Stanisław Grabski

Stanisław Grabski

Data i miejsce urodzenia	5 kwietnia 1871 Borów, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	6 maja 1949 Sulejówek, Polska
Poseł na Sejm Ustawodawczy
Okres	od 1919 do 1922
Przynależność polityczna	Związek Ludowo-Narodowy
Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego
Okres	od 27 października 1923 do 15 grudnia 1923
Okres	od 15 grudnia 1923 (p.o) do 19 grudnia 1923
Poprzednik	Stanisław Głąbiński
Następca	Bolesław Miklaszewski
Okres	od 25 marca 1925 do 13 listopada 1925
Okres	od 13 listopada 1925 (p.o) do 20 listopada 1925
Okres	od 20 listopada 1925 do 5 maja 1926
Okres	od 5 maja 1926 (p.o) do 10 maja 1926
Okres	od 10 maja 1926 do 15 maja 1926
Poprzednik	Jan Zawidzki
Następca	Józef Mikułowski-Pomorski
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Stanisław Grabski - portret Stanisława Lentza 1919

Stanisław Grabski ps. Stanisław^[1] (ur. 5 kwietnia 1871 w Borowie, zm. 6 maja 1949 w Sulejówku) – polski polityk, ekonomista, poseł na Sejm Ustawodawczy oraz I kadencji w II RP, przewodniczący Rady Narodowej RP (1942–1944), wiceprzewodniczący Krajowej Rady Narodowej (1945–1947).

Życiorys

Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Był synem Feliksa i Stanisławy z Mittelstaedtów (pochodziła z rodziny o niemieckich korzeniach). Edukację rozpoczął nauką w domu. Następnie uczęszczał do V Gimnazjum Rządowego w Warszawie. Podczas nauki wraz z bratem Władysławem stali na czele Centralizacji Związku Kółek Gimnazjalnych Królestwa^[2].

Po zdaniu matury w 1890 r. rozpoczął studia na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. W tym samym roku został członkiem Związku Robotników Polskich. Ponadto należał do organizatorów „Kas Oporu” oraz nielegalnych związków zawodowych metalowców i stolarzy. W obawie przed aresztowaniem we wrześniu 1891 r. wyjechał do Berlina. Studiował przez rok na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Berlińskiego. Tam był wydawcą szeregu publikacji postulujących umieszczenie hasła niepodległości w programie partii socjalistycznej. Był również redaktorem „Gazety Robotniczej”, na łamach której jako pierwszy wysunął postulat wprowadzenia walki o niepodległość do programu polskich socjalistów. W 1892 r. wydał broszurę Przyczynek, w której szerzej uzasadnił postawiony postulat socjalistycznych dążeń niepodległościowych. W obawie przed aresztowaniem porzucił studia i wyjechał do Francji. Przez rok studiował w Szkole Nauk Politycznych w Paryżu. Zrezygnował z dalszego nauki na rzecz działalności politycznej. W Paryżu uczestniczył w zjeździe socjalistów polskich roku z ramienia Związku Robotników Polskich^[1]. Grabski został jednym ze współzałożycieli PPS. Rok później powrócił do Berlina w celu prowadzenia kampanii wyborczej na rzecz przewódcy ruchu socjalistycznego w zaborze pruskim. Został aresztowany i następnie wydalony. Po czym udał się do Wiednia, gdzie go aresztowano. W obawie przed wysłaniem go do Rosji, wyjechał do Szwajcarii. Tam w 1893 r. wznowił studia społeczno-ekonomiczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Bernie, gdzie w czerwcu 1894 r. uzyskał doktorat z filozofii^[2].

W poszukiwaniu stałego zatrudnienia wyjechał do Budapesztu, a następnie na Słowację. W 1896 r. powrócił do Szwajcarii, gdzie od 1899 r. pracował jako bibliotekarz w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. W 1901 powrócił do Galicji i wstąpił do krakowskiego PPS. Założył pismo „Gazeta Ludowa”, gdzie przedstawiał poglądy odbiegające od idei kierownictwa PPS. Poskutkowało to jego odejściem z PPSu w 1902 i związaniem się z obozem narodowym^[2]. W tym samym roku habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Po przeniesieniu się do Lwowa, w 1905 r. został członkiem Ligi Narodowej a rok później wszedł w skład Komitetu Centralnego. Zbliżenie Grabskiego do LN było prawdopodobne spowodowane jego przyjaźnią z Zygmuntem Balickim. W tym samym czasie wykładał na Akademii Rolniczej w Dublanach, a później objął Katedrę Ekonomii Społecznej na Uniwersytecie Lwowskim.

