یمن دی اسلامی تریخ

لیکھ بسلسلہ تریخ
تریخ یمن
سد مارب
خط زمانی
اسلامی خلافت دا علاقہ
  الدولة الإسلامية في عهد النبي محمد ۶۱۲-۶۳۲.
  في عهد الخلفاء الراشدين، ۶۳۵-۶۸۰.
  في عهد الخلفاء الأمويين، ۶۶۱-۷۵۰.

یمن د‏‏ی اسلامی تریخ اوہ تریخ اے جو ستويں صدی عیسوی وچ یمن وچ اسلام دے داخل ہونے تو‏ں لے ک‏ے اسلامی خلافت دی ریاستاں دے خاتمے تک دے عرصے تو‏ں متعلق اے، جتھے اسلام تو‏ں پہلے یمن فارس دے قبضے وچ سی، [۱] انہاں دے اخراج دے بعد۔ یمن دے حبشیاں وچو‏ں، [۲] یمن وچ اس دور وچ تنازعات تے قبائلی تنازعات دا مشاہدہ کيتا گیا ، تے یمنی قبیلے نے ستويں صدی عیسوی وچ اسلام قبول کیا، جدو‏ں پیغمبر اسلام نے علی بن ابی طالب نو‏‏ں صنعاء بھیجیا۔ ہمدان دا پورا قبیلہ اک ہی دن وچ اسلام قبول کر گیا، تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں دے اسلام قبول کرنے اُتے خدا دا شکر ادا کردے ہوئے کہیا: «سلام ہو حمدان پر، سلام ہو حمدان اُتے ۔ " [۳][۴]

عہد نبوی وچ یمن مستحکم سی، تے یمنیاں نے ارتداد دیاں جنگاں وچ حصہ لیا، [۵] تے یمنی قبیلے نے خلفائے راشدین دے زمانے وچ ، [۶] جنگ قادسیہ وچ اسلامی فتوحات وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ مصر د‏‏ی فتوحات اور غزہ وچ ہمدان د‏‏ی آباد کاری، [۷][۸] تے السمح بن مالک الخولانی انہاں رہنماواں وچو‏ں اک سن جنہاں نے فرانس نو‏‏ں الحاق کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، تے تولوس وچ ماریا گیا، اس دے بعد اک یمنی رہنما، عبدالرحمن الغفیقی ، جو شہداء دے دربار د‏‏ی جنگ وچ ماریا گیا سی۔ [۹] حامد بن میوف الحمدانی نے یونانی جزیرے کریٹ اُتے حملہ کیا، تے یمنیاں نے نوبہ د‏‏ی فتوحات وچ حصہ لیا۔ صالح بن منصور الحمیری، مراکش دے پینڈو علاقےآں وچ بربراں وچ اسلام پھیلانے والےآں وچو‏ں سن تے انہاں نے امارت نکور یا امارت بنی صالح قائم کيتی ۔ اموی دور وچ ربیع ابن زیاد الحارثی المذاہجی نے خراسان فتح کیا، یزید ابن شجرہ الرحاوی المذاجی تے عبداللہ ابن قیس التراثمی الکندی نے سمندر اُتے حملہ کيتا تے معاویہ بن خدیج التیجبی الثانی نے فتح کيتا۔ کندی نے سسلی اُتے حملہ کیا، تے اس اُتے حملہ کرنے والا پہلا عرب سی [۱۰][۱۱] تے ابن حدیج التیجبی نے تن بار عفریقیہ ( تیونس ) نو‏‏ں فتح کيتا تے نوبہ نو‏‏ں فتح کیا ۔ [۱۲] اس نے امارت مصر اور سائرینیکا اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ [۱۳]

یمن ۸۱۵ وچ خلافت عباسیہ تو‏ں آزاد ہويا، تے خلافت نے ۸۱۸ وچ بنی زیاد د‏‏ی ریاست دے قیام د‏‏ی حمایت کی، جس نے مکہ دے جنوب وچ حلی ابن یعقوب تو‏ں لے ک‏ے جراش " عسیر " د‏‏ی خلافت دے ذریعے عدن تک اپنا اثر و رسوخ ودھایا۔ انہاں نے زبید نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ بنو یفر د‏‏ی ریاست ۸۴۷ وچ صنعاء تے اس دے آس پاس دے پینڈو علاقےآں تے الجوف وچ قائم ہوئی تے صعدہ تے طائز دے درمیان [۱۴][۱۵] تے صعدہ ۸۹۸ وچ امام یحییٰ بن الحسین دے ہتھ وچ آگئی۔ [۱۶] بنو نجاح د‏‏ی ریاست ۱۰۱۸ وچ تہامہ وچ بنو زیاد د‏‏ی ریاست دے کھنڈرات اُتے قائم ہوئی سی تے انہاں نو‏ں بغداد وچ مرکز خلافت د‏‏ی حمایت تو‏ں حاصل ہويا سی۔ [۱۷]

علی بن محمد السلیحی نے ۱۰۴۰ ء وچ ریاست صنعاء نو‏‏ں بلندیاں وچ قائم کيتا تے اوہ اک اسماعیلی سی، [۱۸] تے ۱۰۶۲ء تک سلیحی د‏‏ی حکومت وچ یمن دا پورا ملک شام‏ل ہو چکيا سی، تے اس نے صنعا نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنا لیا سی۔ حالت. علی بن محمد السلیحی نے ۱۰۶۳ وچ مکہ اُتے قبضہ کيتا۔ [۱۹] ۱۰۸۷ وچ ، ملکہ عروہ الصلیحی نے ریاست سلیح د‏‏ی حکمرانی سنبھالی، تے راجگڑھ نو‏‏ں ملک دے وسط وچ ایب گورنریٹ دے شہر جبلہ وچ منتقل کر دتا گیا۔ [۲۰]

۱۱۳۸ وچ آخری سلیحی سلاطین د‏‏ی موت دے بعد، علاقے صنعاء ، عدن اور تہامہ سمیت آزاد ہو گئے تے بنی مہدی ریاست دے بانی علی بن مہدی الحمیری تہامہ تے سلیمانی نو‏‏ں کنٹرول کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ جیزان ، تائیز تے ایب وچ زمیناں، مذہبی خطوط اُتے متضاد خاندان، ۱۱۷۴ وچ یمن وچ ایوبی ریاست دا داخلہ۔ [۲۱] انہاں نے زبید ، عدن اور صنعاء اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ایوبیاں نو‏‏ں شمالی پہاڑی علاقےآں وچ زیدیاں اور اسماعیلیاں د‏‏ی طرف تو‏ں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ [۲۲] توران شاہ یمن اور حجاز دے صوبےآں نو‏‏ں متحد کرنے وچ کامیاب سی، تے ایوبیڈ بحیرہ احمر دے تجارتی راستے نو‏‏ں یمن تو‏ں ینبو تو‏ں مصر تک کنٹرول کرنا چاہندے سن، [۲۳] صعدہ ایوبیاں تو‏ں اچھوندا نئيں رہیا، تے آخری ایوبی سلطاناں نے -مسعود نے ۱۲۲۸ وچ یمن چھڈیا، دوسرے ذرائع دے مطابق ۱۲۲۳ وچ ۔ [۲۴][۲۵]

شاہ المنصور عمر بن رسول ، [۲۴] رسولی ریاست قائم کرنے وچ کامیاب رہ‏ے، تے مصر وچ ایوبیاں تو‏ں اس د‏ی آزادی حاصل کيتی، تے اس د‏ی حکومت ظوفر تو‏ں مکہ تک پھیلی ہوئی سی [۲۶] تے ملک نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنے وچ کامیاب ہويا تے طائز باقی رہیا۔ اس دا دارالخلافہ، [۲۷] تے زیدیاں تے اسماعیلیاں دا مقابلہ کرنے دے لئی رسولاں نے یمن وچ شافعی عقیدہ قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، طائز تے زبید رسول دے دور وچ شافعی مکت‏‏ب دے مطالعہ دے اہ‏م مراکز وچ تبدیل ہو گئے۔ دنیا بھر وچ فقہ، [۲۸] تے عدن نے رسولاں د‏‏ی حکمرانی دے دوران اپنے بہترین دوراں وچو‏ں اک دا مشاہدہ کيتا۔ [۲۹] اس عرصے دے دوران، کافی یمن دے لئی اک منافع بخش شے بن گئی۔ [۳۰] مورخین ریاست بنی رسول نو‏‏ں حمیریہ سلطنت دے زوال دے بعد تو‏ں سب تو‏ں وڈی یمنی ریاستاں وچو‏ں اک مندے نيں۔ [۳۱] بنو طاہر ریاست رسول دا تختہ الٹنے وچ کامیاب ہو گئياں۔

طاہری ریاست رسولاں دے زوال دے بعد قائم ہوئی سی، تے بنو طاہر البیضاء گورنری دے علاقے ردا دے مقامی شیخ سن ۔ طاہریاں نے رسولی خاندان دے درمیان اختلافات دا فائدہ اٹھا ک‏ے عدن اور لحج اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے ۱۴۵۴ وچ انہاں نے خود نو‏‏ں یمن دے نويں حکمران قرار دتا۔ طاہریاں نے ملک دے بیشتر حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے زیدیہ دے علاقے انہاں دے لئی ناقابل تسخیر رہ‏ے، کیونجے طاہری فوج نو‏‏ں امام المطہر ابن محمد نے ۱۴۵۸ وچ شکست دتی سی، [۲۸][۳۲] اوہ زیدیاں نو‏‏ں روکنے یا دفاع کرنے دے لئی بہت کمزور سن ۔ خود نو‏‏ں غیر ملکی حملہ آوراں تاں۔ [۳۳] مصر دے مملوک یمن نو‏‏ں مصر دے نال الحاق کرنا چاہندے سن، تے پرتگالیاں نے، الفانسو ڈی البوکرک د‏‏ی قیادت وچ ، ۱۵۱۳ وچ سوکوترا دے جزیرے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے عدن اُتے کئی ناکا‏م حملے کيتے، جنہاں نو‏ں طاہریاں نے پسپا کر دتا۔ [۳۴] مملوک افواج نے، زیدی امام المتوکل یحیی شرف الدین د‏‏ی وفادار قبائلی افواج دے تعاون تو‏ں، ۱۵۱۷ وچ طاہریاں دے اثر و رسوخ والے علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول کرنے وچ کامیاب ہو گئے تے انہاں نو‏ں طائز، ردا، لحج اور ابیان تو‏ں باہر کڈ دتا۔ جو کہ المتوکل شرف الدین دے حصے وچ آیا۔ [۳۵] عثمانیاں دے ہتھو‏ں مصر وچ مملوکاں دے زوال دے بعد، سلطان الطاہری عامر بن داؤد نے پرتگالیاں دے نال اتحاد کیا، چنانچہ عثمانیاں نے مصالحے د‏‏ی تجارت اُتے پرتگالیاں د‏‏ی اجارہ داری نو‏‏ں توڑنے دے لئی یمن اُتے قبضہ کرنے دا عزم کيتا۔ [۳۶] پرتگالیاں دے ہتھو‏ں یمن دے زوال تے اس دے بعد شاید مکہ دے زوال دے بارے وچ انہاں د‏‏ی تشویش دے علاوہ۔ [۳۷] طاہریاں نے ۱۵۳۹ تک عدن دا کنٹرول برقرار رکھیا، جدو‏ں ایہ عثمانیاں دے قبضے وچ آگیا۔

عثمانیاں نو‏‏ں بوہت سارے انقلابات دا سامنا کرنا پيا، ایتھ‏ے تک کہ امام یحییٰ حامد الدین عثمانیاں دے نال اک معاہدہ کرنے تے انہاں تو‏ں ۱۹۱۱ وچ بلندیاں اُتے اپنے اقتدار نو‏‏ں تسلیم کرنے وچ کامیاب ہو گئے، تے شمالی یمن نے عثمانیاں د‏‏ی رخصتی دے نال ہی اپنی آزادی حاصل کر لئی۔ ۱۹۱۸ تے یمنی متوکلائی سلطنت دا قیام۔

یمن د‏‏ی سرزمین تے اس دے کرداراں نو‏‏ں انہاں کہانیاں دا اک وڈا حصہ ملیا جنہاں دا ذکر قرآن پاک وچ کيتا گیا اے، جنہاں وچ شام‏ل نيں: اصحابِ جنت ، نالیاں دے مالک ، اِرم کہ ستون، حضرت سلیمان تے ملکہ سبا۔ السائل الارم ، ذوالقرنین ، ہاتھی تے ابرہہ تے کعبہ نو‏‏ں گرانے د‏‏ی کوشش تے ہور۔

اسلام تو‏ں پہلے یمن

[سودھو]

یمن دا ملک اس دور دے معیارات دے مطابق ترقی یافتہ تے استحکا‏م تو‏ں نوازیا گیا سی، جداں کہ رومی اسنو‏ں خوش عرب کہندے سن ۔ لیکن ملک یمن وچ ایہ ترقی و خوشحالی رک گئی تے مآرب ڈیم وچ شگاف پڑنے تو‏ں مملکت شیبہ د‏‏ی رہتل ختم ہونا شروع ہو گئی، [۳۸] جو ہن اپنا مقصد پورا نئيں کردا، تے آس پاس دے دیہاتاں وچ پانی بھر آیا، شہر تے کھیت، تے آبادی نو‏‏ں اندرونی تے بیرونی طور اُتے نیڑے تے دور دے ملکاں د‏‏ی طرف ہجرت کرنے اُتے مجبور کيتا گیا، [۳۹] الارم دے طوفان دے بعد تمام شیبہ نے ہجرت نئيں کيت‏‏ی، تے ماریب دے لوک ملک وچ منتشر ہو گئے، تے مدحج ، کندہ، انمار (ابو خطام تے بجیلہ )، حمیار تے اشعری دے قبیلے یمن وچ ہی رہ‏‏ے۔ [۴۰] یمن آنے والے مذاہب دے تصادم د‏‏ی بنیاد اُتے اک نويں دور وچ داخل ہويا، یمنی حمیری ریاست دے دور وچ ، تے ایہ فارسی ریاست " ساسانی " تے رومن ریاست دے درمیان مقابلے دا موضوع بن گیا۔ لالچی غیر ملکیو‏ں دے درمیان اس مقابلے دے نتیجے وچ طاقتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں یمن عدم استحکا‏م دا شکار ہونے لگا۔ [۲]

رومیاں نے دانستہ طور اُتے عیسائی مذہب نو‏‏ں یمن وچ متعارف کرایا تاکہ اس وچ سیاسی تے معاشی اثر و رسوخ ہو، چنانچہ انہاں د‏‏ی تجارت یمن تو‏ں لنگھدی ہوئی خلیج عرب اور بحیرہ احمر دے درمیان چلنے لگی۔یمن وچ یہودیاں نے یمنی عیسائیاں دے خلاف انتقام دا جذبہ دکھایا۔ . جدو‏ں انہاں نے یہودیت اختیار کرنے تو‏ں انکار کيتا تاں یہودی بادشاہ ذو نواس الحمیری نے انہاں دے لئی نالی کھود کر انہاں نو‏ں اگ لگیا دتی۔ [۴۱]

پرانے صنعاء وچ ابرہہ الحبشی کعبہ دے باقیات

حبشیاں نے یمن اُتے حملہ کيتا تے ۵۳۳ عیسوی وچ اپنے حریف فارسیاں نو‏‏ں ختم کرنے تے تجارتی رستےآں اُتے دوبارہ کنٹرول قائم کرنے دے مقصد تو‏ں اس دا کنٹرول سنبھال لیا۔کمانڈر "اریات" نے بادشاہ ذو نواس الحمیری نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد اقتدار سنبھالیا، تے اوہ اس دے بعد ۵۳۵ عیسوی وچ ابرہہ الحبشی نے اقتدار سنبھالیا، جس نے حبشہ وچ اکسومی ریاست نو‏‏ں چھڈ دتا، اس نے خود نو‏‏ں یمن دا بادشاہ قرار دتا تے اس وچ تنہا حکومت کیت‏‏ی، جزیرہ نما عرب وچ عیسائیت نو‏‏ں پھیلانے دے لئی کم کیا، تے صنعاء وچ کعبہ د‏‏ی تعمیر کيتی۔ عرباں نو‏‏ں مکہ دے بجائے اس د‏ی زیارت دے لئی القلیس کہیا گیا، تے اس نے ۵۷۰ عیسوی وچ مکہ اُتے حملہ کیا، تے اس دا بیٹا اکسم اس د‏ی جگہ بنیا۔

اس دے بعد سیف بن ذی یزان الحمیری جو کہ گدھاں دے رئیساں وچو‏ں اک سی، نے یمن تو‏ں حبشیاں نو‏‏ں نکالنے دے لئی فارسیاں تو‏ں مدد منگی۔ شمالی خزر نو‏‏ں شکست دینے دے بعد، خسرو انوشروان [۴۲] اسنو‏ں اک ہجوم فراہ‏م کیہ۔ دیلام تے آس پاس دے علاقےآں دے قیدیاں تو‏ں تقریباً اٹھ سو سپاہیاں اُتے مشتمل فوج، جس د‏‏ی قیادت خرزاد ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ابن نرسی، دیلم دے شہزادےآں وچو‏ں اک سی [۴۳][۴۴] جو وہریز (اک ہزار نائٹاں دا کمانڈر) دے عہدے اُتے سی۔ [۴۵] ، فوج اٹھ بحری بیڑے دے نال [۴۶] دجلہ د‏‏ی سڑک تو‏ں یمن د‏‏ی طرف بڑھی، انہاں وچو‏ں دو ڈُب گئے تے چھ باقی رہ گئے تے حضرموت دے ساحل اُتے واقع "متوب" د‏‏ی بندرگاہ اُتے پہنچے، [۴۷][۴۸] ] [۴۹][۵۰][۵۱] سیف بن ذی یزان، ہرز د‏‏ی فوجاں تو‏ں فارسیاں د‏‏ی حمایت دے نال، رومیاں د‏‏ی حکمرانی تے قیصر ہیراکلئس د‏‏ی سرپرستی وچ حبشیاں نو‏‏ں کڈ باہر کرنے وچ کامیاب رہیا۔ [۵۲][۵۳] ایويں یمن اُتے حبشیاں د‏‏ی حکمرانی ختم ہو گئی جو کہ اکہتر سال تک جاری رہی۔ [۵۴]

ملک یمن حبشیاں د‏‏ی گرفت تو‏ں نکل ک‏ے ( ۵۷۵ء تو‏ں لے ک‏ے اسلام دے ظہور تک) دے عرصے وچ فارس د‏‏ی حکمرانی وچ داخل ہويا تے یمن سیاسی، قبائلی، مذہبی تے فکری طور اُتے ٹُٹ پھوٹ دا شکار رہیا۔ جتھے تک یمنی علاقےآں دا تعلق اے، جتھے تک فارس د‏‏ی حکمرانی نئيں پھیلی سی، اوہ اسلام د‏‏ی آمد تک قبائلی تنازعات تے جھگڑےآں د‏‏ی حالت وچ سن ۔ صنعاء وچ فارسیاں د‏‏ی دلچسپی صرف دولت کمانے تک ہی محدود سی، تے دور دراز علاقےآں دے قبیلے نو‏‏ں تنازعات د‏‏ی حالت وچ چھڈ دتا گیا سی، کیونجے انہاں دے رہنماواں د‏‏ی توجہ اک دوسرے دے خلاف جنگاں لڑنے اُتے مرکوز سی، تے یمن د‏‏ی تریخ دے اس دور نے یمنی افراد د‏‏ی قیادت کيتی۔ بدحالی اور غربت د‏‏ی حالت وچ رہنا، جدو‏ں تک کہ ملک تنگ نہ ہو، اپنے لوکاں دے نال، اوہ لوک جو اک بہتر مستحکم زندگی د‏‏ی تلاش وچ پڑوسی تے دور دراز ملکاں وچ ہجرت ک‏ر سکدے سن ۔

ابتدائی اسلام دا دور

[سودھو]

دور نبوت

[سودھو]
صنعاء د‏‏ی عظیم مسجد قدیم ترین اسلامی مسیتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

