Kronolohiya ng Maynila

Ang mga sumusunod ay ang pagkakasunod-sunod ng pangyayari sa kasaysayan ng lungsod at kalakhang lugar ng Maynila, ang kabiserang lungsod ng Pilipinas .

Ika-9 na Siglo pasulong

 

• c. 900 CE - Ang Kaharian ng Tondo ay nasa kasagsagan nito at naging sentro ng kalakalan ng mga Tagalog. Sa panahon din na ito ipinagkaloob ng Hari ng Tondo ang Inskripsiyon sa Tanso ng Laguna sa angkan ni Namwaran noong 21 Abril 900 CE. ^[1] : "134" ^[2] : "38" 
• c. 1175 - ang Kaayusan ng Pamahalaan ng Namayan ay itinatag ng mga Tagalog sa Ilog Pasig at sa kasagsagan nito noong 1100's ay pinamumunuan ng bahay ni Lakan Tagkan. ^[3]
• c. Ika-13 Siglo - ang Kota Seludong o mas kilala bilang Kaharian ng Maynila ay itinatag ni Avirjirkaya na sumasaklaw sa kasalukuyang lugar ng Intramuros .
• c.1300- Si Emperatris Sasaban ay naging pansamantalang punong reyna ng Namayan. Ayon sa salaysay, siya ay isang kerida ni Anka Widyaya ng Java at nagkaroon ng anak na pinangalanang Prinsipe Balagtas ^[4]
• 1365 - Labanan sa Maynila (1365), Nakipaglaban ang Puwersa ng mga Kaharian ng Luzon sa Imperyo ng Majapahit mula sa Java sa Maynila.
• Hindi tiyak na petsa - ang pinatibay ng mga Tagalog at Kapampangan na lungsod ng Cainta ay itinatag sa itaas na bahagi ng ilog na sumasakop sa magkabilang baybayin ng isang daluyan ng Ilog Pasig. Ito ay matatagpuan hindi kalayuan mula sa kung saan nagtatagpo ang Ilog Pasig at Lawa ng Ba-i . ^[5]
• 1450 - Si Kalangitan ay naging Hara (Reyna na asawa ng Raha) ng Tondo. Siya noon ay naninirahan sa Pasig, sa pampang ng ilog ng Bitukang Manok (kasalukuyang sapa ng Parian).
• 1480 - Si Raha Aki Matanda ay naging Raha ng Maynila .
• 1500 - Si Salalaia ay naging Raha ng lumang Maynila . ^[6]
• 1521 - Si Sri Bunao ay naging Lakandula na naka-himpil sa Tondo .

Ika-16 na Siglo

• Mayo 24, 1570 - Nangyari ang labanan sa Maynila sa pagitan ni Raha Sulayman at ni Martin de Goiti. Nagtapos ang labanan sa pagkasunog ng lungsod. ^{[3] [7] [6]}
• 1571 - 24 Hunyo: Dumating ang mga Espanyol na sina Martín de Goiti, Juan de Salcedo at Miguel López de Legazpi. Sa parehong panahon, noong Agosto 1571, inatasan ni Legazpi ang kanyang pamangkin na si Juan de Salcedo na "patahimikin" ang Cainta. Matapos maglakbay ng ilang araw paitaas ng ilog, kinubkob ni Salcedo ang lungsod, at kalaunan ay nakakita ng mahinang parte sa bakod. Ang huling pag-atake ng mga Espanyol ay pumatay sa mahigit na 400 na residente ng Cainta, kabilang ang kanilang pinuno na si Gat Maitan. ^{[7] [8]}
• 1572 - Ang lungsod ng Espanya ay sinalakay at muntik nang makubkob ng mga pirata na Tsino. ^[8]
• 1573 - Nagsimula ang kalakalang galyon ng Espanyol .
• 1574 - Tinangka ng Tsinong pirata na si Limahong na kubkubin ang Maynila. ^[9]
• 1579 - Itinatag ang Katolikong Diyosesis ng Maynila . ^[10]
• 1583 - Sunog. ^[11]
• 1584 - Itinatag ang Maharlikang Korte ng Maynila ng Bireynato ng Bagong Espanya.
• 1590
  • Naitatag ang palimbagan.
  • Nagsimula ang pagtatayo ng mga pader at iba pang mga depensa. ^[8]
• 1603 - kaguluhan ng mga Tsino.
• 1607 - Itinatag ang Simbahan ng San Agustin .
• 1611 - Ang Unibersidad ng Santo Tomas ay itinatag ng mga Katolikong Dominikano . ^{[12] [13]}
• 1615 - Nagsimula ang kalakalang galyon sa pagitan ng Akapulko at Maynila. ^[12]
• 1620 - Ang Kolehiyo ni San Juan ng Letran ay itinatag ng mga Katolikong Dominikano.
• 1645 - 1645 Lindol sa Luzon .