W maju 1906 r. wyjechał do Petersburga, gdzie z ramienia LN, jako specjalista z zakresu prawa państwowego, został powołany na sekretarza rzeczoznawcę do spraw autonomii Królestwa Polskiego w Dumie^[2]. Po jej rozwiązaniu powrócił do Lwowa i rozpoczął działalność w jawnym już Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym, a od 1907 r. był jednym z wiceprezesów. Wszedł także jako kierownik polityczny do redakcji „Słowa Polskiego”. W 1908 r. wraz z Romanem Dmowskim przewodniczył delegacji polskiej na Kongres Narodów Słowiańskich w Pradze.

Wielka Wojna

Po wybuchu wojny został przedstawicielem narodowych demokratów był członkiem sekcji wschodniej Naczelnego Komitetu Narodowego^[3]. Był w grupie o orientacji prorosyjskiej. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Galicji prowadził rozmowy z rosyjskim naczelnym dowództwem oraz jeździł do Petersburga na rozmowy z ministrem spraw zagranicznych Sergiejem Sazonowem. W lutym 1915 r. założył pismo „Zjednoczenie”, w którym głoszono, że niepodległość przyniesie zwycięstwo trójporozumienia, dlatego Polacy powinni pomagać Rosji. Zbliżanie się wojsk austriackich do Lwowa i obawa przed aresztowaniem zmusiły go do opuszczenia miasta i wyjazdu do Rosji. W 1917 r. wszedł do Komitetu Wykonawczego Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego^[4], która miała jednoczyć wszystkie organizacje polskie w Rosji.

Po wybuchu rewolucji październikowej wyjechał do Londynu, a następnie do Paryża. W stolicy Francji został członkiem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Został mianowany przedstawicielem polityki polskiej na obszar Rosji Europejskiej i Azjatyckiej. Po utworzeniu w Warszawie rządu Moraczewskiego został przez KNP wysłany z misją polityczną do kraju i rozmów z Józefem Piłsudskim. 2 listopada 1918 r. przybył do Krakowa i odbył rozmowy z przedstawicielami Polskiej Komisji Likwidacyjnej, m.in. z Wincentym Witosem i Ignacym Daszyńskim. Trzy dni później spotkał się z Piłsudskim, który uznał KNP za przedstawicielstwo zagraniczne Polski, lecz działania zmierzające do powołania rządu ogólnonarodowego zakończyły się niepowodzeniem^[2].

II Rzeczpospolita

W odrodzonej ojczyźnie, przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego Grabski objął kierownictwo polityczne ugrupowań narodowych i chrześcijańskich, które utworzyły Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych. W sejmie zainicjował powstanie klubu parlamentarnego Związku Sejmowego Ludowo-Narodowego, a następnie Związku Ludowo-Narodowego. Współtworzył jego program, a w styczniu 1921 r. został prezesem. W sejmie przewodniczył Komisji Spraw Zagranicznych. Prowadził rokowania z Czechami w związku z konfliktem polsko-czeskim na Śląsku Cieszyńskim. Ustąpił z przewodzenia komisji 22 czerwca 1920 r., jako przeciwnik wyprawy kijowskiej. Jednakże po zmianie sytuacji na froncie i odwrocie z Ukrainy, we wrześniu ponownie został przewodniczącym. Po zakończeniu wojny z bolszewikami, jako członek polskiej delegacji wziął udział w rokowania Polski i RFSRR w Mińsku, a następnie w Rydze, zakończonych traktatem ryskim.

Na pierwszym zebraniu LN po wojnie, w grudniu 1920 r., wnioskował o jej rozwiązanie. Wniosek upadł, a Grabski wystąpił z Ligi. Jego wpływ na ruch narodowy od tego momentu znacznie osłabł. W 1922 r. kierował przygotowaniami do wyboru z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, ale w nowym sejmie nie wszedł do żadnej komisji. W czerwcu 1924 r. został wyznaczony negocjatorem w rokowaniach o zawarcie konkordatu ze Stolicą Apostolską.

