Wrzeszcz

Ten artykuł dotyczy części miasta Gdańska. Zobacz też: Wrzeszcz – okręg historyczny.
Wrzeszcz
Część miasta Gdańska
Ilustracja
Współczesne centrum Wrzeszcza, aleja Grunwaldzka
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Miasto

Gdańsk

Data założenia

XIII–XIV w.

W granicach Gdańska

17 marca 1814[1]

Powierzchnia

10,0 km²

Populacja (2009)
• liczba ludności


51 744[2]

• gęstość

5174 os./km²

Położenie na mapie Gdańska
Położenie na mapie
54°22′55″N 18°36′35″E/54,381944 18,609722
Multimedia w Wikimedia Commons

Wrzeszcz (niem. Langfuhr[3]) – część Gdańska, znajdująca się na północ od Śródmieścia, nad strugą Strzyżą. W latach 1992–2010 dzielnica Gdańska, współcześnie jego terytorium jest podzielone pomiędzy dwie dzielnice: Wrzeszcz Dolny i Wrzeszcz Górny[4].

Etymologia nazwy

[edytuj | edytuj kod]

Dawne nazwy: Vriest, Vriezst (1263), Vryst (1342), Langenfort (1404), Lange Vore (1480), Langen Furth (1778), Langefurt (1780), Lange Fuhre (1822), Danzig – Langfuhr (1906), Lęgfor (1923)[1], w niektórych źródłach Langfur[5].

Nazwa Wrzeszcz pochodzi od dawniejszych nazw Wrest i Wrzost, które z kolei oznaczają wrzos (niegdyś na tych terenach istniał las z wrzosowiskiem).

Z dokumentu księcia Świętopełka wystawionego w dniu św. Katarzyny 25 listopada 1263 wynika, że dawna nazwa brzmiała Vriezst. W 1404 osadę nazwano Langfuhr[6] – w tym czasie Krzyżacy mieli w niej swoje folwarki.

Langfuhr w języku niemieckim oznacza „długi przejazd” (tu: „długi podjazd”, co miało odnosić się do faktu, że położenie Wrzeszcza wyznaczało skrzyżowanie ówczesnych ciągów komunikacyjnych[potrzebny przypis]). Według innych źródeł nazwa ta znaczyła „długi bród” i odnosiła się do konieczności przeprawy przez potoki: Królewski, Jaśkowej Doliny i Strzyży w drodze z Gdańska do Oliwy[7].

28 marca 1949 ustalono stosowaną wcześniej w języku polskim nazwę Wrzeszcz[8], jako urzędową polską nazwę miejscowości, określając drugi przypadek jako Wrzeszcza, a przymiotnik – wrzeszczański[3].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Po raz pierwszy osada została wspomniana w dokumencie księcia Świętopełka w dniu św. Katarzyny 25 listopada 1263[6]. W XIII wieku była własnością kościoła św. Katarzyny. W 1345 Wrzeszcz został przejęty przez Zakon Krzyżacki (komturia gdańska). Od 1404 wieś na prawie chełmińskim. Na początku XV wieku w osadzie Krzyżacy mieli swoje folwarki[6]. Od XV do XVIII wieku własność patrycjuszowska. Wieś stanowiąca własność miejską, położona była w drugiej połowie XVI wieku w powiecie gdańskim województwa pomorskiego[9]. W 1772 został włączony do Królestwa Prus, od 1807 wieś w obrębie Wolnego Miasta Gdańska[1]. W 1809 liczył zaledwie 908 mieszkańców.

Od XVII wieku we Wrzeszczu mieli własny cmentarz Żydzi[10].

Wrzeszcz został administracyjnie przyłączony do miasta 17 marca 1814[1].

Do lat 70. XIX w. Wrzeszcz miał charakter letniskowy (w 1837 założono jeden z pierwszych w Europie miejskich parków (Park Jaśkowej Doliny), istniały tu także liczne dwory i podmiejskie posiadłości), bardziej intensywna zabudowa istniała przy głównym trakcie łączącym Gdańsk z Oliwą (Hauptstraße, obecna al. Grunwaldzka i dalej Pelonken, ul. Polanki). Działały tu pojedyncze folwarki i zakłady przemysłowe (cegielnia, gorzelnie, browary, piekarnia) oraz młyny, kuźnice i fabryki popiołu, wykorzystujące wody wrzeszczańskich potoków.

