Stach Konwa

Stach Konwa
Stanisław Konwa
Ilustracja
Pomnik Stacha Konwy, Łomża
Data i miejsce śmierci

ok. 1734-1735
Rycerski Kierz

Przyczyna śmierci

powieszenie

Miejsce spoczynku

Las Jednaczewski

Narodowość

polska

Multimedia w Wikimedia Commons

Stach Konwa, właśc. Stanisław Konwa (zm. ok. 1734–1735) – bohater z Puszczy Zielonej, legendarny przywódca Kurpiów w czasie walk z wojskami sasko-rosyjskimi w latach 1733–1735.

Znaczna część jego życiorysu została stworzona przez wyobraźnię literatów. Szczególną rolę w tworzeniu fikcyjnej biografii kurpiowskiego bohatera odegrał badacz Kurpiowszczyzny Adam Zakrzewski. Konwa zapisał się w historii Kurpiowszczyzny jako symbol oporu wobec najeźdźcy.

Przywódca Kurpiów

[edytuj | edytuj kod]

Stach Konwa jest znany z tradycji kurpiowskiej, ale brak jest wiarygodnych źródeł na jego temat. Nieznana jest ani data, ani miejsce urodzenia Konwy. Według tradycji kurpiowskiej Konwa był strzelcem. Wobec braku spisu nazwisk kurpiowskich z XVIII wieku nie wiadomo, czy nazwisko Konwa mogło być pseudonimem przybranym dla ochrony rodziny przed represjami, jak sugerowali niektórzy badacze[1][2].

Według legendy Konwa miał odznaczyć się dzielnością podczas III wojny północnej w bitwie ze Szwedami (22–23 stycznia 1708) pod Kopańskim Mostem w pobliżu Myszyńca[3][4]. Mimo że nie jest to potwierdzone w wiarygodnych źródłach, nie można wykluczyć, że ten, kto dowodził Kurpiami w latach 1733–1735, mógł mieć doświadczenie wyniesione z walk w latach 1704–1708 i 1711[3].

W wojnie o sukcesję polską Konwa walczył po stronie konfederatów dzikowskich, broniących praw Stanisława Leszczyńskiego do tronu. Stał na czele oddziału kurpiowskich strzelców, zorganizowanego w połowie grudnia 1733 przez Inflantczyka, pułkownika Jerzego Andrzeja von Rehbindera, komendanta Puszczy Zielonej[5]. Już na przełomie 1733 i 1734 Kurpie pokonali 100 Rosjan w Przasnyszu[3]. W listopadzie 1734 część Kurpiów przeszła na stronę rosyjską, choć możliwe, że kapitulanci podporządkowali się na powrót Rehbinderowi[6]. Przypuszczalnie od grudnia 1734 Konwa prowadził wypady przeciwko Sasom, zapewne na zarządzenie Rehbindera[7][6].

Stach Konwa miał walczyć w bitwie z wojskami saskimi pod Jednaczewem, gdzie jego oddział został doszczętnie rozbity, a on sam dostał się do niewoli[6]. Konwę powieszono i pochowano na uroczysku Rycerski Kierz albo Rycerka[3]. Według Bronisława Wojciechowskiego bitwa pod Jednaczewem mogła w rzeczywistości rozegrać się pod Nowogrodem. Nieznana jest dokładna data tej bitwy. Odbyła się prawdopodobnie pomiędzy listopadem 1734 a sierpniem 1735[8].

Brakuje dowodów na to, by zdradzieckiego przejścia na stronę Sasów dopuścił się komendant Puszczy, J.A. von Rehbinder[6]. W maju 1735 Puszcza Kurpiowska stała się ostatnim bastionem konfederacji dzikowskiej. 3 października 1735 Stanisław Leszczyński w zamian za poparcie Kurpiów wydał im tzw. libertacje, czyli zezwolenie na wyrób bez opłat piwa i gorzałki[7]. Kurpie walczyli ze zwolennikami Augusta III jeszcze w czerwcu 1736[9].

Legenda

[edytuj | edytuj kod]
Strona tytułowa opowiadania Adama Zakrzewskiego, który zapoczątkował legendę Stacha Konwy

Mit Stacha Konwy przetrwał w kurpiowskiej tradycji, w której faktyczne zasługi kurpiowskiego przywódcy mieszały się z fikcją. Źródłem wiedzy o legendzie Konwy są np. pieśni kurpiowskie. W „Pieśni o Konwie” śpiewano m.in.:

Nas Konwa to nie król śwecki,
co to nie wart torby siecki.
Bzije tęgo, strzela lepsiej
i robaka wnet oślepsi.
A też Sasów nie żałuje
tylko strzelbą ich traktuje[10][11].