Gdy w 1923 r. Wincenty Witos stworzył rząd po raz drugi (tzw. Chjenopiast), Grabski został mianowany ministrem wyznań i oświecenia publicznego. Pełnił ten urząd także w kolejnym jego rządzie oraz w drugim rządzie Władysława Grabskiego i rządzie Aleksandra Skrzyńskiego. Podczas pełnienia przez Grabskiego funkcji ministra, 31 lipca 1924 r. sejm przyjął przygotowaną przez niego ustawę o języku nauczania w szkołach państwowych tzw. Lex Grabski regulującej kwestię szkolnictwa dla mniejszości narodowych. Ustawa ustalała wewnętrzne urzędowanie wszystkich szczebli administracji w państwowym języku polskim, znosząc sprzeczne dawniejsze przepisy zaborców. W stosunkach z miejscową ludnością ukraińską i białoruską nie tylko pozwalała, ale i nakazywała używanie języków tych ludności. Dawała też ona prawo do zwracania się we własnej mowie do urzędów państwowych^[5].

 Osobny artykuł: Lex Grabski.

Ponadto w lipcu 1925 doprowadził do zawarcia tzw. ugody polsko-żydowskiej. Pod kierunkiem Grabskiego opracowano projekt ustawy dotyczącej reorganizacji szkoły średniej ogólnokształcącej. Został on ostro skrytykowany i zdjęty z porządku dziennego sejmu, gdyż uznano go za korzystny dla wyższych klas społecznych, dyskryminując dzieci chłopów i robotników^[2].

Po przewrocie majowym wycofał się z życia politycznego, obarczany przez ruch narodowy odpowiedzialnością za sukces zamachu. Został odsunięty od kierownictwa ZLN, a w 1928 nie przyjęto go do Stronnictwa Narodowego. Zajął się działalnością naukową i publicystyczną.

W ramach obchodów 20 rocznicy obrony Lwowa 20 listopada 1938 Rada Miasta Lwowa podjęła uchwałę nazwaniu jego imieniem jednej z ulic miasta^[6]. W wyborach samorządowych z maja 1939 ubiegał się o mandat radnego Rady Miasta Lwowa startując z Listy Chrześcijańsko-Narodowej i został zastępcą radnego^[7]. W 1937 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie^[8][9].

Stanisław Grabski jako przewodniczący Rady Narodowej RP 1943

II wojna światowa i PRL

W czasie II wojny światowej, po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 i okupacji Lwowa przez Armię Czerwoną aresztowany przez NKWD. Został skazany na osiem lat pracy przymusowej w obozie na terenie ZSRR. Po ataku III Rzeszy na ZSRR i układzie Sikorski-Majski został uwolniony i wyjechał do Londynu. W latach 1942–1944 przewodniczył II Radzie Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. Był zwolennikiem porozumień jałtańskich. Po utworzeniu 1 lipca 1945 Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, wraz ze Stanisławem Mikołajczykiem wrócił do Polski. Został jednym z wiceprezesów Krajowej Rady Narodowej w latach 1945–1947. Ponadto był członkiem polskiej delegacji na konferencji w Poczdamie. Po sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 i rozwiązaniu KRN wycofał się z działalności politycznej^[2]. W tym samym roku objął katedrę ustrojów społecznych na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.

Zmarł w 1949 w Sulejówku. Pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 89-3/4-30/31)^[10].

Grobowiec rodzinny Grabskich przed renowacją (2008)

W 2022 roku z inicjatywy premiera Mateusza Morawieckiego, Fundacja ,,Stare Powązki" w ramach projektu odrestaurowywania grobów ministrów II RP, odnowiła grobowiec Stanisława Grabskiego^[11].

Grobowiec rodzinny Grabskich po renowacji (2023)

Rodzina

Brat: Władysław Grabski – ekonomista, dwukrotny premier RP (1920, 1923-25). Siostra: Zofia Kirkor-Kiedroniowa – nauczycielka i działaczka społeczna.

Od 1895 był żonaty z Ludmiłą Rożen, z którą miał pięcioro dzieci – trzy córki (Feliksę, Ludmiłę, Janinę) i dwóch synów (Stanisława, który zginął w czasie wojny w 1920, odznaczonego Orderem Virtuti Militari^[12] i Zbigniewa (1907–1943), który był harcmistrzem, do 1941 był więziony w ZSRR i zmarł w wyniku wypadku podczas pełnienia służby wojskowej). Po śmierci pierwszej żony (1915), Stanisław Grabski ożenił się (w 1916) z Zofią Smolikówną (ur. 2 marca 1893, zm. 5 lutego 1965), z którą miał dwie córki: Annę (ur. 1919, zm. 29 sierpnia 2012), która była rzeźbiarką i Stanisławę (1922–2008) – teologa, publicystkę, wieloletniego prezesa warszawskiego KIK.