Ika-18 -19 na Siglo

• 1762 - Nagsimula ang pananakop ng mga Briton sa Maynila . ^[8]
• 1764 - Nagwakas ang pananakop ng mga Briton sa Maynila ayon sa Kasunduan sa Paris; Kastila muli ang nasa kapangyarihan. ^[8]
• 1823 - Populasyon: 38,000. ^[14]
• 1837 - Nagbukas ang daungan sa banyagang kalakalan. ^[8]
• 1848 - Nagsimula ang paglalathala ng pahayagang Diario de Manila .
• 1852 - Setyembre: Lindol. ^[15]
• 1859
  • ^[16] Itinatag ang Escuela Municipal de Manila, ang pasimula ng Pamantasang Ateneo ng Maynila.
  • Sinimulan nang ilathala ang magasing Ilustración Filipina .
• 1863 - 3 Hunyo: Lindol. ^[11]
• 1865 - Itinatag ang Manila Observatory .
• 1866 - Nahukay ang Canal de la Reina sa Binondo . ^[17]
• 1870 - 23 Marso: Sunog sa Binondo . ^[11]
• 1876 - Populasyon: 93,595. ^[8]
• 1880 - Hulyo: Lindol. ^[11]
• 1881 - Ang telegrapo ng Hong Kong-Maynila ay nagsimula ng operasyon. ^[18]
• 1882
  • Oktubre: Bagyo. ^[15]
  • Pinasinayaan ang suplay ng tubig. ^[17]
• 1887
  • Itinatag ang Pambansang Aklatan ng Pilipinas .
  • Populasyon: 176,777. ^[8]
• 1888 - Itinatag ang Komersyal na Asosasyon ng Troso
• 1889 - Ang pagawaan ng tabako ng Tabacalera Flor de la Isabela ay itinayo sa Paco . ^[19]
• 1892 - Nagsimula ang operasyon ng perokaril sa pagitan ng Dagupan at Maynila. ^[18]
• 1893
  • Nakapagkabit ng kuryente. ^[18]
  • Apoy. ^[18]
• 1896 - 5 Disyembre: Pag-aalsa ng Maynila ng 1896. ^[8]
  • 30 Disyembre: pagbaril kay Dr. Jose Rizal sa Bagumbayan .
• 1898
  • 25 Hulyo - 13 Agosto: Labanan sa Maynila (1898) ; Estados Unidos sa kapangyarihan. ^[8]
  • Sinimulan nang ilathala ang pahayagan sa wikang Ingles ng Manila Times . ^[20]
• 1899
  • 4–5 Pebrero: Labanan sa Maynila (1899) . ^[8]
  • Inilatag Abenida Taft ("Calle Rizal").

Ika-20 Siglo pasulong

• 1900 - itinatag ang Instituto de Mujeres ^[21] at American Circulating Library.

