Köroğlu

Başlığın diğer anlamları için Köroğlu (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
1989 Sovyetler pulunda Azerbaycan'lı Köroğlu efsanesi
Bakü'deki Köroğlu anıtı

Köroğlu, hem bir Türk destan kahramanının adıdır, hem de 16.yüzyılda yaşayıp büyük ün kazanmış bir halk ozanının mahlasıdır.

Destan kahramanı Köroğlu'nun öyküleri, Doğu Türkistan'dan Balkanlar'a, Güneybatı Anadolu'dan Sibirya'ya kadar geniş bir coğrafyada 500'e yakın versiyonu anlatılan Köroğlu efsanesinde anlatılır.[1] Halka yardım edip güçsüzü koruyan, padişaha, vezire, yöneticiye isyan eden bir kahraman özelliklerini gösterir.

Kimi araştırmacılara göre bu efsane kahramanı, 16. yüzyılda yaşamış bir halk ozanı ile aynı kişidir. Kimilerine göre ise 16. yüzyılda Anadolu'da yaşamış ve "Köroğlu" mahlasını kullanarak saz çalıp şiir söylemiş olan bir başka "Âşık Köroğlu" vardır.

Destan kahramanı Köroğlu

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihsel Kişiliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye sahasındaki araştırmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Köroğlu'nun tarihî şahsiyeti ile ilgili farklı görüşler mevcuttur. 19. yüzyılda Köroğlu destanını İran Azerbaycanında halktan dinlediği şekliyle yazan ve Batı dünyasına tanıtan Polonyalı diplomat Alexander Chodzko, Köroğlu'nun kimliği hakkında görüş bildiren ilk araştırmacılardandır.[2] Chozdko'ya göre Köroğlu, 17. yüzyılda İran şahı II. Abbas zamanında, Hoy-Erzurum arasında İpek Yolu kervanlarını yağmalayan eşkiyalardandır ve Kula Türkmenlerindendir.

Ziya Gökalp, Türk destanları üzerine bir makalesinde Köroğlu'nun Gazneli Mahmut olduğunu iddia etmiştir; Zeki Velidi Togan'a göre Köroğlu, 7.-8. yüzyıllarda Türkmenistan’da yaşamış bir Türkmen beyidir.[2] Pertev Naili Bortav'a göre Köroğlu’nun gerçek kişiliğini çok geçmişte aramak yersizdir. Onun tespitine göre Köroğlu, bir Celali isyancısıdır ve ilk defa Bolu civarında ortaya çıkmıştır.[3]

Boratav, Köroğlu’nun gerçek şahsiyetinden bahseden ilk Türk yazarın Evliya Çelebi olduğunu belirtmiştir. Köroğlu hakkında Evliya Çelebi seyahatnamesinde şöyle bir fıkra vardır: Evliya Çelebi, 1656 yılında İstanbul’dan Van’a giderken günümüzde Çankırı’nın bir ilçesi olan Çerkeş’in az ilerisinde karşılaştığı ve kendisini soymaya çalışan haramîlere :“Bu sizin ettiğinizi bu dağlarda Köroğlu etmemiştir” demiştir. Böylece, Köroğlu'nun Anadolu'nun kuzeybatısında devlete baş kaldırmış bir eşkıya olduğunu belirtilmiştir.[4]

Faruk Sümer de Köroğlu'nu 1578 İran Savaşı sırasında Bolu'da eşkıyalık yapmış bir tarihî şahsiyet olarak değerlendirmiştir.[3]

Dursun Yıldırım ise, Köroğlu'nun destanın Anadolu sahasındaki varyantlarında Bolu Beyi'nin at terbiyecisi olan "Ürüşan Baba"'nın oğlu olarak tanıtıldığını; Orta Asya'daki anlatılara göre annesinin bir Türk Han'ının kızı olduğunu vurgulamış ve hakkındaki rivayetlerin bir “Celali” reisi ile eşleştirilemeyeceğini belirtmiştir.[2] Yıldırım'a göre efsane Orta Asya'dan Anadolu'ya yayılmış ve bu yayılma esnasında değişikliklere uğramıştır.