Kazimierz Władysław Wójcicki w 1864 haśle do encyklopedii Orgelbranda zanotował nazwisko Konwy, odnosząc je do konfederacji dzikowskiej i bitwy w Lesie Jednaczewskim. O udziale Konwy w wojnie północnej nie napisał[12]. Po 1881 wzrosło zainteresowanie Kurpiami (prasa informowała wówczas o głodzie w regionie i organizowanej dla Kurpiów pomocy)[13]. W wydanym w 1883 tomie 4 Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Bronisław Chlebowski w haśle Kurpie wspomniał o Stachu Konwie jako przywódcy z czasów konfederacji dzikowskiej[14].

Adam Zakrzewski w 1886 w „Wędrowcu” opisał historię walki Stacha Konwy ze zwolennikami Augusta III[2]. Nawiązał do niej w opowiadaniu Kurpie (1886) opublikowanym pod pseudonimem Tomek Piast[15]. W Kurpiach Zakrzewskiego prawdopodobnie po raz pierwszy pojawiło się imię bohatera "Stach". Wcześniejsze przekazy dotyczą tylko nazwiska "Konwa"[16]. Zakrzewski zapoczątkował legendę ludowego przywódcy, którą rozwijali i rozpowszechniali inni pisarze[3]. Część literackiej wizji Zakrzewskiego przeniknęła najpewniej do tradycji kurpiowskiej. W ujęciu Zakrzewskiego Stach Konwa był nie tylko odważnym przywódcą, ale także człowiekiem pełnym mądrości i rozwagi[17]. Według Zakrzewskiego Konwa był synem bartnika z okolic Nowogrodu, po śmierci ojca trafił pod opiekę Matusa Bartodzieja. Po przeprowadzce do Myszyńca zajmował się bartnictwem, był też ławnikiem w sądzie bartnym. Był wyróżniającym się strzelcem i dobrym dowódcą[12].

Wiktor Czajewski (Antoni Chleboradzki) w wydanej w 1900 publikacji Na kurpiowskim szlaku. Powieść historyczna z XVIII w.[18] powtórzył informacje o Konwie podane przez Zakrzewskiego. Wykreował opis życia osobistego Konwy, opisał perypetie miłosne i relacje z sąsiadami. Wedle podań bandy saskie po bitwie pod Kopańskim Mostem porwały narzeczoną Konwy, co sprawiło, że pozostał kawalerem[12].

Dziewiętnastowieczni pisarze podkreślali pobożność Konwy. Umiał porwać tłumy[12]. Został uosobieniem mitu wolnego i walecznego Kurpia, przywódcy wywodzącego się z ludu, który walczył z najeźdźcą oraz pańszczyzną[19][20]. Wpisywał się również w obraz Kurpia jako doskonałego strzelca[21]. Był obecny w pamięci Kurpiów jako symbol ich niezależności i oporu przed rusyfikacją. Mit Stacha Konwy zgodny był także z ideą „ku pokrzepieniu serc” propagowaną po upadku powstania styczniowego[22]. Mit wolnego Kurpia symbolizowany przez Konwę należy rozpatrywać w kontekście XIX-wiecznej sytuacji politycznej. Na terenie zaboru rosyjskiego w warunkach cenzury eksponowano walki Kurpiów ze Szwedami kosztem wątków rosyjskich[10].

Przed I wojną światową ośrodkiem, w którym kultywowano pamięć Stacha Konwy, była Łomża. Działające w tym mieście stronnictwo narodowe posługiwało się mitem Konwy w działalności wychowawczej, podkreślając niezawodność Kurpiów w walkach narodowowyzwoleńczych[23].

Do popularyzacji postaci Stacha Konwy przyczynił się także Adam Chętnik. Już przed I wojną światową poświęcał mu sporo miejsca w swych publikacjach. W utworze pt. Gawęda kurpiowska opublikowanym w 1912 pisał:

Wtedy wsławił się w Puszczy
Stasiek Konwa, chłop chwacki;
w Myszynieckich żył borach,
a był młody, junacki;
oj, ten strzelał siarczyście,
że aż, miły mój Boże!
Cała Puszcza go znała
w każdej wiosce i borze[24].

