Sublokator

Sublokator

Gatunek	czarna komedia[1]
Rok produkcji	1966
Data premiery	7 stycznia 1967
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	90 minut
Reżyseria	Janusz Majewski
Scenariusz	Janusz Majewski
Główne role	Jan Machulski Barbara Ludwiżanka Katarzyna Łaniewska Magdalena Zawadzka
Muzyka	Andrzej Kurylewicz
Zdjęcia	Kurt Weber
Scenografia	Tadeusz Wybult
Kostiumy	Barbara Ptak
Montaż	Janina Niedźwiecka
Wytwórnia	Zespół Realizatorów Filmowych „Kamera”
Dystrybucja	Centrala Wynajmu Filmów

Sublokator – polska czarna komedia filmowa z 1966 roku w reżyserii Janusza Majewskiego, nakręcona na podstawie własnego scenariusza. Film opowiada historię tytułowego sublokatora z klasy inteligenckiej (Jan Machulski), osaczonego w willi przez trzy kobiety reprezentujące różne pokolenia (Barbara Ludwiżanka, Katarzyna Łaniewska, Magdalena Zawadzka).

Sublokator był pełnometrażowym debiutem Majewskiego, wyprodukowanym w ramach Zespołu Realizatorów Filmowych „Kamera”; przy powstawaniu filmu reżyser inspirował się groteską Witolda Gombrowicza, Brunona Schulza i Franza Kafki. Debiut Majewskiego był wielokrotnie nagradzany, m.in. otrzymał nagrodę FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mannheim; ceniono też rolę Ludwiżanki.

Fabuła

Naukowiec Ludwik, poszukujący ciszy do pracy, otrzymuje pokój w willi zamieszkiwanej wyłącznie przez kobiety, z których każda pielęgnuje własną, niezwykłą pasję. Maria, właścicielka domu, pragnie stworzyć hodowlę szynszyli i szczurów. Jej siostrzenica, Małgorzata, snuje plany zamachu na ciocię, a Kazimiera ma aspiracje przekształcić rezydencję w centrum rehabilitacji gimnastycznej dla kobiet niepracujących. Ludwik staje się niechcianym uczestnikiem ich ambitnych projektów. W końcowej części filmu Ludwik, który łamie sobie najpierw jedną, a potem drugą nogę, zostaje przykuty do łóżka i zdany na łaskę kobiet^[2].

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl^[2]

• Jan Machulski – Ludwik
• Barbara Ludwiżanka – Maria Orzechowska, administratorka domu
• Katarzyna Łaniewska – Kazimiera, sportsmenka
• Magdalena Zawadzka – uczennica Małgosia, siostrzenica pani Marii
• Teresa Lipowska – milicjantka Fredzia Kwaśniewska
• Halina Billing-Wohl – matka Marii
• Krystyna Feldman – pielęgniarka
• Mieczysław Kalenik – rowerzysta
• Edward Wichura – kierownik pralni
• Krystyna Mazurówna – dziewczyna ukazująca się z duchem pułkownika
• Witold Pyrkosz – widmo chorążego
• Wojciech Rajewski – właściciel psa
• Zygmunt Bończa-Tomaszewski – babcia

• 
  Jan Machulski (2008)
• 
  Katarzyna Łaniewska
• 
  Teresa Lipowska (2012)
• 
  Janusz Majewski, reżyser filmu

Produkcja

Sublokator powstał w Zespole Realizatorów Filmowych „Kamera”^[2]. Reżyserem i scenarzystą filmu był Janusz Majewski, który po latach wyjaśniał sens swojego dzieła, traktując Sublokatora jako analizę socjologiczną: „Istnieje w społeczeństwie pokolenie, które nie zdążyło wziąć udziału w wojnie, nie chciało uczestniczyć w rewolucji społecznej i nie potrafi porozumieć się z nową, wstępującą, bezideową generacją. […] Rozczarowani po fiasku październikowej odwilży, pozbawieni złudzeń i apatyczni”^[3]. Asystentem reżysera przy Sublokatorze został Jakub Goldberg^[4] . Majewski potwierdzał, że przygotowując się do prac nad Sublokatorem, miał w świadomości filmy Billego Wildera oraz utwory literackie Witolda Gombrowicza, Brunona Schulza i Franza Kafki^[4] . Zdaniem reżysera „anglosaskie poczucie humoru, w Ameryce zmieszane z żydowskim, to są najlepsze żarty, jakie powstały. Są bardzo inteligentne, chociaż czasami aroganckie i cyniczne”^[4] .

