Friedrich Wilhelm von Reden

Friedrich Wilhelm von Reden
Dynkmal Redena ze polskům fanům zarozki po pjyrszym pokozańu

Friedrich Wilhelm von Reden (rodz. 23 marca 1752 we Hameln, um. 3 lipca 1815 we Bukowcu) – przedśymbjorca a polityker, uod 1786 mjoł titel hrabiji, we srogij tajli spoczontkowoł ajnflus bergmůństwa na Ślůnsku.

Bjografijo

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Rodźůł śe we Hameln we familiji dworskigo urzyndńika, kery dźołoł tyż we bergmůństwje we gůrach Harz. Ksztołćůł śe uogůlńy na uńiwersytetach we Gytyndze i Halle, ńyskorzi bergmůńskigo fachu uczůł śe akademijach we Clausthal i Freiburgu. Wjela rozy uodwjydzoł Wjelgo Brytańijo, kero bůła zuůnaczůno dynastycznům uńijům ze Prusůma. Ze podporům ůnkla, wybitnygo szpecjalisty uode bergmůństwa, barona Friedricha Antona von Heynitza uostoł mińistrym uode bergmůństwa a hutńictwa. Ze nominacyji von Heynitza we 1779 uostoł mjanowany dyrechtůrym ślůnskigo Wyższygo Urzyndu Bergmůńskigo[1]. Ńyskorzi uopracowoł plan sztalowańo przemysłu lo Ślůnska. Chćoł zbajstlowoć place na paliwo lo hutńictwa żelaza a kolorowych mytali, skuli tygo państwo Pruske mjoło śe uńyzależńić uode importu tygo, mocka używanych lo zbrojeńowyj produkcyji. Używany wuůnczas drzewny wůngel pobjyroł wjela drewna, skuli tygo napoczynto śe zastanowjać na kej dugo to stykńy. Krům tygo wůngel a koks dowoł lepsze wyroby hutńicze.

Reden, podobńy kej kedyś Jorg Hohenzollern we XVI stoleću, ńim zaczůn przistympować do swojich planůw, pjyrwy sprowadźůł na Ślůnsk nojlepszich fachowcůw ze przodńich uośrodkůw bergmůńskich we Ojropje, nojbarzi ze Wjelgij Brytańiji, kreju, kerym dowńi śe fascynowoł. Wroz ze fachowcůma przibůła na Ślůnsk nowoczesno techńika. We preludjům uprzemysłowjyńo bergmůństwa wůnglowygo nojwybitńyjszo rola uodergroł sprowadzůny ze Brabantu (teroźńi tajla Belgiji) żydowskigo pochodzyńo inżyńer Salomon Isaac. Skuli polecyńo Redena zuůnaczůł uůn geologiczne badańo na Gůrnym Ślůnsku a uoddyknůł we 1790 sroge tajle wůngla wele wśi Łagjewńiki a Zobrza. Jedynym problemym lo Redena bůł brak kapitałůw. Cołki ćynżar inwestycyjny nowych grub poloz uod państwa pruskigo. Powstoły wuůnczas gruby państwowe, nowoczesne, kere podug Redena mjoły być mustrym lo prziszłych prywatych grub.

Przodńimi uodbjorcůma wůngla ze państwowych grub mjoły być pjyrwy huta srebra a ołowjo Freidrich we Strzibńicy wele Tarnowskich Gůr, wuůnczůno we 1784. Ńyskorzi zaś dwje nowoczesne huty żelaza, uobje mjanowane Königshütte[2], we placach nojlepszich lo państwowych wůnglowych grub, wuůnczůnych we 1791: gruby Königin Luise we Zobrzu[3] a Prinz Karl von Hessen[4] wele wśi Łagjewńiki. Kole gruby Königin Luise, pod Gliwicůma zuůnaczůno huta, we kerej 10 paźdźerńika 1796 pjyrszy roz na wschůd uod Łaby użyto koks lo wytopjyńo surůwki, zaś we lotach 1797-1802 wele gruby wuůnczas już König (po przemjanowańu gruby Königin Luise) zuůnaczůno huta, wuůnczas jedno ze nojnowocześńyjszych we Ojropje, mjanowano - Krůlewsko Huta. Lo rozwoju metalurgiji von Reden tyż sprowadźůł fachowcůw ze Wjelgij Brytańiji. Nojbarzi znůmym je John Baildon, kery zbajstlowoł pjece we hutach we Gliwicach i Krůlewskij Huće. Zaprojektowoł tyż transzportowe cesty wodne.

We 1802 po śmjyrći Heinitza kerowoł Departamyntym Bergmůństwa i Hutńictwa. Po pokanańu Prus bez Francyjo Reden uostoł we urzyndźe, beztuż co nojsamprzůd złożůł prziśynga Napoleůnowi. Skuli tygo tyż po pokoju we Tylży, we 1807 uostoł wyćepany ze roboty.

Reszta żywoboćo spryndźůł na Dolnym Ślůnsku, we Bukowcu (mjym. Buchwald), kaj we 1815 umrził. Uod 1802 uorzyńůny bůł ze Friederikům Karolinům von Reden, krům tygo ńy mjoł bajtli.

Dynkmal we Chorzowje

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

We 1852, skiż 50-lećo pjyrszego wjelkego pjeca we Krůlewskij Huće zbajstlowano Redenowi dynkmal, kerygo autorym bůł Theodor Erdmann Kalide. We 1939 uostoł uůn uszkodzůny, ńyskorzi po roku uůnygo uodbudowano, atoli po II śwjatowyj wojńy po zajyńću Chorzowa bez Polokůw zaś wyćepano.

6 wrześńa zbajstlowano na ringu we Chorzowje dynkmal, kerygo autorym bůł August Dyrda. Dokonoł uůn rekonstrukcyji pjyrszego dynkmala Teodora E. Kalide. Mjeśći śe sam szrajbka we polskij godce, kero we tumaczyńo uoznoczo:

„ Fryderyk Wilhelm hrabijo von Reden rodz. 23 marca 1752, um. 3 lipca 1815 Miłośńiki Mjasta Chorzůw po zburzyńach zbajstlowali wedle mustra starygo nowy dynkmal wjelkego czowjeka, kery stworził przemysł XVIII a XIX stolećo na Ślůnsku, docyńajůnc beztuż Fryderyka Wilhelma Hrabjego von Reden. Miłośniki Chorzowa – 6.9.2002 – Chorzůw.[5] ”


Uobejrzij zbjůr multimedyjůw na Wikimedia Commons:
Friedrich Wilhelm von Reden

Bibljografijo

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
  • Piotr Greiner: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 314-316 Glywicy

Przipisy

  1. ↑ (pol.) Wyższy Urząd Górniczy
  2. ↑ Śl. tłum. Krůlewske huty
  3. ↑ Uod 1945 gruba Zabrze
  4. ↑ We 1800 przemjanowano na König, atoli mjana powojynne (teroźńe) to: Barbara-Wyzwolenie i Chorzów, a po jich skuplowańu Barbara-Chorzów
  5. ↑ (pol.) Fryderyk Wilhelm hrabia von Reden ur. 23 marca 1752, zm. 3 lipca 1815 Miłośnicy Miasta Chorzów po zniszczeniach zrekonstruowali pomnik wielkiego człowieka, twórcy przemysłu XVIII i XIX wieku na Śląsku, oddając tym cześć Fryderykowi Wilhelmowi Hrabiemu von Reden. Miłośnicy Chorzowa – 6.9.2002 – Chorzów