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Chętnik w swoich książkach i artykułach nadal zajmował się postacią Konwy. Książka pt. Stach Konwa, wielki patriota Ziemi Łomżyńskiej, pogromca Szwedów, Sasów i Moskali dotyczyła wyłącznie kurpiowskiego bohatera[25]. Już sam tytuł tej niewielkiej broszury, wydanej z okazji odsłonięcia pomnika poświęconego Konwie w 1922, świadczy o pozytywnym stosunku Chętnika do dowódcy Kurpiów. Badacz Kurpiowszczyzny uważał, że Konwa walczył w imię honoru i w obronie swej ziemi[26]. Poświęcił legendarnej postaci miejsce m.in. w pracy krajoznawczej pt. Kurpie. Umieścił także Konwę w poemacie Bój pod Kopańskim mostem[23]. Chętnik informacje na temat życia Konwy czerpał głównie z tradycji kurpiowskiej[27][28].

Mit Stacha Konwy utrwalił się również dzięki takim pisarzom jak Wiktor Czajewski, Władysław Mackiewicz czy Henryk Syska. Ten ostatni wydał książkę Kurpik siedzi w lesie[29]. Przedstawiał Konwę jako wodza biedoty przelewającego krew za wolność Kurpiów[30]. W 1992 Henryk Ropiak opublikował powieść Kurpie za króla Sasa[12]. W okresie PRL legendę Konwy podtrzymywali także Leszek Bakuła[31][10] i Władysław Rymkiewicz[32]. Rymkiewicz w powieści Noc saska potraktował Konwę jako postać drugorzędną. Przedstawił negatywny obraz panów polskich, szwedzkich i saskich, jednocześnie w apologetycznym świetle opisywał carską Rosję[33]. Leszek Bakuła w poemacie Konwa podkreślił powstańczy etos kurpiowski, a samego Konwę potraktował jako jednego z wielu Kurpiów, pomijając jego rolę przywódczą[34].

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]
Pomnik w Jednaczewie koło Łomży (zdjęcie wykonane przed 1934). Zniszczony w 1939
Replika pomnika Stacha Konwy w Skansenie Kurpiowskim w Nowogrodzie

Pierwszy pomnik poświęcony kurpiowskiemu bohaterowi został postawiony dzięki staraniom Adama Chętnika na domniemanym grobie Konwy w lesie pod Jednaczewem (odsłonięcie 25 czerwca 1922). Składki na budowę zbierano za pośrednictwem "Gościa Puszczańskiego", lokalnej gazety wydawanej przez Chętnika w Nowogrodzie. Koszt budowy pomnika i zorganizowania uroczystości jego odsłonięcia miał wynieść według założyciela Skansenu Kurpiowskiego nawet 350 000 marek[35]. Podczas uroczystości odsłonięcia pomnika odbyła się msza święta pod przewodnictwem ks. Piotra Krysiaka, proboszcza parafii Kuzie. Następnie głos zabrał Adam Chętnik, a cała uroczystość zamieniła się w zgromadzenie patriotyczne[36]. W spotkaniu wzięły udział tłumy, nie tylko z samej Kurpiowszczyzny, ale i kilka osób z Mazur[37].

Pomnik wykonany był z kilkusetletniej barci, w której wyrzeźbiono postać Chrystusa Frasobliwego i wycinanki kurpiowskie[38]. Autorem projektu był Rudolf Macura, architekt z Ostrołęki[39]. Na pomniku znajdował się napis[40]:

Tu spoczywa bohater kurpiowski, Stach Konwa, zginął śmiercią chwalebną w r. 1733

Pomnik w 1939 zniszczyły wojska radzieckie[36]. Replikę wykonaną w 1965 można oglądać w skansenie kurpiowskim w Nowogrodzie[41].

W okresie okupacji hitlerowskiej imię Stacha Konwy przyjmowały działające na Kurpiach oddziały partyzanckie[42]. Zdarzali się także partyzanci przyjmujący pseudonim "Konwa"[43].

Drugi pomnik w Lesie Jednaczewskim, 3 km od Łomży, w tzw. Rycerskim Kierzu, odsłonięto 9 października 1987 z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej[38]. Po jego zniszczeniu trzeci monument stanął w tym samym miejscu 15 sierpnia 2001[44]. Ten również uległ zniszczeniu. Najnowszy, czwarty już pomnik, wystawiono w 2020. Wszystkie pomniki w Lesie Jednaczewskim miały formę kapliczki[38].

Pomnik Stacha Konwy autorstwa Gerwazego Lörinczego postawiono na Placu Pocztowym w Łomży 29 czerwca 1958 z okazji 1000-lecia miasta[44][45]. W okresie PRL fakt, że statua na pomniku wygraża pięścią w kierunku wschodnim, odbierano jako wyraz sprzeciwu wobec dominacji ZSRR[46].

Upamiętnienie Stacha Konwy w Myszyńcu

W Myszyńcu na skwerze w pobliżu kolegiaty znajduje się kamień upamiętniający Konwę wystawiony w 2014 jako element parku bohaterów kurpiowskich[47].