ika-20 siglo

1900s-1940s

• 1901
  • Nilikha ang administratibong entidad ng lungsod ng Maynila, na binubuo ng Binondo, Ermita, Intramuros, Malate, Pandacan, Quiapo, Santa Cruz, Barrio San Nicolas, San Miguel, San Fernando de Dilao (Paco), Sampaloc, Tondo.
  • Ang Kabisera ng Pilipinas ay inilipat sa Maynila mula Malolos.
  • Naihalal na Alkalde si Arsenio Cruz-Herrera.
  • Itinatag ang Pambansang Museo ng Pilipinas.
  • Ang Fort William McKinley ng military ng Estados Unidos ay itinatag malapit sa lungsod.
  • Itinatag ang Hukbong Pamayapa ng Pilipinas at ang pangkalahatang punong-himpilan at mga kampo ng hukbong sandataan ay matatagpuan sa kabisera.
  • Itinatag ang Iskaut ng Pilipinas at ang pangkalahatang punong-himpilan at mga kampo ng hukbong sandataan ay matatagpuan malapit sa kabisera.
• 1902 -
  • Ang hangganan ng Maynila ay pinalawig pang isama ang Santa Ana de Sapa.^[22]
  • Ang Marangal na Bahay Opera ng Maynila ay nagbukas sa Santa Cruz.
• 1903
  • Population: 219,928 city; 330,345 metro.^[23]
  • Sunog sa Trozo sa Maynila (Mayo 1903)
• 1905
  • Itinatag ang Manila Elks Club.
  • Naihalal bilang alkalde si Félix Roxas.
• 1908
  • Itinatag ang Unibersidad ng Pilipinas.^[24]
  • Ang sikat na Manila Carnival ay ginanap sa unang pagkakataon.
• 1909 - Itinatag ang Pambansang Aklatan ng Pilipinas.
• 1910
  • Basketball, volleyball, at Boy Scouting ay sinimulan sa Pilipinas sa YMCA ng Maynila ng Pisikal na Direktor ng YMCA na si Elwood Stanley Brown.
  • "Malaking Sunog sa Maynila", na puminsala sa nagkakahalagang dalawang milyong piso, sa Binondo.
• 1911 - Itinatag ang Kolehiyo ng La Salle, na kilala bilang Pamantasang De La Salle.
• 1912 - Nagbukas ang Manila Hotel.
• 1913
  • Ang Far Eastern Championship Games, na kilala bilang "Unang Palarong Olimpic sa Silanganan" ay ginanap sa lugar ng Karnabal (kalaunan ay naging Rizal Memorial Sports Stadium) sa Malate, mula ika-3 hanging ika-7 ng Pebrero, kasama ang mga kalahok mula sa Mga Pulo ng Pilipinas ng Estados Unidos, Tsina, Hapon, ang Silangang Kaindiyahan ng Britanya (Malaya), Taylandiya, at Hong Kong ng Britanya.
  • Itinayo ang Bantayog ni Rizal.
• 1917 - Naihalal na alkalde si Justo Lukban.
• 1918 - Population: 285,306 city; 469,955 metro.^[23]
• 1919 - Ang Kampo Nichols ng militar ng Estados Unidos ay itinatag malapit sa lungsod.
• 1920 - Inihalal na alkalde si Ramón Fernández.
• 1923 - Ang Konseho ng Peking, Konseho ng Tokyo, at ang Konseho ng Maynila, ang kauna-unahang konseho ng Kapatirang Boy Iskaut ng Amerika sa Asya, ay inorganisa. (Ang malaking 1973 Golden Jubilee Jamboree ng Kapatirang Iskaut ng Pilipinas ay binilang mula sa taong ito.)
• 1924 - Naihalal na alkalde si Miguel Romuáldez.
• 1926 - Pinasinayaan ang Gusaling Pambatas sa Ermita.
• 1927 - Naihalal na alkalde si Tomás Earnshaw.
• 1928 - Ang Institusyon ng Tagatuos, na kalaunan ay naging Pamantasan ng Malayong Silangan, ay itinatag sa Sampaloc ni Nicanor Reyes at iba pa.
• 1930 - Itinayo ang Bantayog ni Legazpi at Urdaneta.
• 1935
  • Itinayo ang Tanghalang Pangkalakhan ng Maynila.^[25]
  • Naihalal na alkalde si Valeriano Fugoso.
  • Nagsimulang tumakbo ang Grace Park Airfield sa Caloocan.
  • Ang lungsod ay naging kabisera ng bagong tatag na Komonwelt ng Pilipinas.
  • Ang Hukbong Katihan ng Komonwelt ng Pilipinas ay naitatag at ang pangkalahatang punong-himpilan at mga kampo militar ay matatagpuan sa kabiserang lungsod.
• 1939 - Population: 623,492.^[23]
• 1941
  • Binuo ang Lungsod ng Kalakhang Maynila, na nagbuklod sa mga lungsod at munisipal na gobyerno ng Maynila, Lungsod ng Quezon, Kalookan, Makati, Mandaluyong, Parañaque, Pasay, at San Juan.
  • Naihalal na alkalde si Jorge B. Vargas.
  • Natapos itayo ang Bulwagang Panglungsod ng Maynila.
  • Nabuwag ang pangkalahatang punong-himpilan ng Hukbong Katihan ng Komonwelt ng Pilipinas at ang mga kampo militar sa kabisera ng lungsod ay nasakop ng mga pwersa ng Imperyo ng Hapon.
• 1942
  • Nagsimula ang pananakop ng mga Hapones.^[26]
  • Naging alkalde si León G. Guinto, Sr..
  • Ang pangkalahatang punong himpilan at base militar ng Hukbong Katihan ng Komonwelt ng Pilipinas ay aktibong inilipat sa mga probinsya.
• 1945
  • Pebrero: Masaker sa Maynila ng Hukbo ng mga Hapon..
  • 3 Pebrero - 3 Mario: Labanan sa Maynila (1945); natalo ang mga Hapones.^[24]
  • 1 Agosto: Pagkawasak ng Lungsod ng Kalakhang Maynila.
  • Naging alkalde si Juan L. Nolasco.
  • Ang muling pagtatatag ng pangkalahatang punong-tanggapan at base ng kampo ng militar ng Hukbong Katihan ng Komonwelt ng Pilipinas at ng Philippine Constabulary. Muling naging aktibo ang istasyon sa kabisera ng lungsod pagkatapos ng pagpapalaya mula sa mga Hapones.
• 1946 - Ang lungsod ay naging bahagi ng bagong ipinroklamang Republika ng Pilipinas.^[9]
• 1947 - Nagbukas ang Teatro ng Republika.^[25]
• 1948
  • Ang kabisera ng Pilipinas ay inilipat sa Quezon City.^[27]
  • Ang Mataas na Paaralan ng Manuel A. Roxas ay itinatag sa Paco.
  • Naging alkalde si Manuel de la Fuente.
  • Population: 983,906 city; 1,569,148 metro.^[23][28]
  • Ang Sementeryo at Memoryal ng Amerikano sa Maynila ay itinalaga malapit sa lungsod.
• 1949 - 18 Hunyo: Ang distritong lehislatibo ng lungsod para sa Kapulungan ng mga Kinatawan ng Pilipinas ay pinalawig mula dalawa hanggang apat.