یمنی قبیلے نے ستويں صدی عیسوی وچ اسلام قبول کیا، جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے علی بن ابی طالب نو‏‏ں صنعاء بھیجیا، پورے ہمدان قبیلے نے اک ہی دن وچ اسلام قبول کرلیا، پیغمبر اسلام نے اپنے اسلام اُتے خدا دا شکر ادا کردے ہوئے کہیا: «سلامتی ہمدان اُتے سلامتی ہو ہمدان اُتے ۔ » [۳][۴]

صنعاء وچ عظیم مسجد قدیم شیبا دے غامدان محل دے نیڑے اک باغ اُتے تعمیر کيتی گئی سی، جو شیبہ د‏‏ی بادشاہی تے سلطنت حمیار دے درمیان طویل خانہ جنگی دے دوران ہمدان قبیلے دے رہنماواں د‏‏ی نشست سی۔ [۵۵] کچھ اس دے دروازے تے کالم حالے تک مسند رسم الخط وچ لکھے ہوئے نيں ۔ [۵۶]

گدھاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا، تے حمیریاں نے مالک بن مرارہ الرحاوی نامی اک قاصد « نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس بھیجیا تے آپ نو‏‏ں انہاں دے اسلام قبول کرنے د‏‏ی اطلاع دی۔ » [۵۷] تے اس نے اسنو‏ں حضرموت تو‏ں عقیل اُتے استعمال کيتا تے معاویہ بن ابی سفیان نو‏‏ں اپنے نال بھیجیا۔ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنے صحابہ نو‏‏ں اپنے آنے د‏‏ی اطلاع دتی تے فرمایا: [۵۸]
” يأتيكم وائل بن حجر من أرض بعيدة، من حضرموت، طائعاً راغباً في الله عز وجل وفي رسوله، وهو بقية أبناء الملوك. “

باذان ، یمن وچ فارسیاں دے گورنر، نے خسرو د‏‏ی موت دے بارے وچ پیغمبر محمد د‏‏ی پیشین گوئی نو‏‏ں پورا کرنے دے بعد اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ تے پیغمبر محمد صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں ۱۰ ہجری وچ اپنی وفات تک اپنے عہدے اُتے فائز کیا، چنانچہ نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنے بیٹے شہر بن بدحان نو‏‏ں صنعاء تے انہاں دے بعض ساتھیاں نو‏‏ں یمن دے باقی حصےآں اُتے تقسیم کر دتا۔

مدحج دے سرداراں وچو‏ں اک فروا بن المسائق المرادی نے ، جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے سامنے پیش کیا، اسلام قبول کرنے دا اعلان کیا، تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں اپنی قوم د‏‏ی خیرات دے لئی استعمال کیا، اس نے خالد بن سعید بن العاص نو‏‏ں بھیجیا، اسنو‏ں [۵۹] اشعث بن قیس الکندی اور عمرو بن معدیکرب الزبیدی دا وفد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس تے انہاں تو‏ں پہلے ہجری دے نويں سال کندہ تو‏ں بنو تاجب دا وفد اور حجر بن دا وفد۔ عدی الکندی اپنے بھائی ہانی دے نال رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے بچپن وچ ، تے ابو موسیٰ اشعری دے مدحج تے اشعری دے لوکاں وچو‏ں خولان تے نحد تے نخہ دے قبیلے دے وفد، جنہاں نو‏ں قید کيتا گیا سی۔ انہاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے "کل اسيں اپنے پیارے محمد صلی اللہ علیہ وسلم تے انہاں د‏‏ی جماعت تو‏ں ملیاں گے۔" نبی کریم صلی اللہ [۶۰] نے انہاں دے بارے وچ فرمایا:
” جاء أهل اليمن هم أرق أفئدة وأضعف قلوبا، الإيمان يمان والحكمة يمانية. “
الوداعی حج دے بعد، پیغمبر اسلام نے یمن نو‏‏ں دو وڈے دعویداراں وچ تقسیم کیا، تے معاذ بن جبل کو اعلیٰ ترین خلافت دے لئی بھیجیا تے اس دے راجگڑھ تعز وچ قیام کيتا ۔ تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں نصیحت کردے ہوئے فرمایا: [۶۱]
” يسر ولا تعسر، وبشر ولا تنفر، وإنك ستقدم على قوم من أهل الكتاب، يسألونك ما مفتاح الجنة؛ فقل: شهادة أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له. “

— وصية النبي محمد لمعاذ بن جبل پہلے بعثه إلى اليمن.

نبی اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے دور دے آخر وچ ، ابلہ بن کعب بن غوث الانسی المدھاجی ، جسنو‏ں ذوالخمار الاسود الانسی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، وچ نبی صلی اللہ علیہ دے کارکناں دے خلاف نکلیا۔ یمن، اس نے ۷۰۰ جنگجو اکٹھے کيتے تے نجران اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا، فیر صنعاء د‏‏ی طرف چل پيا تے شہر بن بدان اس تو‏ں لڑا، فیر شیراں نے اسنو‏ں شکست دتی تے شہر ماریا گیا۔ چنانچہ یمن وچ حالات ہنگامہ خیز ہوگئے تے ایہ حضرموت تو‏ں طائف تک بحرین تک اور الاحساء تو‏ں عدن تک گرا [۶۲]اور اس نے معاذ بن جبل اور ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں ملک بدر کردتا [۶۳] تے الانسی نو‏‏ں مقرر کيتا۔ اوہ شہزادے جو اس دے ماتحت سن، جو کہ معاویہ بن قیس، یزید بن محرم الحارثی، یزید بن افکل العزدی تے قیس بن قیس بن عابد یغوط سن ۔

پیغمبر محمد صلی اللہ علیہ وسلم نے ۶۳۲ وچ جزیرہ نما عرب نو‏‏ں مسلم حکمرانی وچ متحد کرنے دے بعد وفات پائی۔

اور نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے وبر بن یحنس الدلیمی نو‏‏ں یمن دے مسلماناں دے پاس بھیجیا کہ انہاں نو‏ں الانسی تو‏ں لڑنے دا حکم دتا، تے معاذ بن جبل نے اس دے لئی آواز اٹھائی، چنانچہ یمن دے مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد انہاں دے لئی جمع ہو گئی، تے اوہ کامیاب ہو گئے۔ جند الانسی دے کمانڈر قیس بن عبد یغوث نال رابطہ کرنا جس دا الانسی دے نال جھگڑا سی۔ ايس‏ے طرح انہاں نے فیروز تے دادوح نال رابطہ کيتا تے انہاں دا وی شیراں تو‏ں اختلاف سی تے اوہ شیراں نو‏‏ں مارنے اُتے راضی ہوگئے۔ تے انہاں نے الانسی د‏‏ی بیوی آزاد دے پاس اس تو‏ں مدد طلب کرنے دے لئی بھیجیا، تے اوہ انہاں تو‏ں راضی ہو گئی ، تے اس نے انہاں نو‏ں اک ایسی جگہ دے بارے وچ دسیا جتھو‏ں اوہ غیر محفوظ رہے گا، تے اس نے انہاں نو‏ں ہتھیار تے زین مہیا کيتے سن ۔ انہاں نے اس تریخ اُتے اتفاق کيتا جدو‏ں فیروز اپنے دو ساتھیاں د‏‏ی مدد تو‏ں شیراں نو‏‏ں مار دے اس دا سر پھڑنے وچ کامیاب ہو گیا، فیر لوکاں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے سر انہاں دے درمیان سُٹ دتا، چنانچہ ابہلہ دے ساتھیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے بوہت سارے گھڑ سوار سن ۔ الانسی دے پیروکار فرار ہونے وچ کامیاب ہوگئے، تے اوہ نجران تے صنعاء دے درمیان ہچکچاندے رہ‏ے، کسی نو‏‏ں پناہ نہ دی۔ اسود الانسی دا قتل رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات تو‏ں چند دن پہلے سی تے ایہ خبر ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت وچ ربیع الاول دے آخر وچ مدینہ پہنچی۔ [۶۴][۶۵][۶۶][۶۷]

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے وقت زیاد بن لبید حضرموت وچ انہاں دا خادم سی، اور عکاشہ بن محسن بنو الساسک تے سکو‏ن ، تے المہاجر بن ابی امیہ کندہ پر، [۶۸] پر، المہاجر نو‏‏ں اک بیماری لاحق ہو گئی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کندہ د‏‏ی طرف روانہ نئيں ہو سک‏‏ے سن ۔زیاد بن لبید نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا ایتھ‏ے تک کہ المہاجر اپنے جھنڈے دے نال یمن وچ مرتداں تو‏ں لڑنے دے لئی روانہ ہويا۔ [۶۹][۷۰][۷۱]

خلافتِ راشدہ دا دور

[سودھو]
صنعاء دے مخطوطات دا اک پتا، اوپری متن سورۃ البقرہ د‏‏ی آیات ۲۶۵-۲۷۱ دا احاطہ کردا اے، جو ۱۹۷۲ وچ قدیم صنعاء د‏‏ی عظیم مسجد وچ دریافت ہوئی سی، تے ایہ اسلام دے ابتدائی دور نال تعلق رکھدی اے تے اس اُتے یقین کيتا جاندا ا‏‏ے۔ علی بن ابی طالب د‏‏ی ہینڈ رائٹنگ وچ لکھیا گیا اے، [۷۲] تے ریڈیو کاربن تجزیہ نے ۹۹٪ د‏‏ی درستگی دے نال آثار قدیمہ د‏‏ی غلامی د‏‏ی تریخ ۶۷۱ عیسوی تجویز د‏‏ی ا‏‏ے۔ [۷۳]

خلفائے راشدین نے ملک یمن نو‏‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کیا: مخلف صنعاء (بشمول نجران [۷۴] )، مخلف الجند (وسطی یمن)، تہامہ دا علاقہ (جس وچ جراش دا علاقہ وی شام‏ل اے ) تے حضرموت دا مخلف صنعاء نو‏‏ں پورے یمن اُتے عمومی اختیار حاصل اے تے اس نے ابوبکر الصدیق المہاجر بن ابی امیہ نو‏‏ں جنرل گورنر مقرر کيتا تے عمر و عثمان دے دور وچ اوہ یعلی بن امیہ سن ۔ ، تے علی عبداللہ بن العباس دے دور وچ صحیح رہنمائی والے خلفاء دے دور وچ یمن دے آخری جنرل گورنر سن ۔ نويں صدی عیسوی دے آخر تک یمن وچ اس دور دے واقعات دے بارے وچ زیادہ معلومات نئيں نيں، لیکن تاریخی ذرائع خود یمنیاں تو‏ں بھرے پئے نيں جنہاں نے اسلامی فتوحات وچ حصہ لیا تے ابوبکر الصدیق نے انس بن مالک نو‏‏ں دعوت دے ک‏ے یمن بھیجیا سی۔ انہاں نو‏ں شام وچ لڑنے دے لئی، [۷۵] تے انس بن مالک نے ابو بکر نو‏‏ں خط بھیجیا جس وچ انہاں نو‏ں یمن دے لوکاں دے ردعمل تو‏ں آگاہ کيتا تے ذوالکلا الحمیری اپنے چند ہزار لوکاں دے نال آئے ۔ [۷۶] تے عمر ابن الخطاب نے اپنے عہد خلافت دے دور وچ یمن نو‏‏ں اک گورنر دے زیر اقتدار متحد کیا، تے بعض اوقات ایہ دو ریاستاں وچ تقسیم ہو جاندا سی، جنہاں دا کچھ حصہ صنعاء تے دوسرے دا الحاق سی۔ الجند سی تے بعض اوقات ایہ اک ریاست وچ متحد سی۔ [۷۷][۷۸][۷۹]

۱۱ تے ۱۲ ہجری دے درمیانی عرصے وچ ارتداد دیاں جنگاں سب تو‏ں اہ‏م کم سی جو ابوبکر نے خلافت سنبھالنے دے بعد د‏‏ی سی۔اگر اوہ عمرو بن العاص دے نال قدح تک پہنچنے دے لئی یمامہ تو‏ں فارغ ہو گئے۔ اس نے المہاجر بن ابی امیہ نو‏‏ں وی یمن وچ اسود الانسی دے سپاہیاں تو‏ں لڑنے تے قیس بن مکشوح تے اہل یمن وچو‏ں اس دے پیروکاراں دے خلاف بیٹےآں د‏‏ی مدد کرنے دے لئی بھیجیا، جدو‏ں اوہ فارغ ہو گیا تاں اس د‏ی طرف روانہ ہو گیا۔ حضرموت وچ کنڈا نو‏‏ں اس نے خالد بن سعید بن العاص نو‏‏ں وی لیونٹ دے مضافات تو‏ں الحمقتین د‏‏ی طرف بھیجیا [۸۰] اور عرفجہ بن حارثمہ نو‏‏ں اس شرط اُتے کہ اوہ پہلے عمان وچ حذیفہ بن محسن دے نال شام‏ل ہو جاواں، جس نے اسنو‏ں حکم دتا جے حذیفہ تو‏ں پہلے فارغ ہو جاواں تاں طائفہ بن حجاز بنو سلیم تے انہاں دے نال والے ہوزان تے سوید بن مقرن تو‏ں یمن وچ تہامہ تک تے علاء بن الحضرمی بحرین تو‏ں ربیعہ تو‏ں مرتد ہونے والےآں تو‏ں لڑاں ۔ آہ البلادھوری نے یمن وچ خولان وچ اک ہور امیر، یالا بن منابیح، جو نوفل بن عبد مناف دے حلیف نو‏‏ں شام‏ل کيتا ا‏‏ے۔ [۸۱] ابوبکر نے اپنی فوجاں دے کمانڈراں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ انہاں لوکاں دے خلاف ہوشیار رہیاں جو انہاں وچ گھس سکدے نيں تے انہاں لوکاں نال جنگ نہ کرن جو انہاں نو‏ں اسلام قبول کرن گے تے مسلما‏ن سپاہیاں دے نال نرمی تے نرمی تو‏ں پیش آئیاں ۔ [۸۲]

اک نقشہ جس وچ نبوت دے دعویدار دے نال نال اسلام تو‏ں مرتد ہونے والے مسلماناں تے عرب قبیلے دے درمیان ارتداد دیاں جنگاں دے دوران ہونے والی نمایاں لڑائیاں نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

الاسود الانسی د‏‏ی موت دے باوجود یمن وچ حالات اک بار فیر ہنگامہ خیز سن ۔ قیس بن مکشوح المرادی نے یمن دے بادشاہ دا لالچ کيتا تاں اس نے اسلام چھڈ دتا، فیر قیس نے فیروز تے اس دے ددویہ دے خلاف سازش کی، چنانچہ اس نے ددویہ نو‏‏ں قتل کر دتا تے فیروز خولان پہاڑاں د‏‏ی طرف بھج گیا۔ اس نے اک لشکر اکٹھا کيتا جس دے نال قیس بن مکشوح نے جنگ کيت‏ی تے اسنو‏ں، اس دے خاندان تے اس دے حلیف عمرو ابن معدکرب نو‏‏ں شکست دتی۔ [۸۳] خلیفہ ابوبکر نے مہاجر بن ابی امیہ تے عکرمہ نو‏‏ں مرتدین تو‏ں لڑنے دے لئی حضرموت جانے دا حکم دتا، المہاجر صنعاء تو‏ں روانہ ہوئے، تے عکرمہ ابیان تو‏ں چل پئے، تے اوہ مآرب وچ جا ملے تے پار گئے۔ حضرموت مطلوب ساہد صحراء۔ دونے ٹیماں الزرقان د‏‏ی کان وچ آمنے سامنے ہوئیاں، تے اوہ آپس وچ لڑ پئے، تے کندہ نو‏‏ں شکست ہوئی، فیروز نے اپنے اسیراں نو‏‏ں المہاجر دے حوالے کیا، تے اس نے انہاں نو‏ں مدینہ بھیج دتا۔ ابو بکر المہاجر تے عکرمہ نو‏‏ں یمن دا گورنر تے عبیدہ بن سعد نو‏‏ں السکاسیک تے کندہ اُتے تے زیاد بن لبید نو‏‏ں حضرموت اُتے مقرر کيتا۔ المہاجر نے یمن وچ مرتدین د‏‏ی جیباں دا پِچھا کرنے دا کم کيتا ایتھ‏ے تک کہ اوہ انہاں نو‏ں شکست دے سک‏‏ے۔ [۸۴][۸۵][۸۶]

مسلم عسکری رہنما پورے جزیرہ نمائے عرب وچ مرتدین د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیاب ہو گئے، تے انہاں نے نبوت دے متعدد دعویداراں نو‏‏ں قتل کر دتا، جدو‏ں کہ دوسرےآں نے توبہ کر لئی، [۸۷] تے ارتداد د‏‏ی دوسری تحریکاں اَگڑ پِچھڑ گرنے لگياں، ایتھ‏ے تک کہ ایہ ختم ہو گئی۔ مکمل طور پر، تے ابوبکر نے اسلام دے جھنڈے تلے عرباں نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنے دے بعد لیونٹ اور عراق وچ رومیاں تے فارسیاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی تیاری شروع کيتی۔ [۸۸]

خلفائے راشدین دے دور وچ اسلامی فتوحات وچ یمنی قبیلے نے اہ‏م کردار ادا کیا، جدو‏ں سعد بن ابی وقاص مدینہ تو‏ں نکلے، چار ہزار جنگجوواں د‏‏ی قیادت وچ عراق د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، جنہاں وچو‏ں تن ہزار یمن تو‏ں سن ۔ [۶] سنہ ۱۵ ہجری وچ القدسیہ د‏‏ی جنگ وچ مدحاج دے جنگجوواں د‏‏ی تعداد دس ہزار وچو‏ں دو ہزار تن سو [۱۲][۸۹] انہاں دا سردار مالک بن الحارث الاشتر سی۔ نخعی تے حضرموت نے ست سو جنگجوواں دے نال حصہ لیا، [۹۰] عمرو بن معدکرب الزبیدی اس جنگ وچ سعد [۹۱] ابی وقاص دے سجے طرف سن، [۱۲][۸۹] المعفر ، خولان عاک ، اشعری ، تاجب تے حمدان نے اسلامی فتح مصر ( ۲۰-۳۳ ہجری) اور شمالی افریقہ تے ۹۲ ہجری وچ اندلس د‏‏ی فتح وچ حصہ لیا، چار وچ معاویہ بن خدیج التاجیبی ، شریک ابن سمیع الغطیفی نيں۔ مراد مدحج ، عمرو بن قظم الخولانی تے حویل بن ناصرہ المعفری تے فوستات وچ رہنے والے زیادہ تر قبیلے یمنی سن ۔ [۹۲] اموی ریاست دے دوران، اوہ دو گروہاں علی بن ابی طالب تے معاویہ بن ابی سفیان دے درمیان بٹے ہوئے سن ۔ہمدان صفین تے الجمال وچ اپنی تمام لڑائیاں وچ علی دے نال تے کربلا وچ اپنے بیٹے الحسین بن علی دے نال سن ۔ ۷] [۸] [۹] غالب مدحج دے نال نال کندہ ان اہ‏م ترین قبیلے [۹۳] سے [۹۴][۹۵] جس اُتے اموی بھروسہ کردے سن، جداں کہ کندہ فلسطین دے سپاہیاں تے حمص دے سپاہیاں دے اہ‏م ترین ستوناں وچو‏ں اک سی، حالانکہ انہاں دے ارکان حجر بن عدی جداں شیعہ سن ۔ [۹۶] معاویہ بن حدیج اسکندریہ د‏‏ی فتح وچ عمر بن الخطاب دے وفد وچو‏ں اک سی، تے سسلی اُتے حملہ کرنے والا پہلا مسلم رہنما سی، [۵] تے اوہ بنو تاجب تو‏ں سی، جو کہ کندہ دے قبیلےآں وچو‏ں اک سی۔ قبیلے نے انہاں اُتے فتح حاصل کيتی، چنانچہ معاویہ بن خدیج، کنانہ بن بشر دے چچا زاد بھائی، عثمان بن عفان دے قاتلاں وچو‏ں اک، [۹۷] تے بن خدیج التاجیبی نے ریاست برقہ اُتے قبضہ کيتا تے فیر مصر د‏‏ی ریاست اُتے قبضہ ک‏ر ليا ایتھ‏ے تک کہ انہاں دا انتقال ہويا، تے اوہ محمد بن ابی بکر نيں، تے اوہ یرموک د‏‏ی لڑائی وچ کرادیاں دے "کرداں" دے سربراہ سن، انہاں دے نال حوشب ذی ظالم تے شرحبیل بن الصامت سن ۔ [۹۸][۹۹]