Barbarę Ludwiżankę, odtwórczynię jednej z ról kobiecych, Majewski poznał jeszcze podczas pracy nad spektaklem telewizyjnym Wierny robot (1961) według prozy Stanisława Lema. Natomiast rolę Ludwika odegrał Jan Machulski, z którym reżyser miał sposobność zawrzeć znajomość na planie filmów telewizyjnych Docent H. (1964) i Pierwszy pawilon (1965)^[4] . Komentując motyw osaczenia głównego bohatera przez kobiety, Majewski zaprzeczał, żeby dokonał pod tym względem emocjonalnie motywowanej decyzji: „Chyba nie miałem żadnych porachunków z kobietami. Tak po prostu wyszło, jakiś mizoginizm”^[4] .

Na kolaudacji film został przyjęty pozytywnie. Swoje poważniejsze uwagi do projektu wnieśli Jerzy Pomianowski (jego próśb o skrócenie dłużyzn Majewski ostatecznie nie wysłuchał) oraz Wanda Jakubowska, która „czuła się trochę wystawiona na durnia, który czegoś nie może odczytać, a tylko podejrzewa”^[4] . Projekt jednak skierowano do realizacji. Muzykę do filmu skomponował Andrzej Kurylewicz, natomiast zdjęcia nakręcił operator Kurt Weber^[2]. Scenografię zaprojektował Tadeusz Wybult, kostiumy – Barbara Ptak, a za montaż odpowiedzialna była Janina Niedźwiecka^[2]. Sublokator powstał za 4 miliony ówczesnych złotych, przy czym po premierze nakłady weń wniesione się zwróciły^[4] .

Rozpowszechnianie

Światowa premiera Sublokatora odbyła się w październiku 1966 roku na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mannheim, gdzie film zdobył nagrodę FIPRESCI^[5]. W Polsce film wszedł na ekrany kin 7 stycznia 1967 roku^[2]. 7 listopada 2016 roku odbyła się premiera zrekonstruowanej cyfrowo wersji filmu; organizatorem wydarzenia było Stowarzyszenie Filmowców Polskich^[6]. Zrekonstruowany Sublokator w 2019 roku został wydany na płytach DVD nakładem wrocławskiego wydawnictwa Filmostrada, w ramach serii Klasyka Polskiego Kina Cyfrowa Rekonstrukcja^[7].

Odbiór

Odbiór po premierze

Sublokator spotkał się w prasie przeważnie z pozytywnymi recenzjami. Lech Pijanowski z „Kina” uznał film Majewskiego za „zabawny […] bez pseudopretensji, a za to z rzeczywistymi i w znacznej mierze zrealizowanymi ambicjami^[8]. Aleksander Jackiewicz z recenzji dla „Życia Literackiego” doceniał wirtuozerię reżysera, który z łatwością przechodzi „od realizmu do rojeń, od ciepła do ironii i sarkazmu”^[9]. Stanisław Janicki w tekście dla „Filmu” podkreślał „starannie obmyśloną” konstrukcję i konsekwentny styl filmu, doceniając równocześnie portret charakterologiczny postaci oraz „nieszablonowość pomysłu”^[9]. Podobną opinię podzielała Anna Tatarkiewicz z „Filmu”, która zauważała, że przy całej swej karykaturze bohaterowie filmu są „ludźmi pełnokrwistymi”, co Majewski zawdzięczał też odpowiednio dobranej obsadzie^[9].

Głosy negatywne były rzadko artykułowane. Zygmunt Kałużyński w recenzji dla „Polityki” uznał Sublokatora za „skecz rozwinięty ponad miarę”, gdzie główne postacie są „ledwie naszkicowane”, a styl „cokolwiek karykaturalny”^[9]. W ogólnym rozrachunku jednak film Majewskiego był doceniany w kraju. Wojciech Wierzewski z „Ekranu” podsumowywał: „Sublokator jest mądrą i precyzyjnie skonstruowaną komedią […], która przywraca utraconą wiarę w naszą kinematografię”^[9]. Sublokator mimo kameralnej formy nie był też stracony za granicą, czego dowodzi opinia amerykańskiego krytyka Rogera Eberta, iż film Majewskiego to jedna z najzabawniejszych komedii, jakie kiedykolwiek obejrzał^[10].