1950s-1990s

• 1952
  • Si Arsenio Lacson ay naging alkalde.
  • Itinatag ang punong himpilan ng National Press Club sa lungsod.
• 1954 - Ang Holy Child Catholic School ay itinatag sa Tondo.^{[kailangan ng sanggunian]}</link>^{[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (May 2014)">kailangan ng pagsipi</span> ]}
• 1959 - Itinatag ang Mataas na Paaralan ng Ramon Magsaysay sa España, Maynila.
• 1960
  • Nagbukas ang Koliseo ng Araneta sa Lungsod ng Quezon.
  • Populasyon: 1,138,611 lungsod; 2,462,288 metro . ^[23]
• 1961 - Nagbukas ang bagong terminal ngPaliparan ng Maynila.
• 1962 - Naging alkalde si Antonio Villegas .
• 1966 - Itinatag ang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas.
• 1970
  • Itinatag ang Samahan ng Mamamayan-ZOTO.^[29]
  • Populasyon: 1,330,788 lungsod; 3,966,685 metro. ^[23]
• 1971 - Naging alkalde si Ramon Bagatsing .
  • 21 Agosto: Pambobomba sa Liwasang Miranda.
• 1973 - 3000 Batang Lalaking Iskaut ang nagkampo at nagsagawa ng malawakang paglilinis sa Intramuros, 9–11 Pebrero.
• 1974 - Ginanap ang Miss Universe 1974.
• 1975
  • 1 Oktubre: Thrilla sa Maynila .
  • Ang Pangasiwaan sa Pagpapaunlad ng Kalakhang Maynila ay nilikha upang pangasiwaan hindi lamang ang lungsod ng Maynila kundi maging ang Kalookan, Mandaluyong, Makati, Malabon, Marikina, Muntinlupa, Navotas, Pasay, Pasig, Las Piñas, Parañaque, Pateros, Lungsod Quezon, San Juan, Taguig, at Valenzuela .
  • Unang ginanap ang Paligsahan ng mga Pelikula ng Kalakhang Maynila.
  • Populasyon: 1,479,116 lungsod; 4,880,006 metro.^[23]
• 1976
  • Ang kabisera ng Pilipinas ay inilipat sa Maynila mula Lungsod ng Quezon. ^[27]
  • Itinayo ang Sentrong Pangkumbensiyong Pandaigdig ng Pilipinas sa Pasay .
  • Ang Ali Mall, ang unang shopping mall sa Pilipinas, ay nagbukas sa Lungsod ng Quezon.
  • Ang Harrison Plaza ay nagbukas sa Malate, Maynila .
• 1979 - Opisyal na pinasinayaan ang tiangge ng Sampaloc. ^[30]
• 1980 - Populasyon: 5,924,563 metro.^[29]
• 1981
  • Naitatag ang relasyon bilang kinakapatid na lungsod sa San Francisco, USA. ^[31]
  • Ang Pàpá ng Katoliko ay bumisita sa lungsod.
• 1982 - Itinatag ang Komisyon ng Lungsod ng Kalakhang Maynila para sa mga Iskwater. ^[32]
• 1983
  • Agosto 21: Pagpaslang kay Benigno Aquino, Jr. sa Paliparang Pandaigdig ng Maynila.
  • Agosto 31: Ang prusisyon ng libing ni Benigno Aquino, Jr ay dumaan sa kabisera mula sa Simbahang Santo Domingo patungo sa Parañaque.
• 1984
  • Nagsimula ang operasyon ng Unang Linya ng Sistema ng Pangkalakhang Riles Panlunan ng Maynila.
  • Populasyon: 1,728,441 lungsod; 6,720,050 urban agglomeration (estimate).
