna Rosjanka – po ślubie przeszła na judaizm. Rodzina Willenbergów mieszkała w Częstochowie przy ulicy Fabrycznej.

Wybuch wojny zastał go w Radości pod Warszawą, gdzie wraz z matką i siostrami, Itą i Tamarą, spędzał wakacje. 6 września 1939 wyruszył na wschód, w kierunku Lublina. W czasie marszu na ochotnika przyłączył się do wojska. Brał udział m.in. w potyczce z Armią Czerwoną w okolicach Chełma 25 września, w czasie której został ciężko ranny. Trafił do szpitala polowego, skąd uciekł po trzech miesiącach i przedostał się do Radości. Na początku 1940 wraz z matką i siostrami wyjechał do Opatowa, gdzie w miejscowej synagodze jego ojciec malował polichromie. Cała rodzina znalazła się w miejscowym getcie. Samuel zajmował się m.in. sprzedażą miejscowym chłopom obrazków malowanych przez ojca, przez kilka miesięcy pracował także w hucie w Starachowicach[3].

W 1942 Willenbergowie, dzięki wyrobionym „aryjskim” dokumentom, postanowili wyjechać do Częstochowy. Tam ktoś z sąsiadów zadenuncjował Itę i Tamarę Niemcom[4]. Na prośbę matki, która podjęła próbę odnalezienia i uwolnienia córek, Samuel wrócił do Opatowa. Stąd wraz z ok. 6500 mieszkańcami getta[5] 20 października 1942 trafił do obozu zagłady w Treblince.

Idąc za radą jednego z więźniów Treblinki napotkanego na rampie obozowej, podał się za murarza. Pomogło mu to, że miał na sobie pobrudzony farbą kitel swego ojca, który założył w dniu wysiedlenia z Opatowa[6]. Jako jedyny z transportu uniknął śmierci w komorach gazowych i został skierowany do obozowego Sonderkommando. Po wprowadzeniu przez Niemców numeracji więźniów otrzymał numer 937. Pracował m.in. w magazynie rzeczy należących do zamordowanych Żydów, gdzie wśród posortowanej odzieży rozpoznał ubrania swoich dwóch sióstr[7]. Potem trafił do komanda zajmującego się maskowaniem obozu.

2 sierpnia 1943 uczestniczył w buncie w Treblince i wraz z ok. 200 więźniami uciekł z obozu. Był jednym z 68 członków Sonderkommando Treblinka, którzy przeżyli wojnę, a po śmierci Kalmana Taigmana w 2012 ostatnim z żyjących[8]. Ranny w nogę przedostał się do Warszawy, gdzie odnalazł swego ojca, ukrywającego się po stronie „aryjskiej”. W Warszawie zaangażował się w działalność konspiracyjną (m.in. zdobywanie broni) w Polskiej Armii Ludowej. Do końca okupacji pomagało mu to, że jego rysy twarzy nie zdradzały semickiego pochodzenia[9]. Był blondynem o niebieskich oczach[10]. W fałszywej kenkarcie użył panieńskiego nazwiska matki, Ignacy Popow. Ukrywał się m.in. przy ulicy Natolińskiej 8, gdzie zastał go wybuch powstania warszawskiego[11].

1 sierpnia 1944 dołączył jako ochotnik do grupy żołnierzy batalionu AK „Ruczaj”, atakujących budynek dawnego Poselstwa Czechosłowackiego przy ul. Koszykowej 18. Walczył w południowym Śródmieściu w rejonie ulicy Marszałkowskiej i placu Zbawiciela, w szeregach 3. kompanii dowodzonej przez kpt. Antoniego Kazimierza Dembowskiego „Lodeckiego”. Na początku września 1944, z powodu żydowskiego pochodzenia i zagrożenia ze strony żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, przeszedł do Polskiej Armii Ludowej[12][13]. Początkowo trafił do Brygady im. St. Dubois, a następnie do Brygady Syndykalistycznej, gdzie służył w stopniu sierżanta podchorążego[14]. Po kapitulacji powstania wyszedł z miasta wraz z ludnością cywilną. Uciekł z pociągu pod Pruszkowem i do końca wojny ukrywał się w okolicach Błonia.