W 1864 regularnie zaczął jeździć z Gdańska do Sopotu omnibus konny. W 1870 powstała tu linia kolejowa z dworcem Gdańsk Wrzeszcz, w 1873 zbudowano linię tramwaju konnego i otwarto browar w Kuźniczkach. W 1896 zbudowano linię tramwaju elektrycznego łączącego Wrzeszcz z Gdańskiem.

Rynek we Wrzeszczu, ok. 1900

Gwałtowny rozwój dzielnicy nastąpił na przełomie XIX i XX w. Od 1893 rozpoczęto doprowadzanie sieci wodno-kanalizacyjnej do wszystkich budynków. W okresie 1899–1914 częściowo zelektryfikowano dzielnicę prądem z miejskiej elektrowni na Ołowiance, w 1904 podłączono do sieci gazowej. W 1906 przy ówczesnej ul. An der Abstmühle (dziś Leczkowa) powstał okazały gmach szkolny, obecnie Centrum Szkolenia Nauczycieli.

W latach 1913–1917 poprowadzono po nasypie linię kolejową i zbudowano wiadukty nad obecnymi al. Hallera, ul. Miszewskiego-Wyspiańskiego i Wajdeloty. 6 października 1899 poświęcono kościół ewangelicki przy ul. Sobótki 20 (Am Johannisberg)[11], w styczniu 1911 ukończono budowę świątyni katolickiej przy ul. ks. Zator-Przytockiego (Schwarzer Weg)[12]. W 1904 założono Królewską Wyższą Szkołę Techniczną (Königliche Technische Hochschule zu Danzig), istniejącą do dziś jako Politechnika Gdańska, najstarsza w granicach współczesnej Polski. W 1905 dzielnica liczyła 24 tys. mieszkańców, a już w 1934 było ich ponad 55 tys. Od 1910 funkcjonowało tu pierwsze lotnisko na terenie Gdańska (lotnisko Gdańsk-Wrzeszcz) oraz pierwsze w granicach współczesnej Polski. W latach 1911–1913 w związku ze sprawowaniem dowództwa nad 1 Regimentem w miejscowej Brygadzie Huzarów Śmierci w dzielnicy mieszkał pruski następca tronu Wilhelm. W 1916 otwarto ewangelicki kościół przy ul. Mickiewicza (Bärenweg), w 1917 – w dawnym Zakładzie dla Niewidomych im. Wilhelma i Augusty – zakład dla ociemniałych żołnierzy przy ul. Do Studzienki (Heiligenbrunnerweg). W 1924 przy ul. Legionów otwarto przeniesioną w 1924 z Gdańska Szkołę Nawigacyjną, której budynek, znajdujący się w osi pl. Wybickiego, wieńczy charakterystyczna wieża obserwatorium (pierwotnie astronomicznego, następnie meteorologicznego). W 1929 torowisko tramwajowe przy ul. Szymanowskiego i Zamenhofa zostało przełożone na nowo powstałą ul. Wojska Polskiego. We Wrzeszczu w 1927 urodził się i mieszkał (przy ul. Lelewela, ówczesnej Labesweg) niemiecki pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla Günter Grass.

W okresie międzywojennym we Wrzeszczu znajdowało się jedno z największych skupisk Polaków w Gdańsku, w tym polska dzielnica określana jako Polenhof. Istniały polskie parafie katolickie (1925 – parafia św. Stanisława), działał polski klub sportowy KKS Gedania.

Po II wojnie światowej do 1948 Wielka Brytania utrzymywała konsulat (zob. Konsulat Generalny Wielkiej Brytanii w Gdańsku), mieszczący się w dawnej willi Patschkego przy ul. Uphagena 23. W 1945 ponownie otwarto konsulat generalny ZSRR w Gdańsku. Został umieszczony w budynku przy ul. Matki Polki 10 (któremu później zmieniono adres na ul. Batorego 15), gdzie mieści się do dziś. W 1962 władze Niemieckiej Republiki Demokratycznej powołały w Gdańsku konsulat generalny, mieszczący się przy al. Zwycięstwa 23 (w zbudowanym przed 1933 budynku b. Klubu Żeglarskiego; arch. Albert Carsten). Po likwidacji NRD w 1990, budynek stał się siedzibą konsulatu generalnego RFN.

Transport i komunikacja

[edytuj | edytuj kod]

Kolej

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Transport kolejowy w Gdańsku.
Dawny dworzec kolejowy Gdańsk Wrzeszcz, od strony placu

Na terenie dzielnicy znajduje się jedna z trzech największych stacji kolejowych w Gdańsku – Gdańsk Wrzeszcz. Stacja ta jest obsługiwana przez wszystkie pociągi pasażerskie kursujące po liniach 202 (PKP IC, PR, SKM w Trójmieście) i 250 (SKM w Trójmieście). Na stacji zaczynała się rozebrana po II wojnie światowej linia Wrzeszcz – Stara Piła[13]. Dzięki jej odbudowie, zakończonej w 2015 roku, Wrzeszcz uzyskał połączenie z zachodnią częścią Gdańska, w tym portem lotniczym im. Lecha Wałęsy (zob. Pomorska Kolej Metropolitalna).