• 1985 - Nagbukas ang SM City North EDSA bilang unang SM Supermall .
• 1986
  • Pebrero: Himagsikan ng Lakas ng Bayan.^{[33] [34]}
  • Mayo: Naging alkalde si Mel Lopez.
• 1987
  • Unang Tangkang Kudeta
  • Ang mga distritong panglehislatibo ng lungsod para sa Kapulungan ng mga Kinatawan ay lumawak hanggang sa kasalukuyang anim.
• 1989 - Ikalawang Tangkang Kudeta
• 1987 - Enero: Masaker ng Mendiola.
• 1992 - Naging alkalde si Alfredo Lim .
• 1993 - ang Easter Regatta, na kalaunan ay tinawag na President's Cup Regatta, ay ginanap sa unang pagkakataon sa Manila Bay ^[35]
• 1994
  • Nagbukas ang Museo Pambata sa Ermita .
  • 20 May: Ginanap ang Miss Universe 1994.
  • Populasyon: 8,594,150 urban agglomeration (tantiya).
• 1995
  • Itinatag ang Pangasiwaan sa Pagpapaunlad ng Kalakhang Maynila.
  • Ang Papa Katoliko ay bumisita sa lungsod.
• 1996 - Sunog sa Ozone Disco
• 1998 - Si Lito Atienza ay naging alkalde.
• 1999 - Nagsimula ang operasyon ng Ikatlong Linya ng Sistema ng Pangkalakhang Riles Panlunan ng Maynila.
• 2000
  • 30 Disyembre: Pambobomba sa Araw ni Rizal.
  • Itinatag ang Green Papaya Art Projects. ^[36]
  • Populasyon: 1,581,082 lungsod; 9,932,560 metro.^[37]

ika-21 siglo

• 2001
  • Enero: Ikalawang Rebolusyon sa EDSA.
  • Abril–Mayo: protesta sa EDSA III . ^[38]
• 2002 - Pagbomba ng bus. ^[33]
• 2003
  • Pag-aalsa ng hukbong sandataan. ^[33]
  • Nagsimula ang operation ng Ikalawang Line ng Sistema ng Pangkalakhang Riles Panlunan ng Maynila.
• 2006 - May: Nagbukas ang Mall of Asia sa Pasay.
• 2007
  • Hunyo: Muling naihalal na alkalde si Alfredo Lim.
  • Oktubre: pagsabog sa Glorietta
  • Nobyembre: pagtatangka ng kudeta. ^[33]
  • Ang Asian Network of Major Cities 21 ay nagpulong sa Maynila.
  • Itinatag ang MO_Space art gallery. ^[36]
• 2009 - Setyembre: Bagyo. ^[39]
• 2010
  • 23 Agosto: Pagbibihag ng bus sa Maynila sa Rizal Park .
  • 26 Setyembre: Pambobomba sa paaralan .
  • Populasyon: 1,652,171 lungsod; 11,855,975 metro.^[40]
• 2012 - Agosto: Pagbaha. ^[41]
• 2013
  • Agosto: Marisa ng Milling Katao.
  • Si Joseph Estrada ay naging alkalde.
• 2015
  • Enero: Ang Pàpá ng Katoliko ay bumisita sa lungsod. ^[42]
  • Populasyon: 1,780,148. ^[43]
• 2016
  • 22 Mayo: Trahedya sa konsyerto .
  • Agosto 14: Buhawi .
• 2017
  • 30 January: Ginanap ang Miss Universe 2016.
  • Hunyo: Pag-atake sa Resorts World Manila .
• 2018 - Mayo: Nagbukas ang Pambansang Museo ng Likas na Kasaysayan sa Ermita.
• 2019
  • 30 Hunyo: Naihalal si Isko Morenobilang alkalde ng Maynila.
• 2022
  • 30 Hunyo: Naihalal si Honey Lacuna bilang alkalde ng Maynila. Siya ang unang babaeng humawak sa posisyon.