W latach 1945–1946 służył w wojsku w stopniu porucznika. W 1946 przeprowadził przez zieloną granicę z Polski do Włoch grupę Żydów. Prowadził również kursy samoobrony dla młodzieży żydowskiej. W 1947 z ramienia jednej z organizacji syjonistycznych poszukiwał ocalałych z Holocaustu żydowskich dzieci przechowywanych przez polskie rodziny.

W 1950 wraz z matką i żoną wyjechał do Izraela[15]. Został inżynierem geodetą, pracował na stanowisku głównego mierniczego w Ministerstwie Rozbudowy. Dopiero po przejściu na emeryturę zajął się plastyką. Ukończył rzeźbiarstwo na Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Jerozolimie i szybko zyskał rozgłos pracami związanymi z Holokaustem. Tworzył głównie rzeźby w glinie oraz odlewy w brązie. Był autorem serii 15 rzeźb przedstawiających ludzi i sceny z Treblinki, a także kilku map i rysunków obozu[16].

Od lat 80. wspólnie z żoną współorganizował wizyty młodzieży izraelskiej w Polsce[17]. W 1994 ponownie przyjął polskie obywatelstwo[2].

W 2003 w warszawskiej Zachęcie miała miejsce wystawa jego prac. Swoje rzeźby pokazywał też w 2004 na wystawie „Żydzi-Częstochowianie” w Muzeum Częstochowskim. Był autorem projektu pomnika 40 tys. ofiar częstochowskiego getta, odsłoniętego w październiku 2009 przy ulicy Strażackiej[18]. W 2020 Instytut Pamięci Narodowej uzyskał zgodę rodziny artysty na zaprezentowanie jego rzeźb w ramach wystawy „Obraz Treblinki w oczach Samuela Willenberga”, którą wyeksponowano w Centrum Edukacyjnym „Przystanek Historia”[19].

W 1986 napisał wspomnieniową książkę Bunt w Treblince.

Mieszkał wraz z żoną w Tel-Awiwie. Zmarł w domu 19 lutego 2016[20]. Został pochowany 22 lutego na cmentarzu w Udim koło Netanji[20].

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]

Jego żona Ada (Krystyna) Lubelczyk-Willenberg, po deportowaniu latem 1942 matki do obozu zagłady w Treblince, przedostała się z getta warszawskiego na stronę „aryjską” i znalazła schronienie w mieszkaniu Heleny Majewskiej na warszawskim Kole[21]. Jest autorką książki Skok do życia (Wyd. Austeria, Kraków 2010). Willenbergowie pobrali się w 1948 w Polsce. Ich córka Orit Willenberg-Giladi (ur. 1960) jest architektem, zaprojektowała m.in. gmach Ambasady Izraela w Berlinie. Jest również autorką projektu architektonicznego planowanego Centrum Edukacji o Zagładzie Żydów w Muzeum Treblinka[22].

W kulturze masowej

[edytuj | edytuj kod]
  • Samuel Willenberg był głównym bohaterem filmu Michała Nekanda-Trepki Ostatni świadek (2002) opowiadającym o buncie więźniów w obozie zagłady w Treblince[23].
  • W 2014 miał premierę dokument Samuel Jana Kidawy-Błońskiego przedstawiający sylwetkę Willenberga[24].
  • Jest jednym z bohaterów książki Mikołaja Grynberga Ocaleni z XX wieku[25].

Publikacje

[edytuj | edytuj kod]
  • Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Res Publica, 1991. ISBN 83-7046-192-1. (pierwsze wydanie polskie)

Odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Powstańcze biogramy. Samuel Willenberg. [w:] Muzeum Powstania Warszawskiego [on-line]. 1944.pl. [dostęp 2013-08-03].
  2. ↑ a b Tomasz Haładyj: Zmarł Samuel Willenberg, ostatni więzień Treblinki. Pochodził z Częstochowy. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2016-02-20. [dostęp 2016-02-21]. (pol.).
  3. ↑ Andrzej Żbikowski, Posłowie, [w:] Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2004, s. 176. ISBN 83-88032-74-7.
  4. ↑ Andrzej Żbikowski: Posłowie, [w:] Samuel Willenberg, Bunt w Treblince. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2004, s. 176. ISBN 83-88032-74-7.
  5. ↑ Michał Grynberg, Maria Kotowska: Życie i zagłada Żydów polskich 1939-1945. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2003, s. 202. ISBN 83-88164-65-1.
  6. ↑ Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2004, s. 9. ISBN 83-88032-74-7.
  7. ↑ Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2004, s. 50. ISBN 83-88032-74-7.
  8. ↑ Patrycja Bukalska: Piekło płonie. [w:] „Tygodnik Powszechny” [on-line]. tygodnik.onet.pl, 16/2013 (dodatek specjalny). [dostęp 2013-07-31].
  9. ↑ Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2004, s. 109. ISBN 83-88032-74-7.
  10. ↑ Magdalena Rigamonti. Proszę spojrzeć, to życie Treblinki. Wywiad Z Adą „Krysią” Willenberg. „Dziennik Gazeta Prawna”, s. A6, 2-4 sierpnia 2019. 
  11. ↑ Barbara Engelking, Dariusz Libionka: Żydzi w powstańczej Warszawie. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum nad Zagładą Żydów., 2009, s. 75. ISBN 978-83-926831-1-7.
  12. ↑ Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2004, s. 146, 150. ISBN 83-88032-74-7.
  13. ↑ Iwona Brandt: Archiwum Historii Mówionej – Samuel Willenberg. [w:] Muzeum Powstania Warszawskiego [on-line]. ahm.1944.pl, 1 sierpnia 2005. [dostęp 2013-08-01].
  14. ↑ Barbara Engelking, Dariusz Libionka: Żydzi w powstańczej Warszawie. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum nad Zagładą Żydów., 2009, s. 155. ISBN 978-83-926831-1-7.
  15. ↑ Magdalena Rigamonti. Proszę spojrzeć, to życie Treblinki. Wywiad Z Adą „Krysią” Willenberg. „Dziennik Gazeta Prawna”, s. A2, 2-4 sierpnia 2019. 
  16. ↑ Sheryl Ochayon: An Interview with Samuel and Ada Willenberg. [w:] Yad Vashem [on-line]. yadvashem.org. [dostęp 2013-07-31].
  17. ↑ Magdalena Rigamonti. Proszę spojrzeć, to życie Treblinki. Wywiad Z Adą „Krysią” Willenberg. „Dziennik Gazeta Prawna”, s. A4, 2-4 sierpnia 2019. 
  18. ↑ Tomasz Haładyj: Samuel Willenberg (16.02.1923 - 19.02.2016). wyborcza.pl, 31 października 2016. [dostęp 2019-05-08].
  19. ↑ Kapłon, Kasper 2022 ↓, s. 2.
  20. ↑ a b Rivlin at funeral for last Treblinka Revolt survivor: Samuel Willenberg was a symbol of heroism. [w:] Jersualem Post [on-line]. jpost.com. [dostęp 2016-02-27].
  21. ↑ Israel Gutman: Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska (cz. I). Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 429. ISBN 978-83-87832-59-9.
  22. ↑ 70. rocznica wybuchu powstania. [w:] Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Treblince [on-line]. treblinka.bho.pl. [dostęp 2013-08-09].
  23. ↑ Jan Strękowski: Ostatni świadek. culture.pl, czerwiec 2003. [dostęp 2013-08-01].
  24. ↑ Samuel w bazie FilmPolski.pl [dostęp 2015-05-23].
  25. ↑ Mikołaj Grynberg: Ocaleni z XX wieku. Warszawa: Świat Książki, 2012, s. 107–139. ISBN 978-83-7799-048-3.
  26. ↑ M.P. z 2014 r. poz. 467
  27. ↑ M.P. z 2008 r. nr 84, poz. 744
  28. ↑ „Samuel Willenberg - bohater dwóch narodów”. Otwarcie wystawy w Sejmie. sejm.gov.pl, 6 października 2022. [dostęp 2022-10-12].
  29. ↑ Druk nr 3012. Przedstawiony przez Prezydium Sejmu projekt uchwały w sprawie uczczenia 100. rocznicy urodzin Samuela Willenberga. [w:] Sejm Rzeczypospolitej Polskiej [on-line]. 8 lutego 2023. [dostęp 2023-02-09].
  30. ↑ Odsłonięto tablicę upamiętniającą Samuela i Pereca Willenbergów przy ul. Marszałkowskiej 60. dzieje.pl, 1 sierpnia 2023. [dostęp 2023-11-01].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2004. ISBN 83-88032-74-7.
  • Krzysztof Kapłon (red.), Sławomir Kasper (foto): Obrazy Treblinki w oczach Samuela Willenberga. Katalog wystawy. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2020.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]