Imieniem Stacha Konwy upamiętniono ulice w miejscowościach położonych na Kurpiowszczyźnie, jak i w sąsiednich miastach. Ulicę Wasilewską w Łomży przemianowano na ulicę Stacha Konwy już w 1920[48]. Ponadto ulice imienia Stacha Konwy znajdują się w Ostrołęce, Myszyńcu, Kadzidle, Lipnikach, Nowogrodzie i Baranowie[49].

Stach Konwa jest bohaterem dwóch komiksów wydanych przez Ryszarda Lemańskiego, a zilustrowanych przez Rafała Zawadzkiego[50][51].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Wiesław Majewski, Kurpie w walkach o niepodległość od Potopu do Baru, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 12, 1998, s. 25.
  2. ↑ a b Krzysztof Braun: Kurp Zbrojny – powstanie regionalnego etnomitu. www.kurpie.com.pl. [dostęp 2011-08-15].
  3. ↑ a b c d e Wiesław Majewski, Konwa Stach, Polski Słownik Biograficzny, T. XIII, 1967–1968, s. 610.
  4. ↑ Por. Wiesław Majewski, Walki Kurpiów ze Szwedami w dobie Wielkiej Wojny Północnej, „Kwartalnik Historyczny”, T. 66, 1959, z. 2., s. 404-423.
  5. ↑ Wiesław Majewski, Puszcza Zielona ostatnią ostoją Dzikowian, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 1, 1987, s. 12.
  6. ↑ a b c d Wiesław Majewski, Rehbinder Jerzy, Polski Słownik Biograficzny, T. XXXI, 1988, s. 3.
  7. ↑ a b Wiesław Majewski, Kurpie w walkach o niepodległość od Potopu do Baru, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 12, 1998, s. 23-25.
  8. ↑ Bronisław Wojciechowski, Ignacy Przyjemski (1703-87). Starosta łomżyński 1730-74. Polityk lokalny czasów saskich, Olsztyn, 2004, s. 49-50.
  9. ↑ Wiesław Majewski, Puszcza Zielona ostatnią ostoją Dzikowian, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 1, 1987, s. 25.
  10. ↑ a b c Wojciech Woźniak, Mit wolnego Kurpia w literaturze, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 11, 1997, s. 17-18.
  11. ↑ Bohdan Baranowski, Walka chłopów kurpiowskich z feudalnym uciskiem, Warszawa 1951, s. 118-119.
  12. ↑ a b c d e Maria Weronika Kmoch, Stach Konwa jako przywódca Kurpiów podczas wojny północnej w świetle kurpiowskiej tradycji i XIX-wiecznej literatury, [w:] A. Orzełek, K. Jakimowicz, A. Sykała (red.), Jednostka i zbiorowość - relacje na przestrzeni dziejów. Materiały ze studencko-doktoranckiej konferencji naukowej, Lublin 2015, s. 140-148 [dostęp 2022-07-20].
  13. ↑ Łukasz Gut, Kurpie - historia i trwanie: Głód na Kurpiach w 1881 roku w świetle ówczesnej prasy [online], Kurpie - historia i trwanie, 9 listopada 2014 [dostęp 2022-07-20].
  14. ↑ B. Chlebowski, Kurpie, [w:] F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski (red.), Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4, Warszawa 1883, s. 937.
  15. ↑ Adam Zakrzewski, Kurpie: opowiadanie historyczne, wyd. 2, Warszawa 1897.
  16. ↑ Łukasz Gut, Wódz Konwa. W jaki sposób bohater kurpiowski zyskał imię?, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 30, 2016, s. 28.
  17. ↑ Adam Zakrzewski, Kurpie: opowiadanie historyczne, wyd. 2, Warszawa 1897, s. 24 i nast.
  18. ↑ Wiktor Czajewski, Na kurpiowskim szlaku: powieść historyczna z XVII wieku, T. 1, Warszawa 1900. (Antoni Chleboradzki to pseudonim Czajewskiego).
  19. ↑ Janusz Tazbir, Utkani z legendy, Polityka nr 51/52 (2585), 23–30 grudnia 2006.
  20. ↑ Adam Dobroński, Kształtowanie się granic Puszczy Zielonej, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 7, 1993, s. 80.