Odbiór retrospektywny

W retrospektywnym tekście Joanna Wojnicka pisała o Sublokatorze, że Majewski „zademonstrował własną biegłość reżyserką i swobodną żonglerkę konwencjami”^[11]. Wojnicka porównała debiut Majewskiego do grotesek literackich Witolda Gombrowicza i Sławomira Mrożka oraz filmów podpisanych przez brytyjskie Ealing Studio; mimo kameralnej formy zdaniem Wojnickiej reżyser umiejętnie łączył groteskową tonację z „wyrafinowaną filmową zabawą”^[11]. Jerzy Płażewski twierdził, że Majewski „zaatakował «odwieczną kobiecość» na terenie specjalnie stworzonym, nadrealnym, lecz zachowującym niepokojące podobieństwo do rzeczywistości”^[12]. Monika Talarczyk-Gubała odnajdywała w Sublokatorze jedną z nielicznych komedii wyrafinowanych w polskiej kinematografii i podkreślała, że „żadna z kolejnych komedii z inteligentem jako jednym z pierwszoplanowych bohaterów nie zdołała osiągnąć stopnia wysmakowania i uroku sophisticated comedy Majewskiego”^[13].

Nagrody

Rok	Festiwal/instytucja	Nagroda	Odbiorca	Źródło
1966	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Mannheim	Nagroda FIPRESCI	Janusz Majewski	[5]
1967	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Cork	Medal		[14][2]
	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Chicago	Srebrny Hugo	Barbara Ludwiżanka	[2]
	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Panamie	Nagroda za reżyserię	Janusz Majewski	[2]
		Nagroda za scenariusz		[2]
		Nagroda aktorska	Barbara Ludwiżanka	[2]

Przypisy

1. Romanowska 2013 ↓.
2. Sublokator w bazie filmpolski.pl
3. Lubelski 2015 ↓, s. 332–333.
4. Majewski i Dondzik 2023 ↓.
5. 15. Internationale Filmwoche Mannheim [online], IFFMH [dostęp 2024-03-22]  (niem.).
6. Premiera cyfrowa „Sublokatora” [online], Polski Instytut Sztuki Filmowej, 9 listopada 2016 [dostęp 2024-03-22]  (pol.).
7. JanuszJ. Majewski JanuszJ., Sublokator [DVD], Wrocław: Filmostrada, 2019  (ang.). Brak numerów stron w książce
8. Stradomski 1985 ↓, s. 262.
9. Stradomski 1985 ↓, s. 263.
10. Ebert 1978 ↓, s. 51.
11. Wojnicka 2004 ↓, s. 53.
12. Płażewski 2007 ↓, s. 300.
13. Talarczyk-Gubała 2007 ↓, s. 73.
14. Twelfth Cork Film Festival, 1967, s. 49 [dostęp 2024-03-22] .

Bibliografia

• RogerR. Ebert RogerR., Guilty Pleasures, „Film Comment”, 14 (4), lipiec 1978, s. 51 .
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego 1895–2014, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2015, ISBN 83-242-2707-5  (pol.).
• JanuszJ. Majewski JanuszJ., MichałM. Dondzik MichałM., Śmieję się z tego co sam wymyślam, czyli o filmowej drodze do debiutanckiego „Sublokatora”, „Pleograf” (1), 2023 [dostęp 2024-03-22]  (pol.).
• JerzyJ. Płażewski JerzyJ., Historia filmu 1895–2005, Warszawa: Książka i Wiedza, 2007 .
• DagmaraD. Romanowska DagmaraD., „Sublokator”: trzy na jednego – recenzja [online], Onet Kultura, 27 sierpnia 2013 [dostęp 2024-03-22]  (pol.).
• WiesławW. Stradomski WiesławW., Filmy polskie w oczach krytyków: 1966–1967, [w:] RafałR. Marszałek (red.), Historia filmu polskiego. T. 5, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1985, s. 238–265 .
• MonikaM. Talarczyk-Gubała MonikaM., PRL się śmieje! Polska komedia filmowa lat 1945–1989, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2007 .
• JoannaJ. Wojnicka JoannaJ., Janusz Majewski: literatura i styl, [w:] GrażynaG. Stachówna, JoannaJ. Wojnicka (red.), Autorzy kina polskiego, Kraków: Rabid, 2004, s. 47–63, ISBN 978-83-88668-81-4 [dostęp 2024-01-10] .

Linki zewnętrzne

• Sublokator w bazie IMDb (ang.)
• Sublokator w bazie Filmweb
• Sublokator w bazie filmpolski.pl
• Zdjęcia z filmu Sublokator w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”