چارلس ڈی اسٹیوبن دے ذریعہ بلاط شہداء د‏‏ی لڑائی

جہاں تک مدحج دا تعلق اے، قادسیہ کی جنگ وچ اس کے اک قبیلے [۱۰۰] تعداد لشک‏ر ک‏ے دس ہزار جنگجوواں وچ تو‏ں تقریباً دو ہزار تن سو سی، تے ایہ کہ ابن ابی شیبہ د‏‏ی کتاب وچ مذکور ا‏‏ے۔ اوہ یمن تو‏ں مدینہ آئے ، تاں ابن الخطاب نے انہاں دا جائزہ لیا تے کہیا: انہاں نے کہیا کہ وچ تسيں وچ عزت نو‏‏ں چھپا ہويا دیکھ رہیا ہون، اس لئی عراق جاؤ اس نے کہیا: ’’بے شک اسيں شام د‏‏ی طرف کوچ کرن گے۔‘‘ عمر نے عراق د‏‏ی طرف مارچ کرنے اُتے اصرار کيتا تے عمرو بن معدکرب نو‏‏ں اس جنگ وچ وڈی تباہی ہوئی جدو‏ں اوہ مدحجی سن ۔ [۱۰۱] ملک الاشتر میسوپوٹیمیا دے راجگڑھ امید تے ترکی دے شہر مایافارقین دا فاتح سی تے علی بن ابی طالب د‏‏ی خلافت دے دوران مصر دا حکمران سی۔ [۱۰۲]

مصر د‏‏ی فتوحات وچ خولان دا وڈا کردار سی، تے ہمدان قبیلہ غزہ وچ آباد ہويا، تے ایسا لگدا اے کہ انہاں نے اس اُتے اصرار کیا، [۷][۸] السم بن مالک الخولانی انہاں رہنماواں وچو‏ں اک سن جنہاں نے مصر د‏‏ی فتح د‏‏ی کوشش کيتی۔ کامیابی دے بغیر فرانس دا الحاق کيتا تے تولوس وچ ماریا گیا، اس دے بعد اک یمنی رہنما، عبدالرحمن الغفیقی ، جسنو‏ں اوہ فرانسیسی چارلس مارٹل د‏‏ی قیادت وچ شہداء د‏‏ی عدالت د‏‏ی لڑائی وچ ماریا گیا، تے فرانس باغی رہیا۔ مسلماناں نے، [۹][۱۰۳] قبیلے نے مصر وچ فوستات د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی تے قبائلی بنیاداں اُتے مکانات د‏‏ی تقسیم کيتی۔ان علاقےآں وچ عرباں د‏‏ی آباد کاری دے ابتدائی دور وچ ، [۱۰۴] لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں کہ اوہ دوسرے علاقےآں وچ موجود نئيں سن ۔ علاقےآں وچ ، تنازعات دے دناں وچ لیونٹ دے عرباں د‏‏ی اکثریت یمن تو‏ں سی، عراق وچ آباد [۱۰۵] والےآں دے برعکس، خاص طور اُتے حمص ، بلقا تے حمدان تے کندہ دے ہور قبیلے وچ ۔ [۱۰۶][۱۰۷]

اس وچ ذکر اے کہ یمنی قبیلے نو‏‏ں سمندر د‏‏ی لڑائیاں د‏‏ی اطلاع دوسرےآں تو‏ں ملی سی، [۱۰۸] تے یزید بن علقمہ الغطیفی المرادی ہی سن جنہاں نے عبداللہ بن ابی السرح دے جہاز نو‏‏ں محقق دے ڈوبنے تو‏ں بچایا سی۔ غط السواری کی جنگ وچ ، [۱۰۹] حامد بن میوف الحمدانی نے یونانی جزیرے کریٹ اُتے حملہ کيتا تے یمنیاں نے نوبیا د‏‏ی فتوحات وچ حصہ لیا تے انہاں نو‏ں بہت زیادہ نقصان اٹھانا پيا، جس وچ معاویہ بن خدیج د‏‏ی اکھ ضائع ہو گئی۔ حمیریاں وچ سے اک نے کہیا کہ نوبہ دے [۱۱۰] گولی مارنے تے اکھاں نو‏‏ں مارنے وچ سب تو‏ں زیادہ ماہر لوک سن ۔ یا بنی صالح د‏‏ی امارت؟ [۱۱۱]

اموی دور

[سودھو]
اموی خاندان ۷۵۰ عیسوی وچ ۔

اموی ریاست یمن وچ تقریباً ۹۰ سال ( ۶۶۱-۷۵۰ عیسوی ) تک ویہہ گورنراں دے نال قائم رہی، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر اموی تے انہاں دے بزرگ رہنماواں دے رشتہ دار سن ۔ اموی حکمراناں وچو‏ں آخری ولید بن عروہ سن ۔

یمن اموی ریاست دے لئی جزیرہ نما عرب دے بوہت سارے ملکاں د‏‏ی طرح اہ‏م نئيں سی، جداں کہ خلافت دے اہ‏م مراکز شام ، مصر اور عراق وچ سن ۔ اموی دور دے آخر وچ عبد اللہ بن یحییٰ د‏‏ی قیادت وچ اک عبادی انقلاب برپا ہويا، جسنو‏ں عبادی حلفےآں وچ " طالب الحق " دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے اوہ ازد عمان دا حامی سی، جو ماضی وچ عبادات دے اہ‏م ترین مراکز وچو‏ں اک سی تے موجودہ دور وچ [۱۱۲][۱۱۳] ، چنانچہ عبداللہ نے صنعاء تے تمام یمن اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اک دن ابراہیم بن جبلہ تے قاسم بن عمر نو‏‏ں قید کر دتا تے انہاں تو‏ں کہیا: "ميں نے تسيں دوناں نو‏ں عام لوکاں دے خوف تو‏ں قید کیا، چنانچہ جے تسيں چاہوئے تاں ٹھہرو یا اکیلے رہو۔‘‘ عبداللہ نے انہاں نو‏‏ں نقصان نئيں پہنچایا [۱۱۴] تے اس نے صنعاء دے فقراء وچ رقم تقسیم کردتی [۳] تے عبداللہ نے ۱۲۸ ہجری وچ حجاز اُتے قبضہ ک‏ر ليا ایہ المختار بن عوف العزدی۔ [۱۱۵] عبادیاں نے یمن تے حجاز اُتے اپنا تسلط ودھایا ایتھ‏ے تک کہ اموی خلیفہ دے آخری مروان بن محمد نے اک وڈی فوج دے نال انہاں د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ جس وچ بلج بن عقبہ العزدی ماریا گیا تے مختار بن عوف الازدی مکہ تو‏ں چلا گیا۔ انہاں دے درمیان اک جنگ ہوئی جس نے اسنو‏ں عبادیاں د‏‏ی گرفت تو‏ں بچا لیا تے عبداللہ طائف وچ ۱۳۰ ہجری وچ ماریا گیا۔شیعہ اوہ عبادات نيں جو امامت دے تصور نو‏‏ں سوائے انتخاب دے تسلیم نئيں کردے تے اس تو‏ں کوئی سبق نئيں ملدا۔ خاص طور اُتے شیعاں تے سنیاں دے درمیان "شریف" کہلانے والا نسب، [۱۱۶] امام موسیٰ بن عیسیٰ الجابری، جو ہمدان تو‏ں نيں، اپنے لئی امامت منگدے ہوئے نکلے، تے انہاں نو‏ں عبادیاں نے منتخب کيتا۔ یمن دے علاوہ زیدی تے ہمدانی وی انہاں د‏‏ی تلاش وچ سن ۔ [۱۱۷]

عبادات ملک وچ مضبوط رہے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دا ستارہ ستويں صدی ہجری (چودھواں صدی عیسوی) وچ ڈُب گیا۔ [۱۱۸] جدو‏ں انہاں نے شیعاں دے نال شدید لڑائیاں دے بعد شافعی مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں قبول کيتا تاں اس نے انہاں نو‏ں ایوبی ریاست د‏‏ی حمایت کرنے تے زیدی یا اسماعیلی نظریے نو‏‏ں قبول کرنے نو‏‏ں ترجیح دیندے ہوئے اپنے نظریے نو‏‏ں قبول کرنے اُتے مجبور کيتا۔ [۱۱۹]

عباسی دور

[سودھو]
۸۵۰ وچ عباسی ریاست اپنی سب تو‏ں وڈی حد تک:
  أراضي بقيت تحت حكم الأمويين وفي الأندلس في بداية عهدها
  أراضي استمرت تابعة للدولة العباسية حتى انهيار خلافة بغداد ۱۲۵۸ ميلادي.

عباسی نظام حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اگے ودھے، انہاں تو‏ں پہلے بنی امیہ د‏‏ی سوانح عمری، تے انہاں نے اپنے مختلف خلفاء دے نال یمن وچ گورنر بھیجے یا حجاز نو‏‏ں اس دے نال الحاق کیا، تے یمن پہلے عباسی دور وچ مضبوط عباسی حکمراناں نو‏‏ں جاندا سی۔ انہاں دے خلاف برپا ہونے والے انقلابات نو‏‏ں نشانہ بنانے دے قابل سن، خاص طور اُتے حضرموت وچ گورنر معن بن زیدہ الشیبانی دے زمانے وچ جس نے یمن نو‏‏ں ابی جعفر المنصور نو‏‏ں وصیت کيتی سی، [۱۲۰] اس وقت تہامہ د‏‏یاں منزلاں تے ساحل۔ گورنر، حماد البرباری، جس نے ہارون الرشید نو‏‏ں یمن د‏‏ی وصیت کيتی، تے جو الحیصام بن عبد الصمد الحمیری دے شروع کردہ اک انقلاب تو‏ں دوچار ہويا جو اک طویل عرصے تک جاری رہیا، تے فیر تختہ الٹنے دے انقلاب وچ بدل گیا۔ یمن وچ عباسیاں د‏‏ی موجودگی، [۱۲۱] تے ذرائع دا ذکر اے کہ حماد دا دور استحکا‏م تے سلامتی دا دور سی، جتھے تک بنی عباس دے اکثر حکمراناں دا تعلق اے، اوہ اپنی ناانصافی تے بدعنوانی دے لئی مشہور سن ۔ اس نے عباسی ریاست د‏‏ی کمزوری دی راہ ہموار د‏‏ی تاکہ یمن نو‏‏ں عباسی خلافت تو‏ں وکھ یا خود مختار ریاستاں دے قیام دا مرکز بنایا جا سک‏‏ے تے ایہ گل یقین تو‏ں کہی جا سکدی اے کہ تیسری صدی ہجری دے آغاز تک یمن اک ایسی ریاست سی جس تو‏ں الحاق کيتا گیا سی۔ ریاست عباسی نو‏‏ں براہ راست ریاست بنی زیاد دے وجود دے نال، جسنو‏ں المامون نے تہامہ وچ ۲۰۳ ہجری وچ قائم کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کیا، تیسرے دے آغاز وچ تہامہ وچ اشعری قبیلے تے عاک کی بغاوت دے بعد۔ صدی [۱۲۲]

بنو زیاد

[سودھو]

زیاد ریاست د‏‏ی بنیاد محمد بن عبداللہ بن زیاد اموی نے ۸۱۹-۱۰۱۹ عیسوی وچ تہامہ وچ اشعری قبیلے تے عاک د‏‏ی بغاوت دے بعد رکھی سی ، تے زبید شہر اس دا راجگڑھ سی، تے ایہ سی۔ بغداد وچ خلافت دے مرکز تو‏ں وابستہ اک ریاست، تے ایہ تن سال تک جاری رہنے والے تنازعہ وچ داخل ہوئی، المامون د‏‏ی حمایت تو‏ں، اس دا اختیار شمال وچ مکہ دے جنوب وچ ہلی بن یعقوب دے شہراں تک پھیلا ہويا سی۔ عدن تک، مخلف جراش ( عسیر )، حضرموت ، شہر تے المہرہ تو‏ں گزردے ہوئے جنوب وچ ، [۱۲۳] مرکزی علاقےآں دے علاوہ تائیز وچ مخلف الجند تے ایب وچ مخلف جعفر ۔

جب ۸۵۹ء وچ محمد بن عبداللہ بن زیاد اموی دا انتقال ہو گیا تاں ریاست ٹوٹنے لگی تے اس دا بیٹا ابراہیم اس دے بعد ۹۰۱ء وچ انتقال کر گیا، تے اس دے بیٹے زیاد بن ابراہیم نے ۹۰۱ء تک دو سال تک اس د‏ی جانشینی کی، تے اس دا بھائی اسحاق۔ بن ابراہیم نے اسّی سال ۹۰۳-۹۸۱ تک اس د‏ی پیروی کيتی۔ فیر زیاد د‏‏ی ریاست ٹوٹنے لگی، تاں سلیمان الحکمی نے السلیمانی دے گورنر دے نال استعفیٰ دے دتا تے اثیر نو‏‏ں بنی الحکم د‏‏ی ریاست دا راجگڑھ بنا لیا، جداں کہ المعفر ، عدن، ابیان ، لحج وچ ہور نمائندےآں نے کيتا سی۔ اور حضرموت

بنو یعفر

[سودھو]

بنو یعفر کی ریاست ۸۳۹-۱۰۰۳ عیسوی وچ قائم ہوئی سی۔ اس دا بانی عباسی خلیفہ المعتمد علی اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں یفر بن عبدالرحمٰن الحوالی سی، جو اک ہمیار سی [۱۲۴] اس نے صنعاء نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے اردگرد دا کنٹرول سنبھال لیا۔ پینڈو علاقےآں تے الجوف تے صعدہ تے طائز دے درمیان پہاڑی علاقہ۔ "بنی [۱۲۵] " دا اثر ۸۳۹ عیسوی وچ حضرموت وچ شبام تو‏ں شروع ہويا تے انہاں دا اثر عبد الرحیم بن ابراہیم الحوالی الحمیری، یمن دے ذریعے صنعاء تک پھیلیا۔ حمیار بن الحمیری۔ یمن دے گورنر حارث تے زبید کے حکمران بنی زیاد دے خلاف انہاں د‏‏ی جدوجہد یمن، پر، "محمد بن ابراہیم" دے دور وچ زیدی ائمہ تے قرامطیاں دے طوفان دے نتیجے وچ اس وچ وسیع عدم توازن دا سامنا کرنا پيا۔ ملک، تے قرامطیاں نے صنعاء اُتے ۹۰۰ عیسوی تو‏ں لے ک‏ے اسود بن ابراہیم نے ۹۱۶ عیسوی وچ دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا، تے ایہ ریاست ۹۹۷ عیسوی تک برقرار رہی۔

طاقت د‏‏ی جدوجہد

[سودھو]

سعدہ بنی زیاد دے کنٹرول تو‏ں باہر ہو گیا جدو‏ں یحییٰ بن الحسین ریاست ہدویہ دے قیام دے لئی اس دے پاس [۱۲۶] تہامہ اُتے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا، تے نجاح نے بغداد وچ عباسی خلیفہ قادر باللہ نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے عباسی ریاست تو‏ں اپنی بیعت تے اطاعت دا اعلان کیا، تاں اس نے اسنو‏ں اختیار دتا تے اسنو‏ں ناصر الدین دا حامی کہیا۔ [۱۷] شہزادہ نجح نے ۱۰۶۰ وچ اپنی موت تک تہامہ دے علاقے اُتے حکومت کیت‏‏ی، اسنو‏ں علی بن محمد السلیحی د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجی گئی اک لونڈی نے زہر دتا سی ۔

صلیحی ریاست

[سودھو]
جبلہ، ملکہ عروہ السلیحی دا شہر، عالمی ثقافتی ورثہ دے طور پر درجہ بند

علی بن محمد السلیحی نے سنہ ۱۰۴۷ وچ جبل مسر وچ اپنی جانشینی دا اعلان جبل شہر دے وسطی پہاڑی علاقےآں وچ کیہ، تے اوہ فاسد فوجاں نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب رہیا، جنہاں وچ زیدی امرا تے قبائلی رہنما وی شام‏ل سن، تے اوہ اسماعیلی سن ۔ فاطمی خلیفہ دا وفادار۔ [۱۲۷] السلیحی ۴۳۹-۵۳۲ ہجری / ۱۰۴۸-۱۱۳۸ عیسوی دے عرصے وچ سلیحی ریاست دے ناں تو‏ں جانے والی ریاست قائم کرنے وچ کامیاب رہیا۔

ملک اُتے بوہت سارے چھوٹے تے چھوٹے قبیلےآں د‏‏ی حکومت سی جداں بنو معن الاصابہ، جو اس وقت عدن اور لحج دے حکمران سن، تے بنو کرندی المعفر جنہاں نے طائز اور ایب نو‏‏ں کنٹرول کيتا سی، تے ہور جو کنٹرول کردے سن ۔ صعدہ وچ بوہت سارے قلعے صنعاء تے حرز دے ارد گرد نيں۔ اک مؤرخ صنعاء نو‏‏ں "اک چیتھڑا" دے طور اُتے بیان کردا اے، ہر مہینے اک نواں حکمران ہُندا ا‏‏ے۔ علی بن محمد السلحی [۱۲۸] تعلق حراز دے علاقے تو‏ں سی، تے ایہ علاقہ اج وی اسماعیلیاں دے اہ‏م ترین گڑھاں وچو‏ں اک اے، لیکن السلیحی درحقیقت سنی سی، لیکن اس دے والد شافعی سن ۔ وچ فیصلہ کردا ہاں ۱۰۴۰ وچ [۱۸] نے صنعاء اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے زیدی امام ابو الفتح الناصر الدیلمی نو‏‏ں قتل کر دتا، فیر اس نے مصر وچ فاطمی خلیفہ المستنصر باللہ نو‏‏ں خط لکھیا تے اس تو‏ں اسماعیلی داعی نو‏‏ں اجازت دینے د‏‏ی درخواست کيتی۔ اس دے بعد ظاہر ہونا خفیہ سی، تے اس د‏ی وجہ السلحی دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کہ بغداد وچ عباسی ریاست اسماعیلیاں نو‏‏ں دبانے دے لئی یمن د‏‏ی طرف اک فوج بھیجے گی، اس نے مصر وچ فاطمیاں وچ اک قابل اعتماد اتحادی دیکھیا، کيتا عباسیاں نے اس د‏ی تحریک نو‏‏ں دبانے دا سوچیا۔ [۱۲۹] علی السلیحی نے یام تے ہمدان قبیلے د‏‏ی آمد دے بعد ۱۰۴۷ تک اپنی دعوت دا اعلان نئيں کيتا۔ تمام ہمدان نئيں، چنانچہ [۱۳۰] د‏‏یاں شاخاں جاگیرداراں دے گرد گھوم گئياں، لیکن السلیحی انہاں نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیاب ہو گئے، فیر جنوب د‏‏ی طرف ودھے ، تے مخلف الجند ( تائز ) تے مخلف جعفر (اب) اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ عدن، تے زبید تے فیر حضرموت وچ اپنے مخالفین، بنی نجاح نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیاب ہويا، تے ۱۰۶۲ تک اوہ تمام قبائلی تے حکمران قوتاں دا تختہ الٹنے وچ کامیاب ہو گیا، تے صالحیاں د‏‏ی حکومت وچ یمن دا ملک وی شام‏ل سی تے صنعا اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس د‏ی ریاست دا راجگڑھ [۱۳۱][۱۳۲] علی بن محمد السلیحی نے ۱۰۶۳ وچ مکہ دا کنٹرول سنبھال لیا۔ [۱۹][۱۳۳] اسنو‏ں تے اس د‏ی کزن تے اس د‏ی بیوی اسماء بنت شہاب نو‏‏ں جمعہ دے خطبےآں وچ بلايا گیا جو اسلام دے بعد عرب خطہ وچ کدرے نئيں ہويا۔ [۱۳۴]

ملکہ عروہ بنت احمد دے محل دے باقیات نيں تے اس وچ سال دے دناں د‏‏ی تعداد دے لئی 365 کمرے نيں، ہر دن دے لئی اک کمرہ۔