Tingnan din

• Kasaysayan ng Maynila
• Metro Manila
• Listahan ng mga mayor ng Maynila
• Iba pang pangalan ng Maynila
• Listahan ng mga makasaysayang pananda sa Maynila
• Greater Manila Area
• Mega Manila
• Timeline ng kasaysayan ng Pilipinas
• Listahan ng mga lungsod ayon sa density ng populasyon

Mga sanggunian

1. Patanñe,E.P. Philippines in the Sixth to Sixteenth Centuries. 1996.
2. Abinales, Patricio N. and Donna J. Amoroso, State and Society in the Philippines. Maryland: Rowman and Littlefield, 2005.
3. Scott, William Henry (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 971-550-135-4.
4. Odal-Devora, Grace (2000). The River Dwellers, in Book Pasig : The River of Life (Edited by Reynaldo Gamboa Alejandro and Alfred A. Yuson). Unilever Philippines. pp. cited by Nick Juaquin43–66.
5. "Pre-colonial Manila". Malacañang Presidential Museum and Library. Malacañang Presidential Museum and Library Araw ng Maynila Briefers. Presidential Communications Development and Strategic Planning Office. 23 Hunyo 2015. Inarkibo mula sa orihinal noong 9 Marso 2016. Nakuha noong 27 Abril 2017.
6. Dery, Luis Camara (2001). A History of the Inarticulate. Quezon City: New Day Publishers. ISBN 971-10-1069-0.
7. Blair, Emma Helen; Robertson, James Alexander, eds. (1903). Relation of the Conquest of the Island of Luzon. The Philippine Islands, 1493-1898. 3. Ohio, Cleveland: Arthur H. Clark Company. p. 145.
8. Britannica 1910.
9. Schellinger 1996.
10. Catholic Encyclopedia 1910.
11. Bankoff 2012.
12. Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang Guillermo2012); $2
13. "Southeast Asia, 1600–1800 A.D.: Key Events". Heilbrunn Timeline of Art History. New York: Metropolitan Museum of Art. Nakuha noong 30 Mayo 2014.
14. Morse 1823.
15. Haydn 1910.
16. "History". Ateneo de Manila University. Inarkibo mula sa orihinal noong 2013-01-19.
17. Huetz de Lemps 2001.
18. Chambers 1901.
19. Chiba 2005.
20. "Manila (Philippines) Newspapers". WorldCat. USA: Online Computer Library Center. Nakuha noong 30 Mayo 2014.
21. David E. Gardinier & Josefina Z. Sevilla-Gardinier (1989). "Rosa Sevilla de Alvero and the Instituto de Mujeres of Manila". Philippine Studies. 37 (1): 29–51. JSTOR 42633130.
22. "An Act Amending Act Numbered One Hundred And Eighty-Three, Entitled "An Act to Incorporate the City of Manila," by Fixing New Boundaries for the City of Manila". Lawyerly. 20 Pebrero 902. Nakuha noong 29 Hunyo 2021.
23. Stinner 1981.
24. Webster's Geographical Dictionary, USA: G. & C. Merriam Co., 1960, p. 666, OL 5812502M
25. "Movie Theaters in Manila, Philippines". CinemaTreasures.org. Los Angeles: Cinema Treasures LLC. Nakuha noong 30 Mayo 2014.
26. Lenman 2004.
27. "Timelines: History of the Philippines from 30000 BC to AD 2013", World Book, USA
28. "Population of capital city and cities of 100,000 or more inhabitants". Demographic Yearbook 1955. New York: Statistical Office of the United Nations.
29. Arn 1995.
30. Illy 1986.
31. "San Francisco Sister Cities". USA: City & County of San Francisco. Inarkibo mula sa orihinal noong 25 Disyembre 2018. Nakuha noong 30 Disyembre 2015.
32. van Naerssen 1989.
33. BBC News (4 Nobyembre 2011). "Timeline". Philippines Profile. Nakuha noong 30 Mayo 2014.
34. Sumsky 1992.
35. "The Manila Yacht Club". Baysider. Nakuha noong 2023-02-05.
36. "Philippines". Art Spaces Directory. New York: New Museum. Inarkibo mula sa orihinal noong 4 Marso 2016. Nakuha noong 30 Mayo 2014.
37. Maling banggit (Hindi tamang <ref> tag; walang binigay na teksto para sa refs na may pangalang europa2004); $2
38. Garrido 2008.
39. "Typhoon kills 32 in Vietnam; Philippine toll at 246". Reuters. 29 Setyembre 2009.
40. "Population of Capital Cities and Cities of 100,000 or More Inhabitants". Demographic Yearbook 2012. United Nations Statistics Division. 2013.
41. "Rains Flood a Third of Manila Area, Displacing Thousands". New York Times. 7 Agosto 2012.
42. Pope Manila Mass drew record crowd of 6-7 million, Reuters, 18 Enero 2015
43. "Table 8 - Population of capital cities and cities of 100,000 or more inhabitants", Demographic Yearbook – 2018, United Nations

