Sonderdienst

Gubernator Hans Frank przyjmuje na Zamku Królewskim w Krakowie przywódców Sonderdienstu w pierwszą rocznicę utworzenia

Oddział Sonderdienstu w 1940 roku w Krakowie we wczesnej wersji mundurów

Od prawej Hans Frank, generał Herbert Becker oraz Ernst Boepple dokonują przeglądu kompanii honorowej Sonderdienstu na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Krakowie; sierpień 1943

Funkcjonariusz Sonderdienstu przed posterunkiem w Lublinie

Sonderdienst (niem. Służba Specjalna), zwany prywatną policją Hansa Franka – niemiecka policja pomocnicza powołana przez Hansa Franka z członków rozwiązanego Volksdeutscher Selbstschutz działająca na terenie Generalnego Gubernatorstwa w latach 1940–1944^[1].

Organizacja służby

Sonderdienst został utworzony 6 maja 1940 rozporządzeniem Hansa Franka. Podlegał bezpośrednio administracji Generalnego Gubernatorstwa. Hans Frank chciał w ten sposób utworzyć formację zmilitaryzowaną, którą można było dysponować niezależnie od zgody dowódców Sipo czy Orpo. Od 1 kwietnia 1941 na inspektora formacji w głównym wydziale administracji rządu GG powołany został inspektor dr Hermann Hammerle, podlegający generalnemu gubernatorowi przez Wydział Spraw Wewnętrznych i sekretarza stanu^[2].

Kadrę Sonderdienstu stanowili głównie volksdeutsche oraz członkowie rozwiązanego Volksdeutscher Selbstschutz. Organizacja liczyła około 7 tysięcy ludzi. Hammerle dnia 18 października 1940 roku sygnalizował Frankowi brak 650 ludzi do wypełnienia stanów, w wyniku czego zarządzono przymusową rekrutację wśród mniejszości niemieckiej, którą przeprowadzał Odilo Globocnik.

Sonderdienst składał się w sumie z 7 batalionów, w tym 5 tzw. administracyjnych, batalionu bezpieczeństwa oraz rezerwowego. Dwa ostatnie umiejscowione były w Krakowie. Natomiast bataliony administracyjne były dostosowane do podziału administracyjnego GG, posiadając oznaczenia literowe (w dystrykcie lubelskim – batalion E). Uwzględniając strukturę terytorialną przydzielano je poszczególnym dystryktom. Na terenie dystryktu batalion administracyjny dzielił się na plutony, przydzielone do każdego powiatu, i pozostające do dyspozycji starosty. Każdy starosta miał do swojej dyspozycji od 50 do 100 członków Sonderdienstu. Formacja posiadała także własną szkołę, która podlegała Oberstfeldmeistrowi Reichsarbeitsdienstu i składała się z 2 kompanii szkolnych i kompanii do celów specjalnych pod dowództwem podoficera SS^[3].

Dnia 24 marca 1942 roku Sonderdienst podporządkowano Sekretariatowi Stanu do Spraw Bezpieczeństwa. Dnia 3 czerwca 1942 podporządkowano go nadzorowi Orpo. W obu przypadkach jednak Hans Frank zastrzegł sobie zachowanie jego odrębności oraz wpływu na jego działanie. 10 października 1942 na rozkaz Wyższego Dowódcy SS i policji Friedricha Wilhelma Krügera (rywalizującego z Frankiem) jednostkę włączono formalnie w struktury skoszarowanych jednostek Ordnungspolizei (Orpo). 22 września 1944 formacja została wcielona do Wehrmachtu.