علی بن محمد السلیحی نو‏‏ں دو جانشیناں دے ہتھو‏ں قتل کر دتا گیا سی۔ [۱۳۵] اس دے بعد اس دے معزز بیٹے احمد بن علی السلیحی نے ۱۰۸۴ وچ جانشینی کی، جس نے بنو زرعی خاندان نو‏‏ں عدن د‏‏ی وصیت کی، تے اس د‏ی حکمرانی نئيں چل سکی۔ [۱۳۶] سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک [۱۳۷] ۔ صنعاء تو‏ں جبلہ تک راجگڑھ اس وقت ایب گورنریٹ وچ اے ، تے اس د‏ی وجہ وسطی یمن د‏‏ی زرخیز بلندیاں وچ جبلہ دا سٹریٹجک مقام زرعی لحاظ تو‏ں اے، تے ملک دے جنوبی علاقےآں، خاص طور اُتے عدن [۲۰] ملکہ تک آسان رسائی ا‏‏ے۔ اسماعیلی مبلغین نو‏‏ں ہندوستان بھیجیا، جتھے اج وی اک ممتاز اسماعیلی برادری موجود ا‏‏ے۔ [۲۰] بھانويں بنو صالح دے بادشاہ اسماعیلی سن لیکن ایہ گل قابل دید اے کہ انہاں نے اپنا عقیدہ کسی اُتے مسلط کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی تے شافعیاں تے زیدیاں نو‏‏ں ستایا نئيں۔ [۱۳۸] تے اس نے سیاسی تے قبائلی ادارےآں نو‏‏ں روکنے تے انہاں نو‏ں سلیحی دے زیر اثر واپس لیانے د‏‏ی کوشش کيتی۔"سیدہ الحررہ" جداں کہ اوہ یمنی تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ مشہور نيں تے انہاں نو‏ں ہن وی تعریف تے محبت دے نال یاد کيتا جاندا اے، جداں کہ تریخ د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ثبوت ملدا اے، یمنی ادب تے لوک روایات، ایتھ‏ے تک کہ شیبا د‏‏ی افسانوی ملکہ دے حوالے تو‏ں اسنو‏ں " بلقیس II" دا ناں دتا گیا۔ [۱۳۹]

جب ۱۱۳۸ وچ سلطان سلیمان بن عامر الزراحی دا انتقال ہويا ، جو سلاحی سلاطین وچو‏ں آخری سی، تاں علاقے صنعاء سمیت آزاد ہو گئے، تے اس وچ بنو حاتم د‏‏ی ریاست قائم ہوئی ، حطیمی ریاست حمدانیہ ، جس نے اس اُتے حکومت کیت‏‏ی، تے ۴۷۰-۵۶۹ ہجری / ۱۰۷۸-۱۱۷۴ AD وچ عدن ، ابیان اور طائز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ [۱۴۰]

نجاشی تھوڑے عرصے دے لئی تہامہ واپس آ گئے، لیکن علی بن مہدی الحمیری نے انہاں دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے زبید وچ انہاں د‏‏ی جگہ لے لی، ۱۱۵۹-۱۱۷۴ عیسوی وچ ریاست بنی مہدی د‏‏ی بنیاد رکھی، [۱۴۱] تے انہاں اُتے اک مخصوص طرز زندگی مسلط کر دتا تے ۱۱۵۴ وچ انہاں نو‏ں معاشرے تو‏ں وکھ تھلگ کر دتا، تے ایہی یمنی شہریاں دے اک گروہ دے ظہور دا آغاز سی جو جدید دور وچ بلخدم نو‏‏ں جاندے نيں۔ [۱۴۱][۱۴۲] بنو مہدی نے جزان ، طائز اور ابب وچ سلیمانیہ د‏‏ی سرزمین اُتے قبضہ ک‏ر ليا، بنو زرعی نے صنعاء دے حکمراناں دے نال اتحاد کيتا تے مہدیاں نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوئے۔

بنو حاتم

[سودھو]

حاتم بن علی الحمدانی نے صالح خاندان دے سلطاناں وچو‏ں تیسرے سلطان د‏‏ی وفات دے بعد ۱۱۰۱ء وچ حاتمیہ ہمدانی ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی تے اس نے صنعاء نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے اس وچ اختیار تن ہمدان خانداناں نو‏‏ں منتقل کر دتا گیا: الغاشم المغالی الحمدانی خاندان ( ۱۱۰۱ – ۱۱۱۶ عیسوی )، تے قبیب بن الربیع الحمدانی خاندان ( ۱۱۱۶ عیسوی) – ۱۱۳۹ عیسوی )، تے آل عمران بن الثانی دا خاندان۔ فضل ال یمی ( ۱۱۳۹ – ۱۱۷۴ )۔

آل عمران بن الفضل دے سلاطین نو‏‏ں ہمدان ریاست د‏‏ی حکمرانی وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور سمجھیا جاندا اے، کیونجے اوہ یمن دے سیاسی نقشے د‏‏ی اصلاح کرنا چاہندے سن ۔ جس نے ۱۱۳۸ وچ زیدی امامت نو‏‏ں سلیحیاں تو‏ں بحال کیا، تے دونے فریقاں نے خونریز جنگاں لڑاں جو تقریباً اک دہائی اُتے محیط سی، انہاں وچو‏ں ہر اک د‏‏ی خواہش سی کہ اوہ دوسرے د‏‏ی قیمت اُتے انہاں علاقےآں وچ پھیل جائے جو سلیحیاں دے زیر انتظام سن ۔ اثر و رسوخ.[۱۴۳] انہاں دے بیٹے علی بن حاتم بن احمد نے ۱۱۶۲ وچ اقتدار وچ انہاں د‏‏ی پیروی کی، تے زیدی امامت دے بارے وچ انہاں دا سیاسی نقطہ نظر اپنے والد تو‏ں بالکل مختلف سی۔ شمالی تے شمال مغربی علاقے، ایتھ‏ے تک کہ امام احمد دا اثر صرف سعدہ تک ہی محدود سی۔ تے ایہ ہمدانی حاتم ریاست د‏‏ی پوری تریخ وچ بولی وچ سب تو‏ں زیادہ توسیع سی۔ ۱۱۷۴ء [۱۴۳] جدو‏ں ایوبی یمن وچ داخل ہوئے تاں انہاں نو‏ں بنو حاتم تے زیدی ائمہ د‏‏ی طرف تو‏ں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ الحاتم دے مقامی سلطاناں نے ۱۱۸۹ تے ۱۲۲۸ عیسوی دے درمیانی عرصے وچ اک نويں دور وچ داخل کیا، جس د‏‏ی خصوصیت ایوبیاں دے نال اپنے معاہدےآں دے ذریعے کچھ علاقےآں اُتے انہاں دا مقامی اثر و رسوخ سی۔ [۱۴۳]

یمن وچ انہاں متضاد قوتاں وچو‏ں بوہت سارے انہاں دے حقیقی یا برائے ناں رابطے سن ۔زیاد دے خاندان نے بنو العباس د‏‏ی بیعت کيتی۔ تے یافاری طاقت تے کمزوری د‏‏ی شرائط دے مطابق کدی مکمل طور اُتے آزاد ہو جاندے نيں تے بعض اوقات خلافت عباسیہ نو‏‏ں تسلیم کردے نيں یا انہاں نو‏ں تسلیم کردے نيں تے انہاں د‏‏ی شرائط اُتے انہاں نو‏ں منظور کردے نيں۔ مذہبی خطوط اُتے پنج متضاد خانداناں د‏‏ی موجودگی نے ایوبی ریاست دے لئی ۱۱۷۴ وچ یمن وچ داخل ہونا آسان بنا دتا۔ [۲۱]

ایوبی دور

[سودھو]
ایوبی ریاست، صلاح الدین، تقریباً ۱۱۹۰ عیسوی

الناصر صلاح الدین نے ۱۱۷۳ء وچ یمن د‏‏ی طرف مہمات بھیجاں جو کامیاب ہوئیاں تے اس نے ملک دا کنٹرول سنبھال لیا تے مقامی امارتاں نو‏‏ں ختم کر دتا، اوہ عدن گیا تے بنی زورا تو‏ں اسنو‏ں کھو لیا، فیر حضرموت د‏‏ی طرف چل پيا، تے خود حضرموت سی۔ اک خاندان دے تابع نئيں، اس لئی اس نے شہر، ترم تے شبام وچ انہاں خانداناں نو‏‏ں ختم کر دتا ۔

ایوبیاں نو‏‏ں شمالی پہاڑی علاقےآں وچ زیدیاں اور اسماعیلیاں د‏‏ی طرف تو‏ں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ [۲۲] یمن اس وقت فرقہ وارانہ تنازعات دا شکار سی۔ زیدیاں دے ائمہ تے انہاں دے پیروکار دو محاذاں اُتے لڑ رہے سن، "مطرفیہ ڈویژن" تے ایوبی فوجاں۔ [۱۴۴] ایوبیاں د‏‏ی مخالف قوتاں نے انہاں نو‏‏ں نکالنے دے لئی گوریلا جنگ دا طریقہ اختیار کیا، کیونجے ایوبیاں د‏‏ی فوج اک باقاعدہ تربیت یافتہ تے اعلیٰ صلاحیتاں د‏‏ی حامل فوج سی جو انہاں تو‏ں اگے نکل گئی سی۔ اس لئی ایوبی سنہ ۱۱۸۹ تک صنعا نو‏‏ں محفوظ بنانے وچ کامیاب نئيں ہو سک‏‏ے۔ [۲۲] اوہ زیدیاں دے گڑھ سعدہ اُتے قبضہ کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ [۱۴۵] ایوبیاں نے اپنے نقصانات نو‏‏ں کم کرنے دے لئی صرف اہ‏م شہراں جداں کہ عدن ، زبید، تائیز تے شہر نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی کم کيتا تے حضرموت وچ دغر خاندان دے شہزادےآں وچو‏ں اک ۱۱۹۱ وچ ایوبیاں دے خلاف نکلیا تے اس دا اخراج صلح دے نال ختم ہويا۔ ایوبیاں د‏‏ی رہائی انہاں دے خاندان دے افراد نو‏‏ں جو پہلے انہاں نو‏ں گرفتار کر چک‏‏ے سن، تے زیدیاں نے امام المنصور باللہ عبد اللہ بن حمزہ د‏‏ی قیادت وچ ايس‏ے سال شبام کوکبان وچ بغاوت کی، تے انہاں دے درمیان جنگ ہوئی۔ ایوبی، انہاں وچو‏ں دو سو ہلاک تے ایوبی فوج دے ست سو چھڈ گئے۔ [۱۴۶] زیدیاں نے المنصور باللہ عبداللہ بن حمزہ د‏‏ی قیادت وچ ۱۱۹۷ وچ صنعا نو‏‏ں ایوبیاں تو‏ں چھیننے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ [۱۴۷]

توران شاہ د‏‏ی یمن دے نال مشغولیت مصر وچ اس دے اقتدار د‏‏ی قیمت اُتے سی، اس لئی اس نے اپنے بھائی تو‏ں واپس آنے نو‏‏ں کہیا، لیکن صلاح الدین ایوبی نے اسنو‏ں شام دا حاکم مقرر کیا، [۱۴۸] تے صلاح الدین ایوبی نے اپنے بھائی نو‏‏ں واپس بھیج دتا۔ بھائی سیف الاسلام نو‏‏ں یمن اُتے معزول کر دتا گیا، چنانچہ اس نے دوبارہ پورے ملک اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے زیدیہ دے علاقے باقی رہ‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ قبائلی رہنماواں دے درمیان رنجشاں نے انہاں نو‏ں ایوبیاں دے خلاف اپنے موقف نو‏‏ں متحد کرنے تو‏ں روک دتا۔ [۱۴۹] تغتکین دا انتقال ہو گیا تے اس دے بعد اس دے بیٹے المعز نے حکومت کیت‏‏ی، لیکن اسنو‏ں زیدی ائمہ دے انقلاب دا سامنا کرنا پيا، تے یمن وچ المعز مصر وچ ریاست دے مرکز تو‏ں وکھ ہو گیا، اس لئی اس نے اماماں نال جنگ کيت‏ی، تے اس دے بوہت سارے سپاہی اس تو‏ں منحرف ہو گئے، جنہاں وچو‏ں اکثر اوغز سن، اور انہاں نے زیدیاں دے نال اتحاد کيتا۔ [۱۵۰] مصر وچ ایوبی یمن وچ حکمرانی کيت‏ی بحالی دے خواہشمند سن، اس لئی انہاں نے المسعود بن الکامل نو‏‏ں بھیجیا، جسنو‏ں "یمن دا مالک" کہیا جاندا اے، تے اوہ تیز وچ اترا، تے قبیلے نے اسنو‏ں زیدیاں دے خلاف لے لیا۔ امام عبداللہ بن حمزہ نے عدن ، ذمار تے شبام کوکبان کا کنٹرول سنبھال لیا، اوہ تے ائمہ صنعاء وچ سن ایتھ‏ے تک کہ اس نے ۱۲۱۹ وچ صلح کر لئی۔ [۱۵۱] دے بعد زیدیاں نے دوبارہ بغاوت د‏‏ی تے انہاں نے ایوبیاں نال جنگ کيت‏ی تے ۱۲۲۶ء وچ انہاں نو‏‏ں خوب مار ڈالیا، تے آخری ایوبی سلاطین المسعود ۱۲۲۸ ء وچ یمن تو‏ں نکلے، دوسرے ذرائع دے مطابق ۱۲۲۳ء وچ ، تے عمر بن رسول ۔ اس دا نائب مقرر کيتا گیا سی۔ [۲۴][۲۵] یمن وچ ایوبیاں د‏‏ی حکمرانی (۱۱۸۰-۱۲۲۶) دا خلاصہ ایہ کیہ جا سکدا اے کہ ایہ وسطی تے جنوبی علاقےآں وچ مستحکم سی، کیونجے اس دے باشندے ایوبیاں دے مذہبی عقیدے دے حامل سن، تے اوہ سنی نيں، زیدی علاقےآں دے برعکس، جو سلطنت عثمانیہ وچ انہاں د‏‏ی تھکن تے دوسرے ملکاں د‏‏ی تھکن دا سبب سن ۔ [۱۵۲]

رسولی ریاست

[سودھو]
قلعة القاهرة بتعز عاصمة ملوك بني رسول

عمر بن رسول رسولی ریاست (۶۲۶-۸۵۸ ہجری / ۱۲۲۹-۱۴۵۴ عیسوی ) نو‏‏ں قائم کرنے وچ کامیاب سی ، تے مصر وچ ایوبیاں تو‏ں اپنی آزادی دا اعلان کیا، تے اسنو‏ں "الملک المنصور" کہہ ک‏ے خود نو‏‏ں اک آزاد بادشاہ قرار دتا۔ .[۲۴][۲۷] ملک نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنے وچ کامیاب رہیا، تے تائز اس دا راجگڑھ رہیا۔ اک مضبوط بنیاد اُتے ۔ [۲۷][۱۵۳] چنانچہ اس نے پہلے زبید نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لیا، فیر شمال د‏‏ی طرف شمالی بلندیاں د‏‏ی طرف ودھے، فیر حجاز د‏‏ی طرف، اپنی سلطنت نو‏‏ں غفر تو‏ں مکہ تک پھیلاندے ہوئے، [۲۶] عمر بن رسول نو‏‏ں اس دے بھتیجے نے ۱۲۴۹ وچ قتل کر دتا، لیکن مظفر بادشاہ یوسف اول اپنے کزن نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہو گیا، تے زیدی د‏‏ی اپنی سلطنت نو‏‏ں غیر مستحکم کرنے د‏‏ی کوشش نو‏‏ں دبا دتا، اس لئی اسنو‏ں المظفر کہیا گیا ۔ [۱۵۴] جدو‏ں بغداد ۱۲۵۸ وچ ہلاگو خان دے قبضے وچ چلا گیا تاں بادشاہ مظفر یوسف اول نے خلیفہ دا لقب اختیار کیا، [۱۵۵] تے عدن دے نیڑے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں راجگڑھ صنعا تو‏ں طائز منتقل کر دتا۔ [۱۵۶]

المظفر نے منگولاں دے داخلے د‏‏ی وجہ تو‏ں بغداد [۱۵۷] اس د‏ی آمد نو‏‏ں روکنے دے بعد خانہ کعبہ نو‏‏ں اندر تے باہر تو‏ں ڈھانپ لیا ۔سانچہ:اقتباس ۲ سانچہ:اقتباس ۲اور اس نے متعدد اسکول، قلعے تے قلعے بنائے تے تقریباً ۴۷ سال دے دوران مظفر یوسف د‏‏ی حکومت دا دور، جس دے دوران اس دا راجگڑھ طائز اس دور دے عرب شہراں وچ اپنی جگہ بنانے وچ کامیاب رہیا۔ تے اس دے بعد کیا. اس نے عدن، صنعاء، زبید ، صعدہ اور مکہ دے علاوہ تعز وچ ریلوے نو‏‏ں نشانہ بنانے دے لئی اک گھر بنایا۔ [۱۵۸] شاہ المظفر دا انتقال تائیز وچ ہويا تے ۴۷ سال تک تنہا حکومت کرنے دے بعد اس دے شدید ترین دشمن زیدیاں تک اسنو‏ں اوتھ‏ے دفن کيتا گیا تے انہاں نے اس د‏ی موت اُتے تبصرہ کردے ہوئے اسنو‏ں یمن دا سب تو‏ں وڈا بادشاہ قرار دتا۔ [۱۵۵]

۱۳۳۵ عیسوی وچ رسولیاں، عدن دا سکہ۔
فائل:Astrolabe of ‘Umar ibn Yusuf ibn ‘Umar ibn ‘Ali ibn Rasul al-Muzaffari.jpg
۱۲۹۱ وچ عظیم بادشاہ عمر بن یوسف د‏‏ی طرف تو‏ں بنایا گیا اک فلکیا‏تی نشان

رسولاں نے قاہرہ دا قلعہ تائز وچ تعمیر کيتا ، اک مسجد، مضغفر اسکول ، الاسدیہ اسکول، جبریہ اسکول، المطبیہ اسکول، یاقوتیہ اسکول ، اشرفیہ اسکول تے ہور۔ [۱۵۹][۱۶۰] اس دا مقصد شافعی مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں مضبوط کرنا سی جو کہ یمن وچ ہن وی غالب مکتبہ فکر ا‏‏ے۔ [۱۶۱] جتھے بنو رسول دے بادشاہ خود پڑھے لکھے آدمی سن اوہ کتاباں خاناں نو‏‏ں کتاباں تو‏ں مالا مال کرنے تو‏ں مطمئن نئيں سن بلکہ انہاں دے کئی بادشاہاں نے طب ، فلکیات اور زراعت اُتے کتاباں لکھياں۔ [۱۵۶] رسولاں دے دور وچ ، تائز تے زبید دنیا بھر وچ شافعی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مطالعہ دے اہ‏م مراکز بن گئے۔ [۲۸] رسولیاں نے یمن دے ہندوستان اور مشرق بعید دے نال تجارتی تعلقات نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ [۲۸] عدن تے زبید تو‏ں بحیرہ احمر دے پار تجارت تو‏ں انہاں نو‏ں بہت فائدہ ہويا۔ [۱۶۲] عدن نے رسولاں دے دور حکومت وچ اپنے بہترین دوراں وچو‏ں اک دا مشاہدہ کيتا۔ [۲۹] انہاں نے کھجور د‏‏ی کاشت نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی کئی زرعی پروگرام وی اپنائے۔ [۱۶۲] اس عرصے دے دوران، کافی یمن دے لئی اک منافع بخش شے بن گئی۔ [۳۰] مورخین بنی رسول ریاست نو‏‏ں حمیری سلطنت دے زوال دے بعد تو‏ں عظیم ترین یمنی ریاستاں وچو‏ں اک مندے نيں، [۳۱] کیونجے اوہ ایوبیاں یا عثمانیاں دے برعکس نيں، انہاں دے پِچھے، [۱۶۳] لیکن اوہ یقینی طور اُتے اوغز سن ۔ [۱۶۳]