Mga sanggunian

 

Published in the 19th century

• Jedidiah Morse; Richard C. Morse (1823), "Manilla", A New Universal Gazetteer (ika-4th (na) edisyon), New Haven: S. Converse
• William Milburn; Thomas Thornton (1825). "Manilla". Oriental Commerce; or the East India Trader's Complete Guide. London: Kingsbury, Parbury, and Allen.
• Fedor Jagor (1875). "Manilla". Travels in the Philippines. London: Chapman and Hall.
• John Ramsay McCulloch (1880), "Manilla", sa Hugh G. Reid (pat.), A Dictionary, Practical, Theoretical and Historical of Commerce and Commercial Navigation, London: Longmans, Green, and Co.
• "Philippines: Manila". The Chronicle & Directory for China, Corea, Japan, the Philippines, Indo-China, Straits Settlements, Siam, Borneo, Malay States, &c. Hong Kong: Daily Press. 1892.
• Margherita Arlina Hamm (1898), Manila and the Philippines, London: F.T. Neely, OL 7237592M
• John Foreman (1899), "(Manila)", The Philippine Islands (ika-2nd (na) edisyon), New York: C. Scribner's Sons
• Manila and the Philippine Islands: an up to date handbook of facts, New York: Philippines Company, 1899, OL 24648057M