  21. ↑ Małgorzata Madej, Obraz Kurpia na przestrzeni dziejów, „Rocznik Mazurski”, T. 11, 2007, s. 133.
  22. ↑ Benon Dymek, Etos Wielkopolan i Mazowszan, „Rocznik Mazowiecki”, T. 21, 2009, s. 97.
  23. ↑ a b Wojciech Woźniak, Mit wolnego Kurpia w literaturze, Ostrołęka 1984, s. 8.
  24. ↑ Łukasz Gut, Stach Konwa w oczach Adama Chętnika, „kurpie-historia-trwanie.blogspot.com”, 4 października 2018.
  25. ↑ Adam Chętnik, Stach Konwa, wielki patriota Ziemi Łomżyńskiej, pogromca Szwedów, Sasów i Moskali, Nowogród 1922.
  26. ↑ Adam Chętnik, Stach Konwa - bohater kurpiowski, wielki patriota ziemi łomżyńskiej, „Ziemia Łomżyńska”, T. 9, 2007, s. 95.
  27. ↑ Jerzy Kijowski, Historia Puszczy Zielonej w pracach Adama Chętnika, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 7, 1993, s. 18.
  28. ↑ Marek Nowotka, Pogranicze kurpiowsko-mazurskie w pracach i działalności Adama Chętnika, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 7, 1993, s. 55.
  29. ↑ Henryk Syska, Kurpik siedzi w lesie, Warszawa 1954.
  30. ↑ Adam Dobroński, Twórczość Henryka Syski a rzeczywistość historyczna, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 1, 1987, s. 100.
  31. ↑ Leszek Bakuła, Leluje, Poznań 1968.
  32. ↑ Władysław Rymkiewicz, Noc saska, Warszawa 1956.
  33. ↑ Janusz Tazbir, Długi romans z muzą Klio, Warszawa 2007, s. 222.
  34. ↑ Wojciech Woźniak, Mit wolnego Kurpia w literaturze, Ostrołęka 1984, s. 14.
  35. ↑ Adam Chętnik, Stach Konwa, wielki patriota Ziemi Łomżyńskiej, pogromca Szwedów, Sasów i Moskali, Nowogród 1922, s. 18-19.
  36. ↑ a b Adam Suchowiecki, Kurpie z Puszczy Zielonej. Kartki z dziejów, Olsztyn 2010, s. 18.
  37. ↑ Małgorzata Kucharska, O Kurpiach na łamach „Płomyka” (1917-1939), „Rocznik Mazowiecki”, T. 21, 2009, s. 123.
  38. ↑ a b c Maria Weronika Kmoch, Pomnik kurpiowskiego bohatera Konwy w Lesie Jednaczewskim [online] [dostęp 2022-07-20].
  39. ↑ Mirosław Grzyb, Mężny i bohaterski jak Stach Konwa, „Kurpie”, nr 3, 2004, s. 18.
  40. ↑ Adam Chętnik, Kurpie, Kraków 1924, s. 41.
  41. ↑ Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie.
  42. ↑ Czesław Brodzicki, Stach Konwa, „Kontakty. Łomżyński Tygodnik Społeczny”, nr 5, 1980, s. 10.
  43. ↑ Krzysztof Kacprzak, Zbrojne podziemie na Mazowszu Północnym w latach 1945-1947, „Rocznik Mazowiecki”, T. 16, 2004, s. 140.
  44. ↑ a b Tadeusz Warec, Stach Konwa – kurpiowski bohater Łomży, [w:] Militarna Łomża. Kompendium, oprac. Jerzy Rudnicki, Łomża 2003, s. 16.
  45. ↑ Pomnik Stacha Konwy.
  46. ↑ ...A Łomża jest perłą wśród miast, Kurier Plus, 15 lipca 2006.
  47. ↑ Tablice pamiątkowe, „Kurpik” (72), 2014, s. 8.
  48. ↑ Anna Pańkowska, Regionalni patroni łomżyńskich ulic, „Studia Łomżyńskie”, T. 15, 2004, s. 296.
  49. ↑ Mirosław Grzyb, Legenda Kurpiów – Stach Konwa, [w:] Iwona Choroszewska-Zyśk (red.), Kurpie. Najważniejsi w dziejach, Ostrołęka 2014, s. 167–176, ISBN 978-83-940655-2-2.
  50. ↑ Rafał Zawadzki, Jak Kurpie ze Szwedami wojowali. Bój na Kopańskim Moście, Kadzidło: Ryszard Lemański, 2017, ISBN 978-83-948804-0-8, OCLC 1010880603 [dostęp 2022-07-20].
  51. ↑ Rafał Zawadzki, Kurpie w obronie korony Stanisława Leszczyńskiego. Bój pod Jednaczewem 1735 r., Wyszel: Ryszard Lemański, 2020, ISBN 978-83-948804-1-5, OCLC 1330267463 [dostęp 2022-07-20].