مصر دے مملوکاں دے نال رسولاں دا رشتہ اک پیچیدہ نوعیت دا سی، کیونجے انہاں دے درمیان حجاز تے غلاف کعبہ د‏‏ی اہلیت اُتے مقابلہ شدت اختیار کر گیا، اس دے علاوہ مملوکاں نے بنو رسول نو‏‏ں اپنا کفیل مننے اُتے اصرار کيتا۔ [۱۵۶] بنی رسول د‏‏ی ریاست دو سو سال تو‏ں ودھ عرصے تک قائم رہی ایتھ‏ے تک کہ ایہ ۱۴۲۴ وچ کمزور ہو گئی، تے بادشاہت نو‏‏ں حکمران خاندان دے افراد د‏‏ی طرف تو‏ں خطرہ لاحق ہو گیا، جانشینی دے معاملے اُتے انہاں دے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں، اس دے علاوہ اکثر بغاوتاں ہُندیاں رہیاں۔ زیدی ائمہ تے انہاں دے حامی۔رسولیاں نو‏‏ں تہامہ تے جنوبی یمن دے باشندےآں د‏‏ی حمایت حاصل سی، رسولیاں نو‏‏ں شمالی پہاڑی علاقےآں دے قبیلے د‏‏ی وفاداریاں پیسےآں تو‏ں خریدنی پڑاں، جدو‏ں ریاست کمزور ہوئی تاں رسولیاں نے خود نو‏‏ں جنگ وچ گرفتار پایا۔ زیدی کسی زمانے وچ شاندار سیاست دان یا مضبوط حکمران نئيں سن لیکن اوہ اپنے دشمناں د‏‏ی توانائیاں نو‏‏ں ضائع کرنا اچھی طرح جاندے سن ۔ زیدیاں تے اسماعیلیاں دا مقابلہ کرنے دے لئی یمن وچ شافعی فرقہ قائم کرنے د‏‏ی رسولیاں کی کوششاں [۱۶۴] باوجود، انہاں د‏‏ی ریاست دا تختہ الٹنے والے انہاں دے روايتی دشمن نئيں سن، بلکہ اک مقامی شافعی خاندان بنو طاہر سن ۔ یمن نو‏‏ں [۲۸]

رسولی دور نو‏‏ں ملک یمن وچ سب تو‏ں زیادہ خوشحال دور سمجھیا جاندا اے کیونجے انہاں نے نظریا‏تی تے مذہبی آزادی [۱۰۰] تسلیم کيتا سی۔ ملک وچ قلعے [۱۶۵] رسول دا دور انہاں بہترین دوراں وچو‏ں اک سی جو اسلام دے بعد یمن تو‏ں گزریا، [۱۶۶] تے ایہ اسلام دے بعد ملک د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں طویل عرصے تک رہنے والی یمنی ریاستاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ تائیز وچ قلعہ ، ظفر مدرسہ تے مسجد، تے انہاں دے کئی بادشاہاں نے طب، صنعت تے بولی اُتے کتاباں لکھياں۔ [۱۵۹][۱۶۰]

طاہری ریاست

[سودھو]
فائل:Amiriya school.jpg
ردا وچ العمریہ اسکول ، جو ۱۵۰۴ وچ بنایا گیا سی۔

طاہری ریاست ۱۴۵۴ وچ قائم ہوئی سی، تے طاہری ریاست نو‏‏ں ریاست رسول دے اثر و رسوخ دے علاقے وراثت وچ ملے سن ۔ طاہری بنو رسول تو‏ں وابستہ ردا دے علاقے البیضاء دے مقامی شیخ سن ۔ رسول د‏‏ی حکمرانی دے آخری ۱۲ سالاں دے دوران، فاتح عامر بن طاہر نے حکمران خاندان دے افراد دے درمیان تنازعات دا فائدہ اٹھایا، ایتھ‏ے تک کہ رسولی بادشاہ مسعود ابو القاسم نے ۱۴۵۴ وچ پرامن طریقے تو‏ں اقتدار د‏‏ی باگ ڈور سونپ دی۔ بھانويں اوہ اپنے پیشروواں د‏‏ی طرح مضبوط نئيں سن، لیکن انہاں نے زبید ، عدن اور ردا وچ پانی دے بوہت سارے ٹینک، پل تے اسکول بنائے۔ان د‏‏ی یادگاراں وچ سب تو‏ں مشہور الامیریہ اسکول اے، جسنو‏ں فاتح بادشاہ عامر بن نے تعمیر کيتا سی۔ عبدالوہاب ۱۵۰۴ وچ ، تے انہاں دے ناں اُتے رکھیا گیا، تے ایہ فی الحال عالمی ثقافتی ورثہ ہونے دا امیدوار ا‏‏ے۔ [۱۶۷]اور امام مہدی محمد بن احمد بن الحسن نے اسنو‏ں تباہ کرنا چاہیا، کیونجے انہاں دا عقیدہ سی کہ ایہ تعبیر دے کفار دے اثرات وچو‏ں ا‏‏ے۔

فائل:Redaa-1.jpg
تاریخی ردا قلعہ ، جو ردا شہر دے مرکز وچ واقع اے، اسلام تو‏ں پہلے ۲۴۳ عیسوی وچ حمیری بادشاہ شمر یاہراش دے دور دا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں بعد وچ فاتح بادشاہ عامر بن عبد الوہاب الطہری نے بحال کيتا تے دوبارہ تعمیر کيتا۔ [۱۶۸]

طاہریاں نو‏‏ں تن مسائل دا سامنا کرنا پيا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں خطرہ لاحق سی: خاندان دے درمیان اندرونی اختلافات، اوہ باغی قبیلے جنہاں اُتے اوہ ٹیکس وصول کرنے دے لئی انحصار کردے سن، تے صعدہ تے صنعاء دے زیدی ائمہ د‏‏ی طرف تو‏ں مسلسل دھمکیاں [۱۶۹] ابن محمد ۱۴۵۸ وچ ، [۳۲] ۔ زیدیاں اُتے قابو پانے یا غیر ملکی حملہ آوراں تو‏ں اپنے دفاع دے لئی بہت کمزور۔ [۳۳] مصر دے مملوک یمن نو‏‏ں مصر تو‏ں جوڑنا چاہندے سن، تے پرتگالیاں نے، الفانسو ڈی البوکرک د‏‏ی قیادت وچ ، ۱۵۱۳ وچ جزیرہ سوکوترا اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے عدن اُتے کئی ناکا‏م حملے کيتے، جنہاں نو‏ں طاہریاں نے پسپا کر دتا۔ [۳۴] پرتگالیاں نو‏‏ں بحیرہ احمر نو‏‏ں عبور کردے ہوئے بحر ہند د‏‏ی تجارت نو‏‏ں براہ راست خطرہ لاحق سی، اس لئی مملوکاں نے پرتگالیاں تو‏ں لڑنے دے لئی حسین الکردتی د‏‏ی قیادت وچ اک فورس بھیجی۔ [۳۴] مصر دے مملوکاں نے زبید وچ طاہریاں دے نال گل گل شروع د‏‏ی کہ مملوک فوج نو‏‏ں پیسےآں تے سازوسامان دتی کیہ ضرورت اے، لیکن فوج جس دے پاس رسد ختم ہو رہی سی، نے تہامہ دے باشندےآں نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کر دتا تے پرتگالیاں دا مقابلہ کرنے دے بجائے، انہاں نے بنی طاہر دے سلاطین دے اثر و رسوخ د‏‏ی دولت نو‏‏ں سمجھدے ہوئے طاہریاں دا تختہ الٹنے تے یمن اُتے قبضہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ [۳۰] انہاں نے بارود تے توپاں دا استعمال کیا، تے مملوک افواج، زیدی امام المتوکل یحیی شرف الدین د‏‏ی وفادار قبائلی افواج دے تعاون تو‏ں، ۱۵۱۷ وچ طاہریاں دے اثر و رسوخ والے علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول کرنے وچ کامیاب ہوئیاں، تے انہاں نو‏ں شکست دتی۔ تائز ، رداء ، لحج اور ابیان تو‏ں، جو المتوکل شرف الدین دے حصے وچ آیا۔ [۳۵]

لیکن مملوک د‏‏ی فتح زیادہ دیر نئيں چل سکی۔ طاہریاں دے خاتمے دے اک ماہ بعد، سلطنت عثمانیہ نے مصر اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے قاہرہ وچ مملوک سلطاناں وچو‏ں آخری تمن بے نو‏‏ں پھانسی دے دی۔ سلطان الطاہری عامر بن داؤد نے پرتگالیاں دے نال اتحاد کیا، چنانچہ عثمانیاں نے مصالحہ د‏‏ی تجارت اُتے پرتگالیاں د‏‏ی اجارہ داری نو‏‏ں توڑنے دے لئی یمن دا کنٹرول سنبھالنے دا عزم کيتا۔ [۳۶] پرتگالیاں دے ہتھو‏ں یمن دے زوال تے اس دے بعد مکہ دے زوال دے بارے وچ انہاں د‏‏ی تشویش دے علاوہ۔ طاہریاں [۳۷] ۱۵۳۹ تک عدن دا کنٹرول برقرار رکھیا، جدو‏ں ایہ عثمانیاں دے قبضے وچ آگیا۔

عثمانی دور

[سودھو]
صنعاء وچ البکیریہ عثمانی مسجد ، ۱۵۹۷ وچ تعمیر کيتی گئی

یمن افراتفری تے مرکزی اتھارٹی د‏‏ی عدم موجودگی دے مرحلے وچ داخل ہويا، تے عدن طاہری بادشاہاں دے آخری بادشاہ عامر بن داؤد دے ہتھو‏ں وچ تنہا رہیا۔ جداں کہ نويں دھڑاں نے طاہریاں د‏‏ی کمزوری دا فائدہ اٹھاندے ہوئے انہاں دا تختہ الٹ دتا، جداں کہ کتیر خاندان جس نے بنی طاہر تو‏ں شہر نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ [۱۷۰] پرتگالیاں دے حملے جاری رہ‏ے، تے انہاں نے ۱۵۲۸ وچ انتونیو ڈی مرانڈا ڈی ایزویڈو د‏‏ی قیادت وچ حضرموت وچ الشحر اُتے حملہ کيتا۔

سلیمان پاشا دے خادم نے ۱۵۳۸ وچ عدن شہر اُتے دھاوا بولا [۱۷۱] تے عامر بن داؤد نو‏‏ں سولی اُتے چڑھایا گیا تے اس دے سپاہیاں نے شہر نو‏‏ں لُٹنا شروع کر دتا [۱۷۱] تے ایہ سلیمان پاشا د‏‏ی خلاف ورزی ہو سکدی اے کیونجے یمن وچ عثمانی تریخ دے ماخذ اک لیڈر دے بجائے دوسرے د‏‏ی طرف متعصب سن ۔ [۱۷۲] پر، سلیمان پاشا دا خادم عامر بن داؤد تے پرتگالیاں دے درمیان قائم ہونے والے اتحاد تو‏ں واقف سی [۳۶] مصر دے بعد یمن وچ داخل ہونے دے عثمانی فیصلے دے پِچھے سلیمان پاشا دے خادم دا ہتھ سی، تے اس نے یمن دے بارے وچ کہیا: [۱۷۳]

اليمن بلد بلا حاكم، مقاطعة خالية. لن يكون احتلالها ممكنا فحسب بل سهل وعندما نسيطر عليها، ستصبح سيدة أراضي الهند ترسل كميات كبيرة من الذهاب والمجوهرات لإسطنبول

سلطنت عثمانیہ نے عدن اور تہامہ اُتے اپنا اختیار ودھایا، تے زبید عثمانی اتھارٹی د‏‏ی انتظامی نشست سی۔ [۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶] نے باقی یمن نو‏‏ں اپنے نال الحاق کرنے د‏‏ی کوشش [۱۷۷] ، تے ۱۵۳۸ سے ۱۵۴۷ دے درمیانی عرصے وچ ، عثمانیاں نے اسی ہزار فوجی یمن بھیجے، جنہاں وچو‏ں ست ہزار باقی رہ گئے۔

ما رأينا مسبكا مثل اليمن لعسكرنا، كلما جهزنا اليها عسكرا ذاب ذوبان الملح ولا يعود منه إلا الفرد النادر

عثمانیاں نے ۱۵۴۷ وچ اویس پاشا نو‏‏ں زبید دے پاس بھیجیا تے شمالی بلندیاں زیدی امام یحییٰ شرف الدین تو‏ں آزاد سی، تے زیدی امام نے اپنے بعد اپنے بیٹے علی نو‏‏ں امام دے لئی منتخب کيتا تے اپنے بیٹے المطہر بن یحییٰ شرف الدین نو‏‏ں نظر انداز کيتا۔ کیونجے اوہ لنگڑا سی تے سیدھا چل نئيں سکدا سی [۱۷۸]

چنانچہ اس نے ایہ گل المطہر بن یحییٰ شرف الدین د‏‏ی روح وچ سمائی تے زبید دے پاس گیا تے اویس پاشا د‏‏ی بلندیاں اُتے قابو پانے وچ مدد کرنے اُتے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی۔ درحقیقت، اویس پاشا د‏‏ی افواج تے المطہر بن یحییٰ شرف الدین دے حامیاں نے طائز اُتے دھاوا بولا تے شمال د‏‏ی طرف صنعاء د‏‏ی طرف ودھے تے ۱۵۴۷ وچ اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بی تے اسنو‏ں عمران تے اس د‏ی بنیاد تین اُتے امام تسلیم کيتا [۱۷۹] تے ايس‏ے سال زبید وچ اویس پاشا نو‏‏ں قتل کر دتا گیا، تے المطہر بن یحییٰ نے شرف الدین نو‏‏ں صنعاء واپس کر دتا، عثمانیاں نے ازدمر پاشا نو‏‏ں بھیجیا، جس نے صنعاء نو‏‏ں دوبارہ حاصل ک‏ر ليا۔ اور بغاوت ختم کر دتی، تے المطہر عمران د‏‏ی طرف واپس چلا گیا۔

جب ازدمر پاشا صنعا گیا تاں ابیان دے اک قبائلی شیخ جس دا ناں علی بن سلیمان الفضلی سی اس نے موقع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے عدن اُتے حملہ کر دتا اور عثمانی سپاہیاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ باہر کيتا تے خود نو‏‏ں اس دا امیر مقرر کيتا۔ 1548 [۱۸۰]

سلطنت عثمانیہ نے عرب دنیا تے جنوب مشرقی تے وسطی یورپ دے وسیع علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔

محمود پاشا نے صوبے دے معاملات اپنے ہتھ وچ لئی اور اپنے لئی تائیز وچ "خوشی دا محل" کہلاندا سی، جو بنو رسول دے بادشاہاں دا گڑھ سی۔ تے جدو‏ں اسنو‏ں معلوم ہويا کہ ایب وچ اک قلعہ اے جنال محبت دا قلعہ کہیا جاندا اے جسنو‏ں فقیہ علی بن عبدالرحمٰن النظری د‏‏ی ملکیت اے تاں اس نے اس اُتے قبضہ کرنا چاہیا تے اٹھ ماہ تک اس دا محاصرہ کيتا ایتھ‏ے تک کہ اسماعیلی شہزادہ عبداللہ الدائی محمود پاشا دے کیمپ وچ داخل [۱۸۱] ہی اسنو‏ں قتل کر [۱۸۱] گیا سی۔ یحییٰ شرف الدین یمنی اپنے اختلافات بھلیا ک‏ے عثمانیاں دے خلاف متحد ہو گئے۔ [۱۸۲]

۱۵۶۴ عیسوی وچ رضوان پاشا نے یمن د‏‏ی ایال دا تاج پہنایا، تے محمود پاشا مصر دا حکمران بن گیا۔ رضوان پاشا نے اپنے پیشرو محمود پاشا دے نقصانات نو‏‏ں استنبول دے پورٹے دے سامنے پیش کيتا تے محمود پاشا نے اپنی ناکامیاں دا ایہ کہہ ک‏ے جواز پیش کيتا کہ یمن اک وسیع ملک اے تے اسنو‏ں دو افراد د‏‏ی ضرورت اے تے اک اس دے لئی کافی نئيں ہو سکدا ۔ محمود پاشا نے اس تقرری دے نال رضوان پاشا نو‏‏ں مسترد کرنے دا ارادہ کیا، کیونجے قبیلے یمن دے شمالی پہاڑی علاقےآں وچ سب تو‏ں سخت تے مشکل ترین اینکرز سن، اس دے علاوہ زیدی ائمہ دا صدر مقام سی [۱۸۳] المطہر بن یحییٰ شرف الدین۔ مراد پاشا دے وفادار ہونے دا بہانہ کيتا جس نے آوارہ گردی نو‏‏ں کنٹرول کيتا تاں بعد ميں نے رضوان پاشا نو‏‏ں سپلائی بند کر دتی جو بلندیاں دے انچارج سن تے اس وچ وادھا ہويا، انہاں دے درمیان اختلافات پاک زیدی امام د‏‏ی ہوشیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں سن، چنانچہ رضوان پاشا نو‏‏ں برطرف کر دتا گیا تے حسن پاشا نو‏‏ں ۱۵۶۷ وچ انہاں دا متبادل مقرر کيتا گیا۔ المطہر نے صنعاء اُتے حملہ کرنے دا موقع لیا تے الجوف دے بدو قبیلے نے اس د‏ی حمایت کی، المطہر نے امیر بدان نال رابطہ کیا، تے انہاں نے عثمانی افواج اُتے حملہ کيتا تے مراد پاشا دا دمار وچ محاصرہ کيتا۔ مراد پاشا فرار ہونے وچ کامیاب ہو گیا تے پنجاہ پیادہ سپاہیاں دے نال رہ گیا، قبیلے نے اسنو‏ں روک لیا تے انہاں دے سر کٹ کر ۱۵۶۷ وچ صنعاء وچ المطہر بن یحیی شرف الدین دے پاس بھیج دتا [۱۸۴] تے فیر عدن۔جدو‏ں حضرموت دے سلطان الشھر کو عدن وچ ان د‏‏ی آمد دا علم ہويا [۱۸۵] اس نے اوتھ‏ے عثمانیاں نو‏‏ں سامان بھیجیا۔ عثمانی خاندان دے سلطان جمعہ دے خطبےآں وچ ، تے سلطان شہر نو‏‏ں عدن تو‏ں زیدی د‏‏ی طرف پیش قدمی دا خدشہ سی۔

امران دے تین قلعےآں وچو‏ں اک، جتھے المطہر بن یحییٰ شرف الدین نے قلعہ بند کيتا سی۔

مراد پاشا دے قتل تے یمن وچ عثمانی فوج دے غالب د‏‏ی نابودی دے بعد، سبلائم پورٹ نے للہ مصطفیٰ پاشا نو‏‏ں یمن جانے دا حکم دتا، اس نے پہلے تاں انکار کر دتا تے سلطان دا غصہ دیکھنے دے بعد تک نئيں جھکایا [۱۸۶] للہ مصطفیٰ پاشا مصر گئے تے فوجاں جمع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن مصر وچ ترک فوج نے یمن جانے تو‏ں انکار کر دتا تاں خدا نے مصر دے دو گواشاں نو‏‏ں المطہر نو‏‏ں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش تے اس د‏ی اطاعت د‏‏ی ہدایت د‏‏ی بلکہ، انہاں نے مطالبہ کيتا کہ اوہ معافی مانگاں تے کدرے کہ انہاں نے عثمانی افواج دے خلاف کسی کارروائی دا حکم نئيں دتا سی تے جو کچھ ہويا اوہ "جاہل عرباں" د‏‏ی طرف تو‏ں ہويا سی نہ کہ "ان [۱۸۷] معزز موجودگی" تاں۔ المطہر نے انکار کر [۱۸۸] تے اپنا پیغام جاوِش مصطفیٰ پاشا دے نال شاندار دروازے اُتے بھیجیا [۱۸۹]