Zadania i kompetencje

Jednostkę traktowano jako formację policyjno-techniczną pełniącą rolę pomocniczą dla policji oraz służb bezpieczeństwa podlegającą administracji państwowej. Członkowie Sonderdienstu wykorzystywani byli do prowadzenia działań policyjnych i ochronnych. Pełnili funkcje informatorów, tłumaczy, uczestniczyli w służbie patrolowej, akcjach ochrony zbiorów, ściąganiu kontyngentów. W latach 1940–1941 w wyniku sporów kompetencyjnych oraz rywalizacji Franka z Krügerem kilkuset członków formacji zasiliło Waffen-SS. Od roku 1942 jednostki te zwalczały także partyzantów, brały udział w akcjach represyjnych i eksterminacyjnych^[4]. Członkowie organizacji pełnili funkcje pomocnicze w akcjach wyłapywania i izolacji Żydów w Krakowie, w dystrykcie lubelskim, podczas Operacji Reinhardt, na Zamojszczyźnie oraz innych policyjnych akcjach wysiedleńczych Polaków i Żydów^[5].

Umundurowanie

Członkowie Sonderdienstu byli umundurowani i uzbrojeni według sortu mundurowego obowiązującego w Wehrmachcie. Wyglądali podobnie do innych jednostek wojska niemieckiego. Odróżniały ich czerwone opaski noszone na lewym przedramieniu z czarnym napisem „Generalgouvernement Polen Sonderdienst” oraz naszywka z napisem „Sonderdienst Generalgouvernement” wokół godła Generalnego Gubernatorstwa.

Zbrodnie Sonderdienstu

 Osobny artykuł: Pacyfikacje wsi polskich podczas okupacji niemieckiej.

• 15 marca 1943 funkcjonariusze Sonderdienstu zamordowali w Siedliskach pod Miechowem pięcioosobową rodzinę Baranków oraz czterech ukrywanych przez nią Żydów^[6].
• 4 czerwca 1943 roku Sonderdienst oraz Schutzpolizei przeprowadziły wspólnie pacyfikację wsi Nasiechowice w gminie Miechów. Początkowo dokonywali egzekucji wybranych mieszkańców według posiadanych list proskrypcyjnych, a gdy zorientowali się, że część osób ukryła się w lesie, aresztowali około 70 pozostałych (w tym 16 dzieci), po czym rozstrzelali je na skraju pobliskiego lasu^[7].
• 28 lutego 1944 roku jednostki Sonderdienstu pod dowództwem komendanta Lorenza, policji niemieckiej oraz gestapo wzięły udział w pacyfikacji wsi Wanaty, w której śmierć poniosło 108 Polaków, w tym 35 kobiet i 47 dzieci^[7].
• 2 marca 1944 roku Sonderdienst wspólnie z żandarmerią oraz SS dokonały pacyfikacji wsi Palikije w gminie Wojciechów. W odwecie za niedostarczone kontyngenty spalono 12 gospodarstw i rozstrzelano 7 osób^[7].

Zobacz też

• organizacja aparatu policji i bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie

Przypisy

1. Inne Oblicza Historii, „Sonderdienst. Niemiecka policja pomocnicza w Generalnym Gubernatorstwie 1940–1944”, Numer 16 – 01/2009.
2. „Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1939–1945” KIW, Warszawa 1972, Tom I, s. 258.
3. „Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1939–1945” KIW, Warszawa 1972, Tom I, s. 334.
4. Encyklopedia II wojny światowej, MON, Warszawa 1975.
5. Constructing nationalities in East Central Europe Von Pieter M. Judson, Marsha L. Rozenblit.
6. Aleksandra Namysło, Grzegorz Berendt (red.): Rejestr faktów represji na obywatelach polskich za pomoc ludności żydowskiej w okresie II wojny światowej. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej i Instytut Studiów Strategicznych, 2014, s. 352–353. ISBN 978-83-7629-669-2.
7. Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981.

Bibliografia

• KarolK. Grünberg KarolK., Hans Frank na Wawelu, BolesławB. Otręba, Włocławek: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku, 2001, ISBN 83-88500-13-9, OCLC 52279742 . Brak numerów stron w książce
• Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1981.