Najważniejsze prace

• Zarys rozwoju idei społeczno-gospodarczych w Polsce (1903)
• Rewolucja (1921)
• Naród a państwo (1922)
• Kryzys myśli państwowej (1927)
• Ekonomia społeczna (1927–1929)
• Na nowej drodze dziejowej (1946)

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1947)^[13]
• Krzyż Walecznych (1922)^[14][15]
• Komandor Orderu Gwiazdy Rumunii
• Komandor Orderu Korony Rumunii^[15]
• Krzyż Wielki Orderu Piusa IX (1925)^[15]
• Medal międzysojuszniczy „Médaille Interalliée” (zezwolenie Naczelnika Państwa w 1921)^[16]

Przypisy

1. Leon Wasilewski, Dzieje zjazdu paryskiego 1892 roku : przyczynek do historji polskiego ruchu socjalistycznego, Warszawa 1934, s. 15.
2. Premierzy i ministrowie Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939 [online], polona.pl [dostęp 2023-09-27]  (pol.).
3. Konstanty Srokowski, N.K.N. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków 1923, s. 146.
4. Polski Zjazd Polityczny w Moskwie: 21 -26 lipca st. st. 1917 r., Piotrogród 1917, s. 14.
5. S. Grabski, Pamiętniki, T. II, Warszawa 1989 r., s 229, [w:] Andrzej Jezierski, Cecylia Leszczyńska, Historia Gospodarcza Polski, Warszawa 2003.
6. Symboliczne nadania nazw związanych z Obroną Lwowa szeregowi ulic we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 265 z 22 listopada 1938. 
7. Wykaz mandatów w wyborach do Rady miejskiej we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 123 z 3 czerwca 1939. 
8. Przed uroczystościami na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 127 z 10 czerwca 1937. 
9. Jan Draus: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, s. 26. ISBN 978-83-7188-964-6.
10. Cmentarz Stare Powązki: GRABSCY, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-11-05] .
11. Nagrobki ministrów II RP – odnowione – Fundacja Stare Powązki [online], 3 kwietnia 2023 [dostęp 2023-06-29]  (pol.).
12. H. G.. Na wieczną wartę (wspomnienie pośmiertne o ś. p. Tadeuszu Sopoćce). „Kurier Warszawski”. Nr 50, s. 6, 19 lutego 1937. 
13. „Za wybitne zasługi w pracy państwowej i społecznej w pierwszym okresie odbudowy Odrodzonej Rzeczypospolitej” M.P. z 1948 r. nr 17, poz. 59
14. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 24 z 1 sierpnia 1922, s. 571.
15. Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939: E – J., Tom 2. Warszawa, Wyd. Sejmowe, 2000.
16. Decyzja Naczelnika Państwa z 12 grudnia 1921 r. (Dziennik Personalny z 1922 r. Nr 9, s. 306).

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2021-01-07].
• Stanisław Grabski, Pamiętniki, tom I i II, Czytelnik, Warszawa 1989
• Henryk Wereszycki, Grabski Stanisław w: Polski Słownik Biograficzny, tom VIII, Kraków (1959–1960), s. 519–527 wersja elektroniczna IPSB
• Słownik Biograficzny Działaczy Polskiego Ruchu Robotniczego, ŻannaŻ. Kormanowa (red.), FeliksF. Tych (red.), EugeniuszE. Ajnenkiel, t. II, Warszawa: „Książka i Wiedza”, 1987, ISBN 83-05-11435-X, ISBN 83-05-11657-3, OCLC 749635580 . Brak numerów stron w książce
• Czy wiesz kto to jest? pod ogólną red. Stanisława Łozy, Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, Warszawa 1938

Linki zewnętrzne

• A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1945
• Dr hab. Rafał Łętocha, O dobro powszechne. Ekonomia społeczna Stanisława Grabskiego
• Publikacje S. Grabskiego w zbiorach Biblioteki Narodowej - wersja cyfrowa na Polona.pl

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000109071620
• VIAF: 61586254
• LCCN: n86097216
• GND: 119176157
• BnF: 121632720
• SUDOC: 030160456
• NKC: mzk2004221630
• CiNii: DA07033744
• Open Library: OL980526A
• PLWABN: 9810598449605606
• NUKAT: n96209648
• J9U: 987007262087005171
• LIH: LNB:V*77961;=BQ

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3907326
• VLE: stanislaw-grabski
• Hrvatska enciklopedija: 22930