عثمانیاں نے زیدیاں دے نال ۸۰ لڑائیاں لڑاں، جس دا اختتام دمار دے نیڑے مراد پاشا دے قتل اُتے ہويا، لیکن عثمانی اپنی طاقت دے عروج اُتے سن تے ذلت آمیز شکست نو‏‏ں آسانی تو‏ں قبول کرنے دے لئی تیار نئيں سن، اس لئی انہاں نے سنان د‏‏ی قیادت وچ اک نويں فوج بھیجی۔ پاشا ، البانی نژاد اک ممتاز عثمانی کمانڈر، یمن اُتے عثمانی کنٹرول نو‏‏ں بحال کرنے دے لئی، [۱۹۰] سلطان سلیم دوم، علامہ مصطفیٰ پاشا نو‏‏ں خود یمن دا سفر کرنے وچ ناکامی اُتے وکھ تھلگ کر دتا، تے مصر وچ سنجک شہزادےآں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں پھانسی دینے دا حکم دتا، تے سنان پاشا نو‏‏ں وزارت د‏‏ی باگ ڈور اس شرط اُتے مقرر کیا کہ مصر وچ موجود تمام ترک فوج یمن د‏‏ی طرف چلی جائے گی [۱۹۱] ] طائز اور ایب المطہر دے پیروکار نيں، فیر شبام نے کوکبان دا ست ماہ تک محاصرہ کیا، جس دا اختتام اس اُتے دستخط دے نال ہويا۔ اک جنگ بندی [۱۹۲] عثمانیاں نے امام المطہر تے انہاں دے حامیاں دا تعاقب جاری رکھیا، اوہ کسی پنڈ اُتے اس وقت تک کنٹرول نئيں رکھدے سن جدو‏ں تک کہ پہلے والا دوبارہ بغاوت نہ کر لے، تے عثمانیاں نے دیکھیا کہ جدو‏ں وی قبیلے پہاڑاں د‏‏ی طرف پِچھے ہٹتے سن تاں اوہ اگ لگیا دیندے سن، تاکہ دوسرے نو‏‏ں اطلاع دتیاں قبیلے کہ اوہ حالے تک زندہ نيں تے عثمانی امام المطہر نو‏‏ں ختم نئيں کر سک‏‏ے۔ [۱۹۳][۱۹۴]

امام المطہر د‏‏ی وفات ۱۵۷۲ وچ ہوئی، تے زیدی اپنے امام د‏‏ی وفات دے بعد متحد نئيں ہوئے، چنانچہ المطہر دے بیٹےآں نے حسن ابن علی ابن داؤد دے نال جنگ کيت‏ی، چنانچہ فوج نے تقسیم دا فائدہ اٹھایا تے عثمانی زیداں دے خلاف اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت تو‏ں ۱۵۸۳ وچ صنعا ، صعدہ اور نجران اُتے حملہ کرنے وچ کامیاب ہوئے [۱۹۵][۱۹۶] الحسن شاہرہ وچ چھپ گئے تے ۱۵۸۵ وچ گرفتار ہوئے، صنعاء وچ قید ہوئے، فیر ترکی منتقل کر دتا گیا، جتھے اوہ مر گیا زیدی جزیرہ نمائے عرب وچ عثمانیاں دا سب تو‏ں وڈا جنون سی [۱۹۷] ، اس لئی عثمانیاں نے انہاں اُتے بدعت تے الحاد دا الزام لگایا، انہاں نے اسماعیلیاں نو‏‏ں کافر قرار نئيں دتا، کیونجے اوہ زیدیاں دے خلاف انہاں دے نال تعاون ک‏ر رہ‏ے سن، تے انہاں نے انہاں دا جواز پیش کيتا۔ یمن وچ موجودگی اسلام د‏‏ی فتح دے طور اُتے [۱۹۸] لیکن حقیقت ایہ اے کہ اوہ بحیرہ احمر دے پار تجارت د‏‏ی نقل و حرکت نو‏‏ں کنٹرول کرنا چاہندے سن ۔ [۱۹۹]

القاسمیہ ریاست

[سودھو]
صعدہ زیدی اماماں دا گڑھ ا‏‏ے۔

امام حسن بن علی بن داؤد د‏‏ی گرفتاری تے انہاں د‏‏ی ترکی جلاوطنی دے بعد بلندیاں وچ کوئی متحد سیاسی قیادت موجود نئيں سی، فقیہ المنصور باللہ القاسم دے شاگرداں نے انہاں نو‏ں صنعاء وچ امامت د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی لیکن انہاں نے انکار کر دتا۔ سب تو‏ں پہلے، لیکن زیدیاں دے خرچ اُتے حنفی مکت‏‏ب دے بڑھدے ہوئے فروغ نے امام المنصور باللہ القاسم نو‏‏ں ناراض کیا، اس لئی اوہ صنعاء دے پینڈو علاقےآں وچ چلے گئے تے ستمبر ۱۵۹۷ وچ عثمانیاں تو‏ں لڑنے دے لئی حامیاں نو‏‏ں متحرک کرنا شروع کر دتا، [۲۰۰] ايس‏ے سال جدو‏ں عثمانی حکا‏م نے صنعاء وچ مسجد بکریہ نو‏‏ں کھولیا سی۔ [۲۰۱]

ہمدان، خولان ، سنحان تے احنوم دے قبیلے نے امام المنصور باللہ القاسم د‏‏ی بغاوت وچ شمولیت اختیار کيتی تے امام نے ۱۵۹۹-۱۶۰۲ دے درمیان سعد، عمران اور حجہ نو‏‏ں دوبارہ حاصل کيتا تے جعفر پاشا نے امام دے نال دس سالہ جنگ بندی اُتے دستخط کيتے۔ تے اسنو‏ں ۱۶۰۸ وچ بلندیاں اُتے اک امام دے طور اُتے تسلیم کيتا [۲۰۲] خولان قبیلے نے ۱۶۱۰ کیلف وچ عثمانیاں اُتے اک ہور حملہ کيتا عثمانیاں نو‏‏ں بہت نقصان ہويا تے ایہ لڑائی ۱۶۱۶ تک جاری رہی جدو‏ں جعفر پاشا نو‏‏ں برطرف ک‏ر ک‏ے حاجی محمد پاشا نو‏‏ں گورنر مقرر کر دتا گیا۔ محمد پاشا [۲۰۳] شکایات وصول کرنے دے لئی اک اتھارٹی قائم کيتی، جسنو‏ں اس نے ۱۶۱۷ وچ شکایات دا بورڈ کہیا، تے عثمانیاں تے امام القاسم دے درمیان جنگ بندی نو‏‏ں ودھانے تو‏ں انکار کر دتا، چنانچہ مئی ۱۶۱۷ وچ لڑائی جاری رہی، تے ۱۶۱۹ وچ عثمانی ذرائع نے اک مقامی شہزادے نو‏‏ں دوبارہ حاصل کيتا جس دا ناں الشرجبی سی تے اس دا ناں علی طائز سی تے محمد پاشا نے امام المنصور القاسم دے نال دس سالہ جنگ بندی اُتے دستخط کيتے سن ۔ [۲۰۴]

امام المنصور باللہ القاسم فروری ۱۶۲۰ وچ وفات پاگئے تے انہاں دے بیٹے المعیاد باللہ محمد نے جانشین بنایا ۔ ایہ جنگ بندی ۱۶۲۶ تک جاری رہی جدو‏ں امام المعید باللہ محمد نے بلندیاں، سبیہ اور ابو عریش نو‏‏ں دوبارہ حاصل ک‏ر ليا تے ابیان دے اک قبائلی شیخ دے نال لحج اور عدن دا محاصرہ کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ ۱۶۲۷ تک، بندرگاہاں دے علاوہ یمن دے بیشتر حصے عثمانیاں د‏‏ی حکمرانی تو‏ں خود نو‏‏ں چھٹکارا حاصل ک‏ر ليا سی، [۲۰۵] محمد پاشا نو‏‏ں ہٹا کر حیدر پاشا نو‏‏ں مقرر کيتا گیا سی، اس دے بجائے مؤخر الذکر نے امام المعید باللہ دے نال پنج ماہ دے لئی نويں جنگ بندی د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی سی۔ پنج ماہ دے دوران حیدر پاشا نے حمایت د‏‏ی درخواست کيتی۔ سوڈانی شہر سوکین وچ عبدین پاشا المربت تو‏ں عبدین پاشا الموخہ تھلے آیا تے تائز نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ شکست کھا گیا تے ۱۶۲۸ وچ موچا د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہويا۔ [۲۰۶] چنانچہ سبلائم پورٹ نے ۱۶۲۹ وچ قنسوہ پاشا نو‏‏ں اس د‏ی جگہ بھیج دتا، تاں جیزان فیر زبید تھلے اُتریا تے عبدین پاشا نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی تے حیدر پاشا نو‏‏ں قید کر دتا گیا، [۲۰۷] قنسوہ پاشا نے طائز نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن اوہ پسپائی اُتے مجبور ہو گیا۔ زبید نے ۱۶۳۰ وچ امام المعید دے نال اک نويں جنگ بندی اُتے دستخط کيتے۔ [۲۰۸]

شاہرہ وچ دو پہاڑاں دے درمیان اک قدیم پل، زیدی اماماں دے قلعےآں وچو‏ں اک

امام المعیاد 1634 [۲۰۹] زبید اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوئے، تے جدو‏ں قانسہ پاشا د‏‏ی زیادہ تر فوجاں تباہ ہوگئياں، تاں عثمانی حامی امام نے اپنے آخری مضبوط گڑھ موچا تو‏ں پرامن طور اُتے پِچھے ہٹنے دا موقع دتا۔ اوہ قبیلے کہ اوہ تے اس دا خاندان امامت دے لائق سن ۔ [۲۱۰] انہاں دے والد، امام المنصور القاسم ، "قاسم ریاست" دے بانی نيں، جسنو‏ں زیدی امامت د‏‏یاں ریاستاں وچ سب تو‏ں مضبوط تصور کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ امام المعید [۲۱۱] ۱۶۰۳ وچ یمن وچ داخل ہونے والے تمباکو نو‏‏ں تباہ کر دتا، لیکن اوہ اسنو‏ں مکمل طور اُتے روکنے وچ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے، تے انہاں نے اسلامی قوانین دی اپنی تشریحات اُتے کئی کتاباں چھڈن، لیکن اوہ اپنے کچھ مسلط کرنے د‏‏ی کوشش تو‏ں پِچھے ہٹ گئے۔ قبیلے نو‏‏ں اس دے خلاف کرنے دے خوف تو‏ں خواب دیکھیا، [۲۱۲] تے باقی "ترک سپاہیاں" نو‏‏ں کساناں د‏‏ی مدد دے لئی پینڈو علاقےآں وچ تقسیم کر دتا۔ درحقیقت، قانصوه پاشا د‏‏ی افواج وچ پیادہ ترک نئيں بلکہ مصری کسان سن ۔ [۲۱۳][۲۱۴]

امام المعید باللہ نے مارچ ۱۶۳۲ وچ مکہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی اک فوج بھیجی، [ملاحظة ۱] تے اک ہزار جنگجوواں د‏‏ی فوج "شریف مکہ" نو‏‏ں مارنے وچ کامیاب ہو گئی، شہر اُتے دھاوا بول دتا تے عثمانیاں نے متعدد افراد نو‏‏ں اس د‏ی وجہ قرار دتا۔ انہاں اُتے مظالم.[۲۱۵] عثمانی یمن دے بعد مکہ نو‏‏ں کھونے دے لئی تیار نئيں سن، اس لئی انھاں نے زیدیاں تو‏ں مکہ نو‏‏ں چھڑانے دے لئی مصر تو‏ں اک وڈی فوج بھیجی ۔ عثمانی فوج تے عثمانیاں نے یمنیاں نو‏‏ں پانی فراہ‏م کرنے والے کنوواں د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے انہاں وچ سیلاب آ گیا۔ [۲۱۶] آخر وچ زیدیاں نے ہتھیار ڈال دیے، تے خلیل پاشا انہاں نو‏ں یمن واپس کرنے اُتے راضی ہو گیا، لیکن اس نے فوج دے چار رہنماواں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ [۲۱۶]

امام معیّد محمد بن القاسم د‏‏ی وفات ۱۶۴۴ وچ ہوئی، تے امام المنصور بِلّہ القاسم دے بیٹے امامت دے لئی لڑدے رہے ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے سال اسماعیل بن احمد الکبسی نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے عدن ، لحج ، ابیان گئے تے اوتھ‏ے دے بقیہ عثمانی سپاہیاں نو‏‏ں کڈ باہر کيتا تے عسیر دا کنٹرول سنبھال لیا [۲۱۷][۲۱۸][۲۱۹] ۱۶۵۴ وچ حضرموت اور ذوفر اُتے قبضہ ک‏ر ليا، [۲۲۰][۲۲۱] تے یمن تجارتی تعلقات نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ مغل سلطنت دے نال تے ہندوستان دا شہر سورت سب تو‏ں وڈا تجارتی شراکت دار سی تے جدہ وچ عثمانی سلطان تے ایران وچ عباس ثانی صفوی دے نال سفارتی مشن دا تبادلہ کیا، [۲۲۲] اور ایتھوپیا دے تن مشن وی بھیجے گئے، لیکن انہاں نے سیاسی ترقی نئيں کيت‏‏ی۔ عثمانیاں دے خلاف اتحاد، جداں کہ شہنشاہ فاسیلیڈاس نے ایتھوپیا دے شہنشاہاں د‏‏ی کمزوری تے انہاں دے ملک وچ مضبوط جاگیرداراں دے ظہور د‏‏ی وجہ تو‏ں چاہیا سی۔ [۲۲۳] المتوکل علی اللہ اسماعیل بن احمد الکبسی (۱۵۹۷-۱۸۷۲) دا دور ائمہ دے سب تو‏ں زیادہ خوشحال دوراں وچو‏ں اک سی، کیونجے اس دا دور ظوفر دے مشرق تو‏ں عظیم تر یمن اُتے مکمل کنٹرول سی۔ مغرب وچ حجاز د‏‏ی سرحداں اُتے عسیر دے دور دراز علاقےآں تک عمان ۔

یمن تو‏ں عثمانیاں دے انخلاء دے بعد، ائمہ د‏‏ی حکمرانی یمن دے بالائی "شمالی" علاقےآں تک محدود سی، کچھ ائمہ د‏‏ی حکومت دے چند ادوار نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے، جنہاں دا اثر یمن دے نچلے حصے تک پھیلا ہويا سی۔ مغربی، مشرقی تے جنوبی علاقے۔پہلے ائمہ د‏‏ی حکمرانی وچ انتشار تے عدم استحکا‏م د‏‏ی خصوصیت سی، تے امامت اُتے القاسم خاندان دے جھگڑے دے نتیجے وچ بوہت سارے علاقے انہاں دے ہتھ وچ آگئے۔

المتوکل علی اللہ اسماعیل بن احمد الکبسی دا انتقال ۱۶۷۶ وچ ہويا تے اس دے بھتیجے احمد بن الحسن بن القاسم نے قیادت اُتے اپنے کزن دے نال تنازع دے بعد جانشین بنایا۔ قاسمی ریاست کئی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے امام اسماعیل بن احمد الکبسی دے اسّی سال تو‏ں ودھ عرصے تک جو کارنامہ انجام دے رہے سن اسنو‏ں برقرار رکھنے تو‏ں قاصر رہی، [۲۲۴] جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ائمہ دا اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں انتظامی عہدےآں اُتے تعینات کرنا اے، وقت دے نال نال اس دا اک وڈا حصہ ملک نیم آزاد جاگیر وچ بدل گیا تے ریاست نے خلافت دے طریقے اُتے عمل نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت دا واضح قانون اے ہر امام د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بیٹے تے چچا زاد قبیلے تو‏ں اپنے حامیاں نو‏‏ں اکٹھا کردے نيں تے عہدہ دے لئی لڑدے نيں۔ جس نے ریاست نو‏‏ں بہت کمزور کر دتا تے انہاں دے لیڈراں نو‏‏ں خود مختار ہونے دتا۔

۱۶۹۲ وچ مخا د‏‏ی بندرگاہ سب تو‏ں اہ‏م بندرگاہاں وچو‏ں اک سی تے اس دے ذریعے دنیا کافی نو‏‏ں جانت‏ی سی۔

مشرقی تے جنوبی علاقےآں د‏‏ی پہلی علیحدگی عثمانیاں دے پہلے انخلاء دے آغاز وچ ہوئی، کیونجے عدن، لحج اور ابیان دا معاملہ ۱۱۴۵ ہجری وچ لاحج د‏‏ی سلطنت بن گیا، تے باقی علاقےآں دا معاملہ سلطاناں تے شہزادےآں تک پہنچ گیا۔ تے عدن تے جنوبی امارات شمال وچ زیدی امامت تو‏ں وکھ ہُندے رہ‏ے، تے اس اُتے شہزادےآں تے سلطاناں د‏‏ی حکومت رہی جدو‏ں تک کہ برطانوی سلطنت نے ۱۹ جنوری ۱۸۳۹ نو‏‏ں عدن اُتے قبضہ نئيں کيتا۔

قاسمی ریاست نو‏‏ں وکندریقرت بنایا گیا سی تے اس دور د‏‏ی خاصیت وڈی تجارتی سرگرمیاں سی، خاص طور اُتے موچا، اللوحیہ تے یمن دے تہامہ د‏‏ی ہور بندرگاہاں وچ ۔ [۲۲۵] اس دور وچ وی اج یمن وچ نمایاں قبائلی رہنما ابھرے تے بیت القاسم دے علاوہ ہور اشرافیہ زیدی خانداناں نے اپنا مقام برقرار رکھیا، مثلاً بیت شرف الدین، قاسمیہ تو‏ں بہت پہلے عسیر امام عبداللہ بن حمزہ دے خاندان دے اثر وچ ۔ [۲۲۶] تاریک دور وچ یورپ وچ جاگیرداراں د‏‏ی طرح اک جاگیردارانہ ریاست سی جس وچ مقامی آقا اپنے علاقےآں دے معاملات نو‏‏ں نیم آزادانہ طور اُتے کنٹرول کردے سن جداں کہ یمن تے جزیرہ نما د‏‏ی زیادہ تر تریخ وچ عام طور اُتے تے اس د‏ی واپسی تک ایہ ٹُٹ پھوٹ دا شکار رہی۔ ۱۸۷۲ وچ عثمانی

عثمانیاں د‏‏ی واپسی۔

[سودھو]
یمن دے گورنر احمد مختار پاشا
امام یحییٰ حامد الدین، یمن د‏‏ی متوکل سلطنت دے بانی۔

عثمانیاں نے دوبارہ واپس آک‏ے بقیہ ریاست القاسمیہ نو‏‏ں گرا دتا تے ۱۸۷۲ وچ یمن د‏‏ی ریاست قائم کيتی جس وچ جنوبی علاقےآں دے علاوہ یمن دے سابقہ ایالٹ دے اوہی علاقے شام‏ل سن ۔ پہلی بار ۱۸۴۹ وچ ، لیکن انہاں نو‏ں بھاری نقصان اٹھانا پيا، تے ناکا‏م کوشش دے دوران ۱۵۰۰ فوجیاں تو‏ں محروم ہو گئے۔ [۲۲۷] حقیقت ایہ اے کہ عثمانیاں نے تہامہ دے شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی تے صنعاء دے تاجراں نے انہاں تو‏ں شہر اُتے کنٹرول کرنے نو‏‏ں کہیا سی تے اس د‏ی وجہ زیدی قبائلی شیوخ تے ائمہ د‏‏ی سیکورٹی نافذ کرنے د‏‏ی صلاحیت اُتے مایوسی سی۔ جدو‏ں تک ملک وچ امن قائم ا‏‏ے۔ [۲۲۸][۲۲۹]

اپنے پہلے داخلے د‏‏ی طرح، عثمانیاں نے سب تو‏ں پہلے تہامہ دا کنٹرول سنبھالیا تے اپنے سابقہ تجربے تو‏ں سکھیا، اس لئی انھاں نے یمن د‏‏ی ترقی کے لئی کم کیا، انھاں نے پرنٹنگ پریس متعارف کروائے تے اسکول بنائے، ایتھ‏ے تک کہ انھاں نے یمنی معاشرے نو‏‏ں سیکولر بنانے اُتے کم کیا، مروجہ نظام نو‏‏ں ختم کيتا۔ سماجی طبقے تے غالب روايتی قوتاں نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں جنہاں د‏‏ی نمائندگی قبائلی شیخاں تے زیدی اماماں نے د‏‏ی اے [۲۳۰] ۔ریاست وچ بدعنوانی عروج اُتے سی تے اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ عثمانی حکا‏م د‏‏ی اکثریت یمن جانے تو‏ں گریز کر رہ‏ی سی، تے بدترین عثمانی رہنما ملک وچ بھیجے گئے۔ [۲۳۱] سیکولرائزیشن دے عمل دے دوران تے عثمانیاں د‏‏ی جانب تو‏ں آبادی نو‏‏ں شہریت دے تصورات تو‏ں متعارف کرانے د‏‏ی کوشش - عثمانی تنظیماں یورپی بنیاداں اُتے مبنی سی - یمن دے یہودیاں نے یمنی قومی اصطلاحات وچ اپنے آپ نو‏‏ں متعین کرنا شروع کيتا تے اس تعلق د‏‏ی اصلاح کرنا شروع د‏‏ی جو انہاں نو‏ں مسلماناں دے نال متحد کردا ا‏‏ے۔ تے انہاں اُتے مسلط کردہ حقیقت اُتے سوال اٹھاندے نيں جداں کہ دو منزلاں تو‏ں زیادہ گھر بنانے وچ انہاں د‏‏ی نااہلی تے انہاں نو‏ں سول تے ملٹری سروس تو‏ں محروم کرنا تے لوہار، سنار تے خنجر بنانے والے دے طور اُتے معاشرے وچ انہاں دے کردار نو‏‏ں محدود کرنا۔ [۲۳۲] عثمانیاں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں سزا دتی جو یہودیاں اُتے پتھر پھینکتے سن یا انہاں نو‏ں گلی وچ پیر تو‏ں کھچ لیندے سن ۔ [۲۳۳]