Na terenie dzielnicy znajdują się ponadto wyłączone w 2005 z eksploatacji przystanki osobowe Gdańsk Kolonia i Gdańsk Nowe Szkoty, znajdujące się w ciągu linii kolejowej Gdańsk Główny – Gdańsk Nowy Port.

Tramwaje

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Tramwaje w Gdańsku.

Sieć tramwajowa w Gdańsku-Wrzeszczu składa się z dwóch ramion (al. Grunwaldzka i al. Hallera), które rozchodzą się przy Operze Bałtyckiej, oraz dwóch odnóg (w stronę pętli Zaspa ulicą Mickiewicza i w stronę centrum przez Jana z Kolna ulicą Kliniczną).

Przy ulicy Wita Stwosza znajduje się zajezdnia tramwajowa Wrzeszcz. Z formalnoprawnego punktu widzenia zajezdnia znajduje się w granicach dzielnicy Strzyża.

Autobusy

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Autobusy miejskie w Gdańsku.

Plac przed dworcem jest wykorzystywany przez jedną z największych pętli autobusowych w Gdańsku.

Zabytki i interesujące miejsca

[edytuj | edytuj kod]

Szkoły artystyczne

[edytuj | edytuj kod]

Centra handlowe

[edytuj | edytuj kod]

Galeria

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d Jednostki morfogenetyczne Gdańska. gdansk.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-20)]..
  2. ↑ Gdańsk w liczbach – Gdańsk – oficjalna strona miasta. gdansk.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-19)]..
  3. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 11 lutego 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości (M.P. z 1949 r. nr 17, poz. 225).
  4. ↑ UCHWAŁA NR LIII/1550/10 RADY MIASTA GDAŃSKA z dnia 28 października 2010 zmieniająca uchwałę Nr XLIX/348/92 Rady Miasta Gdańska z dnia 30 lipca 1992 roku w sprawie utworzenia jednostek pomocniczych Miasta Gdańska w postaci dzielnic/osiedli.
  5. ↑ Langfur, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 77.
  6. ↑ a b c Na trasie z Gdańska do Gdyni. Przejazd z Gdańska do Oliwy. Odcinek do Wrzeszcza. Wrzeszcz. W: Kazimierz Małkowski, Stanisław Podgórczyk: Przewodnik po Trójmieście: Gdańsk – Sopot – Gdynia. Wyd. drugie poprawione i uzupełnione. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979, s. 146. ISBN 83-215-7185-9.
  7. ↑ Piotr Celej „Wrzeszcz ma 750 lat. Z podmiejskiej osady do centrum miasta” [dostęp 2013-11-26].
  8. ↑ Czesław Frankiewicz, Dzieje miast Rzeczypospolitej Polskiej: Polska w słowie i obrazach T.2 Dzieje Wolnego Miasta Gdańska, Poznań 1930, s. 6.
  9. ↑ Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w. : rozmieszczenie własności ziemskiej, sieć parafialna / Marian Biskup, Andrzej Tomczak. Toruń 1955, s. 93.
  10. ↑ Gdańsk – miasto wielu cmentarzy [online], przewodnik.trojmiasto.pl, 1 listopada 2010.
  11. ↑ Kościół Garnizonowy Św. Apostołów Piotra I Pawła – Encyklopedia Gdańska [online], gedanopedia.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  12. ↑ KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEGO SERCA JEZUSOWEGO – Encyklopedia Gdańska [online], gedanopedia.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  13. ↑ Gdańsk Wrzeszcz.
  14. ↑ Uniwersytet Gdański już po raz 12. usiłuje sprzedać zabytkowy budynek
  15. ↑ Lech Wałęsa urządzał tutaj wesela, a Jerzy Urban pił wódkę. Cristal szuka nowego właściciela
  16. ↑ Od czwartku w Gdańsku mamy Plac Czerwonych Gitar i ulicę Jana i Macieja Kilarskich. Gdzie? [online], Gdańsk - oficjalny portal miasta [dostęp 2022-04-22] (pol.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Jednostki morfogenetyczne okręgu Wrzeszcz
Jednostki
Podjednostki