Published in the 20th century

• "Manila", Chambers's Encyclopaedia, London: W. & R. Chambers, 1901
• Commercial Directory of Manila, Manila, 1901, OL 7214150M
• Burton Holmes (1901), "Manila", The Burton Holmes Lectures, Battle Creek, Michigan: Little-Preston, OCLC 5082081
• C.W. Rosenstock, pat. (1904), Manila City Directory
• Historical Notes Concerning Manila. United States government. 1904.
• Kemlein & Johnson's guide and map of Manila and vicinity. Manila, Kemlein & Johnson. 1908.
• Manila, the pearl of the Orient, Manila, Philippine Islands: Manila Merchants' Association., 1908, OCLC 5296360, OL 7012107M
• "Manila" . Encyclopædia Britannica (sa wikang Ingles). Bol. 17 (ika-11 (na) edisyon). 1910. pp. 578–580.
• Philip M. Finegan (1910). "Manila". Catholic Encyclopedia. New York.
• Benjamin Vincent (1910), "Manilla", Haydn's Dictionary of Dates (ika-25th (na) edisyon), London: Ward, Lock & Co.
• George Amos Miller (1912). Interesting Manila: Historical Narratives Concerning the Pearl of the Orient (ika-3rd (na) edisyon). Manila: E.C. McCullough.
• Philippines. Office of Public Welfare Commissioner. (1922), Directory of charitable and social service organizations and institutions in the city of Manila (ika-2nd (na) edisyon), Manila: Bureau of Printing, OL 7214795M
• Mauro Garcia, pat. (1971), Focus on old Manila, Manila: Philippine Historical Association
• Edilberto De Jesus. 'Manila's first factories', Philippine Historical Review, 4 (1971)
• Nicolas Zafra (1974), The colonization of the Philippines and the beginnings of the Spanish city of Manila, Manila: National Historical Commission
• William F. Stinner & Melinda Bacol-Montilla (1981). "Population Deconcentration in Metropolitan Manila in the Twentieth Century". Journal of Developing Areas. 16 (1): 3–16. JSTOR 4190969. PMID 12338830.
• Daniel F. Doeppers. Manila, 1900-1941: Social change in a late colonial metropolis (New Haven: Yale University Southeast Asia Studies, 1984).
• Hans F. Illy (1986). "Regulation and Evasion: Street-Vendors in Manila". Policy Sciences. 19 (1): 61–81. doi:10.1007/BF02124484. JSTOR 4532068. S2CID 85450985.
• Ton van Naerssen (1989). "Continuity and Change in the Urban Poor Movement of Manila, the Philippines". Urban Social Movements in the Third World. Routledge. p. 199+. ISBN 1-136-85686-2.
• Ramon Ma Zaragoza (1990), Old Manila, Singapore: Oxford University Press, ISBN 0195889738
• Melinda Tria Kerkvliet, Manila workers' unions, 1900-1950 (Quezon City: New Day Publishers, 1992).
• Victor V. Sumsky (1992). "City as Political Actor: Manila, February 1986". Alternatives: Global, Local, Political. 17 (4): 479–492. doi:10.1177/030437549201700404. JSTOR 40644756. S2CID 149272236.
• Jack Arn (1995). "Pathway To The Periphery: Urbanization, Creation Of A Relative Surplus Population, And Political Outcomes In Manila, Philippines". Urban Anthropology and Studies of Cultural Systems and World Economic Development. 24 (3/4): 189–228. JSTOR 40553284.
• Schellinger and Salkin, pat. (1996). "Manila". International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania. UK: Routledge. p. 565+. ISBN 9781884964046.
• Xavier Huetz de Lemps. 'Shifts in meaning of "Manila" in the nineteenth century', in Old ties and new solidarities: Studies on Philippine communities, ed. C. J.-H. Macdonald and G. M. Pesigan (Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2000)

Published in the 21st century

• Charles L. Choguill (2001). "Manila: City of Hope or a Planner's Nightmare?". Built Environment. 27 (2): 85–95. JSTOR 23287514.
• Xavier Huetz de Lemps [sa Pranses] (2001). "Waters in Nineteenth Century Manila". Philippine Studies. 49 (4): 488–517. JSTOR 42633496. PMID 18551808.
• Joseph Burzynski (2002). "Timber Trade and the Growth of Manila, 1864-1881". Philippine Studies. 50 (2): 168–192. JSTOR 42634459.
• Cristina Pantoja Hidalgo (2002). "Metro Manila: City in Search of a Myth". Philippine Studies. 50 (3): 303–326. JSTOR 42634469.
• "Manila", Philippines, Lonely Planet, 2003, p. 87+, ISBN 9781740592109, OL 8906497M
• "Manila". Understanding Slums: Case Studies for the Global Report 2003. United Nations Human Settlements Programme and University College London. 2003. Inarkibo mula sa orihinal noong 2018-07-12. Nakuha noong 2023-12-29.
• Bruce P. Lenman (2004). "Manila". Sa Ooi Keat Gin (pat.). Southeast Asia: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. p. 854+. ISBN 978-1-57607-770-2.
• Yoshihiro Chiba (2005). "Cigar-Makers in American Colonial Manila: Survival during Structural Depression in the 1920s". Journal of Southeast Asian Studies. 36 (3): 373–397. doi:10.1017/s0022463405000214. JSTOR 20072667. S2CID 161723850.
• Gavin Shatkin (2007). Collective Action and Urban Poverty Alleviation: Community Organizations and the Struggle for Shelter in Manila. Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-4786-7.
• Marco Garrido (2008). "Civil and Uncivil Society Symbolic Boundaries and Civic Exclusion in Metro Manila". Philippine Studies. 56 (4): 443–465. JSTOR 42633976.
• Greg Bankoff (2012). "Tale of Two Cities: the Pyro-Seismic Morphology of 19th-century Manila". Sa Greg Bankoff; atbp. (mga pat.). Flammable Cities: Urban Conflagration and the Making of the Modern World. USA: University of Wisconsin Press. pp. 170–189. ISBN 978-0-299-28383-4.

Mga panlabas na link