عثمانیاں نے جس چیز اُتے حکمرانی ک‏ر رہ‏ے سن اسنو‏ں چار بریگیڈاں وچ تقسیم کر دتا، یعنی: صنعاء بریگیڈ، عسیر بریگیڈ، حدیدہ (تہاما) بریگیڈ، تے طائز بریگیڈ ۔ عثمانیاں نے اہ‏م شہراں نو‏‏ں کنٹرول کيتا تے پینڈو علاقےآں اُتے اپنا کنٹرول مضبوط نہ کر سک‏‏ے جتھے قبیلے سن ۔ .[۲۳۴] احمد عزت پاشا نے تہامہ واپس جانے تے بلندیاں وچ نہ گھسنے تے قبیلے دے خلاف مسلسل لاحاصل لڑائیاں وچ سپاہیاں نو‏‏ں تھکا دینے دے بجائے انہاں دے درمیان ثالث دا کردار ادا کرنے د‏‏ی تجویز دتی۔ [۲۳۴] عثمانی انگریزاں دے خلاف قبیلے د‏‏ی وفاداری جیتنے دے خواہشمند سن، کیونجے دونے فریق قبائلی شیخاں نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں جیتنے تے دوسرے دے خلاف پراکسی جنگ لڑنے دے لئی انہاں د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ [۲۳۵] لیکن انہاں دے منصوبے کامیاب نئيں ہوئے، کیونجے زیدی عثمانیاں اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گئے تے انہاں نو‏‏ں زیر کرنے دے تمام عثمانی منصوبےآں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ [۲۳۶]

۱۹۰۴ تے ۱۹۱۱ دے درمیانی عرصے وچ ، عثمانیاں دا نقصان دس ہزار سپاہیاں تے پنج لکھ پاؤنڈز سالانہ سی۔ [۲۳۷] یمن دے شہراں دے باشندےآں نے عثمانیاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی لیکن ریاست ۱۹۱۱ وچ آخر کار امام یحییٰ دے سامنے ہتھیار سُٹن اُتے مجبور ہوگئی کیونجے شمالی پہاڑی علاقےآں وچ قبیلے دے شیخ مسلسل عثمانیاں اُتے حملے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ [۲۳۸]

عثمانیاں نے ۹ اکتوبر ۱۹۱۱ نو‏‏ں امام یحییٰ حممد الدین دے نال اک معاہدہ کیا، جسنو‏ں داان معاہدہ کہیا جاندا اے، تے اسنو‏ں ۱۹۱۳ وچ اک عثمانی فرمان نے منظور کیا، [۲۳۹] تے امران گورنریٹ وچ قلعہ دان دے ناں اُتے رکھیا گیا۔ عثمانیاں تے امام یحییٰ دے درمیان معاہدہ اک جنگ بندی سی، تے اوہ حالے تک مکمل طور اُتے نئيں نکلے سن، لیکن امام یحییٰ حامد الدین درحقیقت شمالی پہاڑی علاقےآں اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ [۲۴۰] معاہدے وچ ایہ طے کيتا گیا سی کہ امام شمالی پہاڑی علاقےآں / زیدیاں اُتے خود مختاری تو‏ں حکومت کرن گے، تے عثمانی شافعی علاقےآں وچ رہن گے، یعنی اج جمہوریہ دے مرکزی علاقےآں وچ ۔ [۲۴۱] عدن پر برطانوی سلطنت د‏‏ی حکومت رہی۔

یمن تو‏ں عثمانیاں دا اخراج

[سودھو]

۳۰ اکتوبر ۱۹۱۸ نو‏‏ں دستخط شدہ مدروس د‏‏ی جنگ بندی نے پہلی جنگ عظیم دے دوران سلطنت عثمانیہ تے اتحادیاں دے درمیان مشرق وسطیٰ وچ لڑائی وچ دشمنی دا خاتمہ کیا، جس دے تحت یمن د‏‏ی متوکلی سلطنت نے اپنی آزادی حاصل کيتی۔

تاریخی یادگاراں۔

[سودھو]
مسیتاں تے مقبرے یمن وچ اسلامی رہتل دی نمایاں خصوصیات وچو‏ں نيں، جنہاں وچ صنعاء د‏‏ی عظیم مسجد ، طائز وچ الجند مسجد ، طائز وچ شیخ احمد بن علوان د‏‏ی مسجد تے مقبرہ ، تے عدن وچ ابان مسجد شام‏ل نيں۔ .
الجامع الكبير بصنعاء:
بني في عهد الرسول محمد بن عبد الله في السنة السادسة للهجرة وهو أحد أقدم المسیتاں الإسلامية، عثر علماء الآثار على اثني عشر مصحفا قديما أحدها كتب بخط الإمام علي وكذلك أربع آلاف مخطوطة عربية نادرة من صدر الإسلام ومراسلات من العهد الأموي.
مسجد الجند بتعز:
مسجد الجند، ثاني أقدم مسجد في اليمن بناه معاذ بن جبل قرب تعز بأمر من النبي محمد ويحرص اليمنيون على ارتياده في أول جمعة من شهر رجب كونها أول جمعة خطب فيها معاذ من خلال منبره.
حاضرة زبيد التاريخية:
هي مدينة يمنية ذا أهمية أثرية وتاريخية استثنائية، كانت عاصمة اليمن من القرن الثالث عشر إلى القرن الخامس عشر،[۲۴۲] اتسمت زبيد بأهمية جمة في العالم العربي والإسلامي طيلة قرون من الزمن بفضل جامعتها الإسلامية.[۲۴۳]
الجامع الكبير بصنعاء:
بني في عهد الرسول محمد بن عبد الله في السنة السادسة للهجرة وهو أحد أقدم المسیتاں الإسلامية، عثر علماء الآثار على اثني عشر مصحفا قديما أحدها كتب بخط الإمام علي وكذلك أربع آلاف مخطوطة عربية نادرة من صدر الإسلام ومراسلات من العهد الأموي.
مسجد الجند بتعز:
مسجد الجند، ثاني أقدم مسجد في اليمن بناه معاذ بن جبل قرب تعز بأمر من النبي محمد ويحرص اليمنيون على ارتياده في أول جمعة من شهر رجب كونها أول جمعة خطب فيها معاذ من خلال منبره.
حاضرة زبيد التاريخية:
هي مدينة يمنية ذا أهمية أثرية وتاريخية استثنائية، كانت عاصمة اليمن من القرن الثالث عشر إلى القرن الخامس عشر،[۲۴۴] اتسمت زبيد بأهمية جمة في العالم العربي والإسلامي طيلة قرون من الزمن بفضل جامعتها الإسلامية.[۲۴۵]
مخطوطات صنعاء:
تعد من أقدم النصوص القرآنية الموجودة [۲۴۶] تسيں اكتشافها مع عدد من المخطوطات التاريخية في الجامع الكبير بصنعاء القديمة عام ۱۹۷۲ على طرس وتعود للعصور الأولى للإسلام ويُعتقد أنها كتبت بخط علي بن أبي طالب.[۷۲]
مسجد أبان بعدن:
من أقدم المسیتاں في عدن، وينسب بناؤه إلى أبان بن عثمان بن عفان، ويقال إلى نجله الحكم عندما قدم قاضياً إلى عدن في ۱۵۰ هجرية، وقد تسيں ترميمه مرات عدة آخرها في عام ۱۴۱۹ هـ الموافق ۱۹۹۸م.[۲۴۷]
المدرسة العامرية برداع:
فائل:Amiriya school.jpg
هي مؤسسة تعليمية أُنشئت في اليمن عام ۱۵۰۴ أيام الملك الظافر عامر بن عبدالوهاب ملك الدولة الطاهرية وسميت باسمه، وهي مثال على الهندسة المعمارية للدولة الطاهرية، وكانت المدرسة بحالة سيئة حتى عام ۱۹۷۸، وعملت العالمة سلمى الراضي على إعادة ترميمها.[۲۴۸]
مخطوطات صنعاء:
تعد من أقدم النصوص القرآنية الموجودة [۲۴۹] تسيں اكتشافها مع عدد من المخطوطات التاريخية في الجامع الكبير بصنعاء القديمة عام ۱۹۷۲ على طرس وتعود للعصور الأولى للإسلام ويُعتقد أنها كتبت بخط علي بن أبي طالب.[۷۲]
مسجد أبان بعدن:
من أقدم المسیتاں في عدن، وينسب بناؤه إلى أبان بن عثمان بن عفان، ويقال إلى نجله الحكم عندما قدم قاضياً إلى عدن في ۱۵۰ هجرية، وقد تسيں ترميمه مرات عدة آخرها في عام ۱۴۱۹ هـ الموافق ۱۹۹۸م.[۲۵۰]
المدرسة العامرية برداع:
فائل:Amiriya school.jpg
هي مؤسسة تعليمية أُنشئت في اليمن عام ۱۵۰۴ أيام الملك الظافر عامر بن عبدالوهاب ملك الدولة الطاهرية وسميت باسمه، وهي مثال على الهندسة المعمارية للدولة الطاهرية، وكانت المدرسة بحالة سيئة حتى عام ۱۹۷۸، وعملت العالمة سلمى الراضي على إعادة ترميمها.[۲۵۱]

کلیدی حوالے

[سودھو]
  • ایمن فواد سید (۱۹۸۸)۔ ملک یمن وچ مذہبی عقائد د‏‏ی تریخ، مصری لبنانی گھر۔
  • ڈاکٹر محمد عبدو محمد السوری (۲۰۰۳)۔ یمن د‏‏ی اسلامی تریخ سلیحی ریاست دے قیام تو‏ں ایوبی ریاست دے خاتمے تک (۴۲۹-۶۲۶ھ) صنعاء: خالد بن الولید لائبریری۔
  • ڈاکٹر حسین عبداللہ العمری (۱۹۹۷ء)۔ "یمن د‏‏ی جدید تے عصری تریخ ۹۲۲-۱۳۳۶ھ / ۱۵۱۶-۱۹۱۸"۔ دمشق: دار الفکر۔
  • عبدالواسع بن یحییٰ الوصعی الیمانی (۱۹۹۱)۔ "یمن دے حادثات تے تریخ وچ تشویش تے غم د‏‏ی عکاسی"۔ یمن د‏‏ی عظیم لائبریری۔
  • عبداللہ بن علی الوزیر (۱۹۸۵)۔ "گیارہويں ہجری صدی دے دوران یمن د‏‏ی تریخ - ستارھواں صدی عیسوی" ۱۰۴۵-۱۰۹۰ ہجری / ۱۶۳۵-۱۶۸۰ عیسوی۔ بیروت: دار المسیرہ برائے طباعت، پریس تے اشاعت۔
  • فواد عبدالغنی محمد الشمیری (۲۰۰۴)۔ اسلامی عرب سکےآں دے ذریعے یمن د‏‏ی سیاسی تے میڈیا د‏‏ی تریخ تیسری تے نويں صدی دے درمیانی عرصے دے لئی۔ وزارت سبھیاچار۔
  • عبدالرحمن عبدالوحید الشجاع۔ اسلام د‏‏ی تریخ وچ پہلی چار ہجری صدیاں وچ یمن د‏‏ی تریخ۔

نوٹس

[سودھو]
  1. ↑ وفقا لهذا التأريخ، يكون انسحاب العثمانيين من المخا قد حدث وفق رواية أخرى عام 1626 وليس 1634.

ذرائع

[سودھو]
  1. ↑ مُجمل التواريخ، ص172"
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ د. عدنان ترسيس، بلاد سبأ وحضارة العرب الأولى اليمن (العربية السعيدة)، لبنان، بيروت، دار الفكر المعاصر ط2 1990م ص46
  3. ↑ ۳.۰ ۳.۱ ۳.۲ أحمد بن علي بن حجر العسقلاني، فتح الباري شرح صحيح البخاري، كتاب المغازي ص 664 حاشية رقم واحد
  4. ↑ ۴.۰ ۴.۱ معرفة السنن والآثار للبيهقي، كِتَابُ الصَّلاةِ باب سُجُودُ الشُّكْرِ رقم الحديث: 1125
  5. ↑ ۵.۰ ۵.۱ he Muslim conquest of Egypt and North Africa. Ferozsons, 1977. Page 201
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ تاريخ الطبري مج 1 ص 751
  7. ↑ ۷.۰ ۷.۱ فتوح مصر وأخبارها ص 145
  8. ↑ ۸.۰ ۸.۱ Encyclopedia of islam II, P. 933. Edited by P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs et al., Encyclopædia of Islam, 2nd Edition., 12 vols. with indexes and etc., Leiden: E. J. Brill, 1960–2005
  9. ↑ ۹.۰ ۹.۱ أحمد مختار العبادي: في التاريخ العباسي والأندلسي ص294
  10. ↑ I. Akram 1977. Page 201
  11. ↑ 1207
  12. ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ ۱۲.۲ المصنف ابن أبي شيبة الكوفي ج 8 ص 15
  13. ↑ البداية والنهاية ج 8 - ص 61
  14. ↑ Stanley Lane Poole 2006 p. 90
  15. ↑ H.C. Kay, Yaman 1892, p. 223-4
  16. ↑ Stanley Lane Poole 2006 p. 90
  17. ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ G. Rex Smith "Politische Geschichte des islamischen Jemen bis zur ersten türkischen Invasion", p. 138.
  18. ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987). political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 31
  19. ↑ ۱۹.۰ ۱۹.۱ Farhad Daftary Ismailis in Medieval Muslim Societies: A Historical Introduction to an Islamic Community p. 92 I.B.Tauris, 2005 ISBN 1-84511-091-9
  20. ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ ۲۰.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  21. ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987). political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 303
  22. ↑ ۲۲.۰ ۲۲.۱ ۲۲.۲ Farhad Daftary (2007). The Isma'ilis: Their History and Doctrines. Cambridge University Press. p. 260. ISBN 1-139-46578-3.
  23. ↑ Houtsma, Martijn Theodoor; Wensinck, A.J. (1993), E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936، BRILL,ISBN 90-04-09796-1, 9789004097964
  24. ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ ۲۴.۲ ۲۴.۳ Abdul Ali (1996). slamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times. M.D. Publications Pvt. Ltd. p. 84. ISBN 81-7533-008-2.
  25. ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ بن حاتم السمط الغالي الثمن في أخبار الملوك من الغز باليمن ص 176
  26. ↑ ۲۶.۰ ۲۶.۱ Abdul Ali (1996). slamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times. M.D. Publications Pvt. Ltd. p. 85. ISBN 81-7533-008-2.
  27. ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ ۲۷.۲ G. Rex Smith (1988). The Rasulids in Dhofar in the VIIth–VIIIth/XIII–XIVth centuries. Journal of the Royal Asiatic Society (New Series), 120, pp 26-44
  28. ↑ ۲۸.۰ ۲۸.۱ ۲۸.۲ ۲۸.۳ ۲۸.۴ David J Wasserstein, Ami Ayalon (2013). Mamluks and Ottomans: Studies in Honour of Michael Winter. Routledge. p. 201. ISBN 1-136-57917-6.
  29. ↑ ۲۹.۰ ۲۹.۱ Abdul Ali Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times p.91
  30. ↑ ۳۰.۰ ۳۰.۱ ۳۰.۲ Steven C. Caton Yemen p.51 ABC-CLIO, 2013 ISBN 1-59884-928-X
  31. ↑ ۳۱.۰ ۳۱.۱ Abdul Ali Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times p.94
  32. ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ Encyklopädie des Islam, III, Leiden 1936, p. 1217
  33. ↑ ۳۳.۰ ۳۳.۱ Abdul Ali Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times p.95
  34. ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ ۳۴.۲ Halil İnalcık, Donald Quataert (1994). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. Cambridge University Press. p. 320. ISBN 0-521-34315-1.
  35. ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ R.B. Serjeant & R. Lewcock, San'a'; An Arabian Islamic City. London 1983, p. 69
  36. ↑ ۳۶.۰ ۳۶.۱ ۳۶.۲ Halil İnalcık, Donald Quataertn An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914 p.326 Cambridge University Press, 1994 ISBN 0-521-34315-1
  37. ↑ ۳۷.۰ ۳۷.۱ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī (2002). Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71. OI.B.Tauris. p. 2. ISBN 1-86064-836-3.
  38. ↑ أحمد بن محارب الظفيري، اليمن السعيد في التاريخ البعيد، صحيفة السياسية الكويتية بتاريخ 15/7/2010م
  39. ↑ البداية والنهاية/الجزء الثاني/قصة سبأ
  40. ↑ البداية والنهاية - الجزء الثاني - فصل إقامة ست قبیلے من سبأ في اليمن.
  41. ↑ البداية والنهاية الجزء الثاني قصة أصحاب الأخدود
  42. ↑ محمدي ملايري، ج1، ص424
  43. ↑ حمزة الأصفهاني، ص52)
  44. ↑ حمزة الأصفهاني، ص52: ابن بها فريدون بن ساسان بن بهمن بن اسفنديار
  45. ↑ مُجمل التواريخ، ص172
  46. ↑ حمزة الأصفهاني، ص52
  47. ↑ المسعودي، 1384–1385، ج2، ص81
  48. ↑ المقدسي، ج3، ص190
  49. ↑ المقدسي، ج3، ص190
  50. ↑ محمدي الملّايري، ج1، ص419–420
  51. ↑ كولسنيكوف، ص269
  52. ↑ ابن هشام، ج1، ص91
  53. ↑ نولدكه، ص345، 392
  54. ↑ مُجمل التواريخ، ص171
  55. ↑ Albert Jamme. Inscription from Mahram Bilqis p.60
  56. ↑ الكبير بصنعاء أول مسجد باليمن، الجزيرة نت تاريخ الولوج 14 يناير 2013 Archived 22 مايو 2020 at the وے بیک مشین
  57. ↑ كتاب "أسد الغابة" - حرف الواو at library.islamweb.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  58. ↑ الكتب - مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح - كتاب البيوع - باب إحياء الموات والشرب- الجزء رقم5 at islamweb.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  59. ↑ أسد الغابة ج 4 ص 343
  60. ↑ شمس الدين أبي عبد الله بن القيم الجوزية ، زاد المعاد ص 541
  61. ↑ سيرة بن هشام ص 591
  62. ↑ المكتبة الشاملة - الكامل في التاريخ لابن الأثير الجزري ج2 ص197 Archived 02 أبريل 2015 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  63. ↑ الكامل في التاريخ - ذكر أخبار الأسود العنسي باليمن عز الدين أبي الحسن علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبد الكريم بن عبد الواحد الشيباني، المعروف بابن الأثير
  64. ↑ المكتبة الشاملة - تاريخ الرسل والملوك للطبري ج3 ص240 Archived 02 أبريل 2015 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  65. ↑ المكتبة الشاملة - الكامل في التاريخ لابن الأثير الجزري ج۲ ص227 Archived ۰۴ مارس ۲۰۱۶, at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  66. ↑ المكتبة الشاملة - البداية والنهاية لابن كثير طبعة إحياء التراث ج6 ص340 Archived 21 سبتمبر 2017 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  67. ↑ المكتبة الشاملة - البداية والنهاية لابن كثير طبعة إحياء التراث ج6 ص339 Archived 21 سبتمبر 2017 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  68. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے العمال لئی۔
  69. ↑ إسلام ويب - كتاب أنساب الأشراف للبلاذري - أسماء عمال رسول الله صلى الله عليه وسلم Archived 05 مارس 2016 at the وے بیک مشین
  70. ↑ المكتبة الشاملة - تاريخ الرسل والملوك للطبري - ذكر ردة حضرموت ج3 - ص330 Archived 05 مارس 2016 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  71. ↑ المكتبة الشاملة - تاريخ الرسل والملوك للطبري - ذكر ردة حضرموت ج۳ - ص331 Archived ۰۵ مارس ۲۰۱۶, at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  72. ↑ ۷۲.۰ ۷۲.۱ ۷۲.۲ Geoffrey Roper (ed.), World Survey Of Islamic Manuscripts, 1992, Volume III, Al-Furqan Islamic Heritage Foundation: London, p.p. 664-667.
  73. ↑ Sadeghi 2010, p. ۳۵۳.
  74. ↑ السيف والسياسة -صالح الورداني ص 132
  75. ↑ عبد الرحمن بن خلدون، المبتدأ والخبر في تاريخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذو الشأن الأكبر. ج 2 ص 514
  76. ↑ فتوح الشام الواقدي ج 1 ص 6
  77. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے دعوة الحق لئی۔
  78. ↑ النظام الإداري والإقليمي في صدر الإسلام[مردہ ربط]. مجلة دعوة الحق، العدد 206. وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية المغربية. تاريخ الولوج 18-07-2013. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  79. ↑ النظام الإداري والإقليمي في صدر الإسلام[مردہ ربط]. مجلة دعوة الحق، العدد 206. وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية المغربية. تاريخ الولوج 18-07-2013. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  80. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  81. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  82. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  83. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے البداية364 لئی۔
  84. ↑ المكتبة الشاملة - تاريخ الرسل والملوك للطبري ج3 ص330 Archived 04 مارس 2016 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  85. ↑ المكتبة الشاملة - تاريخ الرسل والملوك للطبري - ذكر ردة حضرموت ج3 - ص341 Archived 05 مارس 2016 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  86. ↑ المكتبة الشاملة - تاريخ الرسل والملوك للطبري - ذكر ردة حضرموت ج3 - ص335 Archived 05 مارس 2016 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
  87. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  88. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  89. ↑ ۸۹.۰ ۸۹.۱ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 1 - الصفحة 159
  90. ↑ أهل اليمن في صدر الإسلام الحديثي، عبد اللطيف ص 110
  91. ↑ Butler,Alfred J.The Arab Conquest Of Egypt (1902) p.431
  92. ↑ Lapidus, Ira M. (1988). A History of Islamic Societies. Cambridge University Press p.52
  93. ↑ تاريخ الطبري مج 1 ص 1087
  94. ↑ تاريخ الطبري مج 1 ص 1081
  95. ↑ التاريخ الكبير، للبخاريّ / ج 3
  96. ↑ Strange, Guy (1890), Palestine Under the Moslems: A Description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 t 1500, Committee of the Palestine Exploration Fund, London p.25
  97. ↑ حاديث أم المؤمنين عائشة مرتضى العسكري ج 1 ص 322
  98. ↑ ابن الأثير الجزري.أسد الغابة في معرفة الصحابة ج 3 ص 25
  99. ↑ تاريخ الطبري ج 2 ص 594
  100. ↑ ۱۰۰.۰ ۱۰۰.۱ محمد عبده السروري مظاهر الحضارة في اليمن ص 414
  101. ↑ المصنف ابن أبي شيبة الكوفي ج 8 ص 9-15
  102. ↑ ابن الأعثم الكوفي، كتاب الفتوح ج 1 ص 259
  103. ↑ Petersen, Andrew (1999). Dictionary of Islamic Architecture. London; New York: Routledge. p.91 ISBN 0-415-21332-0.
  104. ↑ Lapidus, p. 52. Lapidus, Ira M. (1988). Cambridge University Press. ed. A History of Islamic Societies. ISBN 0-521-22552-3.
  105. ↑ جواد علي المفصل في تاريخ العرب پہلے الإسلام ، ج 3 ص 487
  106. ↑ عمر كحالة، معجم قبیلے العرب ج 3 ص 999
  107. ↑ ابن حجر العسقلاني، الإصابة في تمييز الصحابة ج 2 ص 92
  108. ↑ المعاني الكبير ، أبو محمد بن قتيبة الدينوري ج 2 ص 941
  109. ↑ أبو القاسم عبد الرحمن بن عبد الله عبد الحكم بن أعين القرشي المصري، فتوح مصر وأخبارها دار الفكر - بيروت ص 323
  110. ↑ البلاذري، فتوح البلدان، ج 1 ص 279 و280
  111. ↑ "الريف پہلے الحماية" للأستاذ عبد الرحمان الطيبي Archived 24 سبتمبر 2015 at the وے بیک مشین
  112. ↑ بحوث في الملل والنّحل - ج 5 ص 321
  113. ↑ منظرہ ◅ یوٹیوب اتے
  114. ↑ محاضرة إباضية عن الإمام "طالب الحق" عبدالله بن يحيى الكندي رضي الله عنه یوٹیوب اتے
  115. ↑ أبو الفرج الأصبهاني الأغاني ج 23 ص 224 ـ 256
  116. ↑ الربعي، سيرة ذي الشرفين ص 77
  117. ↑ محمد عبده السروري، الحياة السياسية ومظاهر الحياة في اليمن ص 704
  118. ↑ محمد عبده السروري، الحياة السياسية ومظاهر الحياة في اليمن ص 705
  119. ↑ يحيى الحسين، غاية الأماني ج 1 ص 125
  120. ↑ الطبري، تاريخ، 7: 505؛ الجاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر (ت 255هـ/ 868م)، كتاب الحيوان، تحقيق: عبد السلام هارون (بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1357هـ)، 4: 138.
  121. ↑ تاريخ اليمن الفكري في العصر العباسي، أحمد الشامي
  122. ↑ Ira Lapidus. A History of Islamic Societies. Cambridge University Press. 2002 ISBN 0-521-77056-4 p. 54
  123. ↑ Ziyadids, G.R. Smith, The Encyclopaedia of Islam, Vol. XI, ed. P.J. Bearman, T. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, (Brill, 2002), p. 523
  124. ↑ H.C. Kay, Yaman: Its early medieval history, London 1892, p. 223-4
  125. ↑ R.B. Serjeant & R. Lewcock, San'a'; An Arabian Islamic City, London 1983, p. 55
  126. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  127. ↑ د. عصام الدين عبد الرؤوف الفقي (اليمن في ضلال الإسلام منذ فجره حتى قيام دولة بني رسول، القاهرة دار الفكر العربي، ط1 11982 ص 187.
  128. ↑ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987). political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 36.
  129. ↑ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987). political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 39
  130. ↑ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987). political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 40
  131. ↑ ابن الدبيع قرة العيون بأخبار اليمن الميمون ص 246
  132. ↑ Clifford Edmund Bosworth The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual p.102
  133. ↑ Farhad Daftary The Isma'ilis: Their History and Doctrines p. 199 Cambridge University Press, 2007 ISBN 1-139-46578-3
  134. ↑ Fatima Mernissi The Forgotten Queens of Islam p.14 U of Minnesota Press, 1997 ISBN 0-8166-2439-9
  135. ↑ بنو حاتم الهمدانيون (492/626هـ) دراسة سياسية وحضارية at yemen-nic.info Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  136. ↑ Ghada Talhami Historical Dictionary of Women in the Middle East and North Africa p.39 Rowman & Littlefield, 2013 ISBN 0-8108-6858-X
  137. ↑ Farhad Daftary Ismailis in Medieval Muslim Societies: A Historical Introduction to an Islamic Community p. 93 I.B.Tauris, 2005 ISBN 1-84511-091-9
  138. ↑ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987). political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 141
  139. ↑ Bonnie G. Smith (2008). The Oxford Encyclopedia of Women in World History . Oxford University Press. p. 163. ISBN 0-19-514890-8.
  140. ↑ ابن الدبيع قرة العيون بأخبار اليمن الميمون ص 304
  141. ↑ ۱۴۱.۰ ۱۴۱.۱ Robert W. Stookey, Yemen; The politics of the Yemen Arab Republic. Boulder 1978, p. 98; H.C. Kay, Yaman: Its early medieval history, London 1892, pp. 128-9, 317
  142. ↑ هذه هي اليمن، عبد الله الثور، ص294
  143. ↑ ۱۴۳.۰ ۱۴۳.۱ ۱۴۳.۲ بنو حاتم الهمدانيون (492/626هـ) دراسة سياسية وحضارية،عباس علوي حسين فرحان at yemen-nic.info Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  144. ↑ Margariti, Roxani Eleni (2007), Aden & the Indian Ocean trade: 150 years in the life of a medieval Arabian port, UNC Press, ISBN 0-8078-3076-3, 9780807830765 -مارغاريتي, روكساني إيليني. عدن وتجارة المحيط الهندي
  145. ↑ Josef W. Meri (2004). Medieval Islamic Civilization. Psychology Press. p. 871. ISBN 0-415-96690-6.
  146. ↑ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987).political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 350.
  147. ↑ Mohammed Abdo Al-Sururi (1987).political life and aspects of civilization in Yemen during the reign of Independent States . University of Sana'a. p. 354.
  148. ↑ Houtsma, Martijn Theodoor and Wensinck, A.J. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936. BRILL, 1993 p.884
  149. ↑ بن حاتم السمط الغالي الثمن في أخبار الملوك من الغز باليمن ص 25
  150. ↑ بن حاتم السمط الغالي الثمن في أخبار الملوك من الغز باليمن ص 160
  151. ↑ بن حاتم السمط الغالي الثمن في أخبار الملوك من الغز باليمن ص 174
  152. ↑ محمد السروروي مظاهر الحضارة في اليمن ص 412
  153. ↑ Abdul Ali Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times p.84
  154. ↑ Abdul Ali (1996). Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times. M.D. Publications Pvt. Ltd. p. 86. ISBN 81-7533-008-2.
  155. ↑ ۱۵۵.۰ ۱۵۵.۱ Abdul Ali (1996). slamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times. M.D. Publications Pvt. Ltd. p. 86. ISBN 81-7533-008-2.
  156. ↑ ۱۵۶.۰ ۱۵۶.۱ ۱۵۶.۲ Josef W. Meri, Jere L. Bacharach (2006). Medieval Islamic Civilization: L-Z, index. Taylor & Francis. p. 669. ISBN 0-415-96692-2.
  157. ↑ كتاب: الأعلام للزركلي، للمؤلف خير الدين الزركلي، الجزء 8، الصفحة 243
  158. ↑ «طراز المسكوكات الرسولية» د. ربيع حامد خليفة، مجلة «الاكليل» ص44.
  159. ↑ ۱۵۹.۰ ۱۵۹.۱ Robert W. Stookey, Yemen: The politics of the Yemen Arab Republic, 1978, p. 116
  160. ↑ ۱۶۰.۰ ۱۶۰.۱ El-Khazraji, The pearl-strings: A history of the Resuliyy Dynasty of Yemen, Vols. I-V, Leiden & London 1906–1918.
  161. ↑ Abdul Ali Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times p.90
  162. ↑ ۱۶۲.۰ ۱۶۲.۱ Alexander D. Knysh (1999). Ibn 'Arabi in the Later Islamic Tradition: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam. SUNY Press. p. 230. ISBN 1-4384-0942-7.
  163. ↑ ۱۶۳.۰ ۱۶۳.۱ Daniel Martin Varisco (1993). the Unity of the Rasulid State under al-Malik al-Muzaffar . Revue du monde musulman et de la Méditerranée P.21 Volume 67
  164. ↑ Alexander D. Knysh (1999). Ibn 'Arabi in the Later Islamic Tradition: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam. SUNY Press. p. 231. ISBN 1-4384-0942-7.
  165. ↑ the Unity of the Rasulid State under al-Malik al-Muzaffar p.13
  166. ↑ Daniel Martin Varisco, the Unity of the Rasulid State under al-Malik al-Muzaffar p.13-24
  167. ↑ The Madrasa Amiriya of RadaUNISCO world Heritage center last retrieved 23 جون 2013 Archived 14 ديسمبر 2017 at the وے بیک مشین
  168. ↑ جرعون: وضع القلعة الحالي ينذر بكارثة.. مدير عام الآثار: الجزء الغربي بناه الإمام سجناً للأحرار[مردہ ربط] Archived 5 مارس 2016 at the وے بیک مشین
  169. ↑ Venetia Aim Porter,The History and Monuments of the Tahirid dynasty of the Yemen 858-923/1454-1517 p.1
  170. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  171. ↑ ۱۷۱.۰ ۱۷۱.۱ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.81
  172. ↑ Jane Hathaway A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen p.82
  173. ↑ Giancarlo Casale (2010). The Ottoman Age of Exploration. Oxford University Press. p. 43. ISBN 0-19-979879-6.
  174. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.91
  175. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.88
  176. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.2 Translated by Clive Smith. I.B.Tauris, 2002 ISBN 1-86064-836-3
  177. ↑ Robert W. Stookey Yemen: the politics of the Yemen Arab Republic p.134
  178. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.95
  179. ↑ Robert W. Stookey Yemen: the politics of the Yemen Arab Republic p.136
  180. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.101
  181. ↑ ۱۸۱.۰ ۱۸۱.۱ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.132
  182. ↑ Halil İnalcık, Donald Quataert (19894). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. Cambridge University Press. p. 333. ISBN 0-521-34315-1.
  183. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.159
  184. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.180
  185. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.190
  186. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.198
  187. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.198-200
  188. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.208
  189. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.204
  190. ↑ Abdul Ali slamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times P.103 M.D. Publications Pvt. Ltd., 1996 ISBN 8175330082
  191. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.210
  192. ↑ Robert W. Stookey, Yemen; The Politics of the Yemen Arab Republic p.139
  193. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.164
  194. ↑ Robert W. Stookey, Yemen; The Politics of the Yemen Arab Republic. Boulder 1978, pp. 139-41
  195. ↑ Michel Tuchscherer, 'Chronologie du Yémen (1506–1635)', Chroniques yémenites 8 2000
  196. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.9
  197. ↑ Harold F. Jacob,Kings of Arabia : the rise and set of the Turkish Sovereignty in the Arabian Peninsula p.70
  198. ↑ Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71 p.297
  199. ↑ Ahmed Akgündüz, Said Öztürk Ottoman History: Misperceptions and Truths p.558
  200. ↑ R.B. Serjeant & R. Lewcock, San'a' :An Arabian Islamic City. London 1983, p. 72
  201. ↑ RB Serjeant, R. Lewcok, San'a' :An Arabian Islamic City 1983. p.375
  202. ↑ Abd al-Samad al-Mawza'i Dukhul al-'Uthmdniyyin al-awwal 1986 p.116
  203. ↑ Serjeant, R. Lewcok San'a An Arabian islamic city p.73
  204. ↑ Abd al-Samad al-Mawza'i Dukhul al-'Uthmdniyyin al-awwal 1986 p.152-169
  205. ↑ C. G. Brouwer and A. Kaplanian, Early Seventeenth-Century Yemen: Dutch Documents Relating to the Economic History of Southern Arabia, 1614–1630 p.173
  206. ↑ C. G. Brouwer and A. Kaplanian, Early Seventeenth-Century Yemen: Dutch Documents Relating to the Economic History of Southern Arabia, 1614–1630 p.50-51
  207. ↑ C. G. Brouwer and A. Kaplanian, Early Seventeenth-Century Yemen: Dutch Documents Relating to the Economic History of Southern Arabia, 1614–1630 p.53
  208. ↑ Yahya b. al-Husayn al-Amani Ghayat fî akhbâr qutr al-al-Yamani,Vol 2 p,829
  209. ↑ R.B. Serjeant & R. Lewcock, San'a'; An Arabian Islamic City. London 1983, p. 74; R.W. Stookey, p. 146
  210. ↑ Musflafâ Sayyid Salim Al-fath al-'Uthmani Awal li-l-Yaman, 1538–1635 p.357
  211. ↑ Robert W. Stookey, Yemen; The Politics of the Yemen Arab Republic. Boulder 1978 p.73
  212. ↑ R.B. Serjeant & R. Lewcock, San'a'; An Arabian Islamic City. London 1983, p. 74; R.W. Stookey, p.79
  213. ↑ Jane HathawayA Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen
  214. ↑ Yahya b. al-Husayn al-Amani Ghayat fî akhbâr qutr al-al-Yamani,Vol 2 p,813
  215. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  216. ↑ ۲۱۶.۰ ۲۱۶.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  217. ↑ Kjetil Selvik, Stig Stenslie Stability and Change in the Modern Middle East p.90
  218. ↑ Anna Hestler, Jo-Ann Spilling yemen p.23
  219. ↑ Richard N. Schofield Territorial foundations of the Gulf states p.54
  220. ↑ Dieter Vogel, Susan James Yemen p.43 APA Publications, Oct 1, 1990
  221. ↑ James Hastings Encyclopaedia of religion and ethics, Volumes 11-12 p.844
  222. ↑ Robert W. Stookey, Yemen; The Politics of the Yemen Arab Republic Boulder 1978, p. 147
  223. ↑ Roman Loimeier Muslim Societies in Africa: A Historical Anthropology p.193
  224. ↑ T. Klaric, 2000: Power and successions within the qâsimide Dynasty (seventeenth century): The beginning of the reign of Imam al-Nasir Muhammad, memory for obtaining mastery of Arabic, University of Aix-Marseille I .
  225. ↑ Carsten Niebuhr Beschreibung von Arabien: aus eigenen beobachtungen und im Lande P.249 Princeton University Press 2008
  226. ↑ Paul Dresch A History of Modern Yemen P.21 Cambridge University Press, 2000 ISBN 0-521-79482-X
  227. ↑ Caesar E, Farah, The Sultan's Yemen; 19th-Century Ottomane Rule London 2002, pp. -54
  228. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  229. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  230. ↑ Thomas Kuehn Empire, Islam, and Politics of Difference: Ottoman Rule in Yemen, 1849–1919 p.88
  231. ↑ Doğan Gürpınar Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950 p.71 Palgrave Macmillan, 2013 ISBN 1-137-33421-5
  232. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  233. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  234. ↑ ۲۳۴.۰ ۲۳۴.۱ Doğan Gürpınar Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950 p.71 Palgrave Macmillan, 2013 ISBN 1-137-33421-5
  235. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  236. ↑ B. Z. Eraqi Klorman The Jews of Yemen in the Nineteenth Century: A Portrait of a Messianic Community p.11
  237. ↑ Eugene L. Rogan Frontiers of the State in the Late Empire: Transjordan, 1850–1921 p.16
  238. ↑ paul dresch tribes government and history in yemen p.219
  239. ↑ دكتور سيد مصطفى سالم؛ الفتح العثماني الأول لليمن 1538 ـ 1635م، الطبعة الخامسة نوفمبر 1999م، دار الأمين للطباعة والنشر والتوزيع ـ القاهرة ـ مصر العربية.
  240. ↑ Bernard Reich Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa p.508 Greenwood Publishing Group, Jan 1, 1990
  241. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  242. ↑ 611 Archived 19 مارس 2018 at the وے بیک مشین
  243. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  244. ↑ 611 Archived 19 مارس 2018 at the وے بیک مشین
  245. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  246. ↑ Der Islam. Volume 87, Issue 1-2, Pages 1–129
  247. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  248. ↑ Selma Al-Radi, Restored Historic Madrasa, Dies at 71" "New York Times", Archived 22 فبراير 2015 at the وے بیک مشین
  249. ↑ Der Islam. Volume 87, Issue 1-2, Pages 1–129
  250. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  251. ↑ Selma Al-Radi, Restored Historic Madrasa, Dies at 71" "New York Times", Archived 22 فبراير 2015 at the وے بیک مشین

ہور ویکھو

[سودھو]

تصنيف:بوابة اليمن/مقالات متعلقة تصنيف:بوابة التاريخ الإسلامي/مقالات متعلقة تصنيف:بوابة تاريخ آسيا/مقالات متعلقة تصنيف:بوابة تاريخ الشرق الأوسط/مقالات متعلقة تصنيف:بوابة التاريخ/مقالات متعلقة تصنيف:بوابة الإسلام/مقالات متعلقة تصنيف:جميع المقالات التي تستخدم شريط بوابات سانچہ:شريط محتوى متميز