Fahrettin Kırzıoğlu, Köroğlu'nun Avşar boyundan Hüsrev Sultan olduğunu ifade etmiş ve, Köroğlu'nun bir Celali isyancısı olarak açıklamasına tepki göstermiştir.[3]

Türkistan sahasındaki araştırmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Araştırmacıların çoğu, Köroğlu anlatı metinlerinin Türkistan, Kafkasya ve Anadolu arasında şekillendiği konusunda birleşirler. Bu konuda çalışan bazı araştırmacılar Köroğlu'nun tarihsel kişiliği ve yaşadığı dönem hakkında şu görüşleri belirtmiştir:

Ata Govşudov, 1941 tarihli Görogli adlı eserinde, Köroğlu destanının yayılma sahaları ve versiyonlarına dayanarak 17.-18. yüzyıl aralığından daha eski zamanlara dayanması gerektiğini ifade etmiştir.[3]

Memmedhüseyn Tehmasib, destandaki olayların Azerbaycan sahası içerisinde yaşanan Babek İsyanı ile ilişkilendirilebileceğini belirtmiştir.[3]

Lia Çaladze, destandaki olayların tarihsel karşılıklarının Safeviler dönemi İran’da yaşayan Türkmenlerin ve diğer halkların tarihinde aranması gerektiğini iddia etmiştir. İvan Şopen, Köroğlu’nun köken olarak Tatar olduğunu, B. Mehmedyazov ise Köroğlu’nun Salur Türkmen beylerinden Ugurcık Alp adlı bey olabilceğini söylemiştir.[3]

Söylencelere göre yaşamı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Köroğlu’nun babasının adı destanın farklı versiyonlarında "Yusuf, Deli Yusuf;, Ahmet Baytar, Mirza Sarraf, Kür Batır, Ürüşan Baba, Ubeyd Ali, Kurt Bahadır" olarak yer alır. Pasin'de derlenmiş bir rivayette Köroğlu'nun ailesi hakkında daha detaylı bilgiler anlatılır. Bu rivayete göre Köroğlu'nun babası Ali'dir ve Ali, Pasin'de yaşayan at baytarı Abdurrahmanın iki oğlundan biridir. Ali'nin Hürşan adını verdiği oğlu ileride Köroğlu olmuştur.

Köroğlu'nun çocukluğunun geçtiği yerler kimi rivayetlerde Türkistan, kimlerinde Bolu, Erzurum, İstanbul olarak verilir.

Destanın Anadolu rivayetlerinde Köroğlu'nun babası genellikle padişahın ya da bir beyin yanında at bakıcısı, baytar, vezir gibi görevler yapan bir kişidir. Anlatıların hemen hepsine göre, babasının bakımsız ve yaralı bereli görünen iki cılız atı hediye etmek istemesi Beyi kızdırmış ve gözüne mil çekilerek cezalandırılmasına yol açmıştır. Babası, oğlundan öcünü bu dünyada almasını ister ve Köroğlu, babasının gözlerine mil çekilmesinden sonra Çamlıbel denilen yerde yol kesmeye başlamıştır.[2]

Köroğlu'nun atı Kırat, çoğu rivayete göre bir deniz aygırıyla soylu bir kısrağın çiftleşmesinden doğmuştur.

Köroğlu hikâyelerinde adı geçen Çamlıbel'in neresi olduğu bilinmez. Türkistan'da, Bolu Dağları üzerinde, Malatya yakınında, Bingöl çevresinde, Arpaçay yöresinde bulunan bir yer olduğuna dair rivayetler vardır; ancak öyle bir yer var olmayabilir de.[2]

Çeşitli kaynaklarda Köroğlu fantastik bir insan olarak "on beş yaşında iken ağacı sökecek bir pehlivan" ve "çeliği çiğneyip püskürecek" kuvvette olarak bahsetmiştir. Bıyıkları "yarım balın mumu ile kulaklarının etrafında yedi defa burulacak kadar heybetli" olduğu belirtilmiştir. Ayvaz'ı kaçırmak için Urfa'ya giderken karnı acıktığında çobanın verdiği on beş kişilik ekmeği sütün içine doğrayıp, içmesine engel olmaması için bıyıklarını kulaklarına dolamıştır. İştahı ise "bir oturuşta yedi batman pirinçten pilavı, yedi koyunun budunu, yedi hırça şarap" tüketecek kadar obur olarak olarak tarif edilmiştir.[5]

Âşık Köroğlu ve şiirleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Âşık Köroğlu, 16. veya 17. yüzyılda Anadolu'da yaşadığı sanılan saz çalma konusunda ünlü bir ozandır. Asıl adı ve doğum tarih bilinmez. III. Murat döneminde Osmanlı ordusunda hizmet etmiştir; ne zaman ve nerede öldüğü hakkında da bir bilgi bulunmaz.[6]

Âşık Köroğlu'nun adı, Aşık Ömer Şairnamesindeki “Köroğlu çalardı perdesizce saz” dizedine geçer. Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde IV. Mehmed devrinde Celali isyancılarının idamı sırasında yaşanan bir olay anlatılırken ünlü saz şairleri arasında "Köroğlu" ismi anılır.[6]

Aşık Köroğlu'nun bir ustasının olup olmadığı bilinmez. Şiirlerini hece vezniyle oluşturmuş; yiğitlik, dostluk, aşk, doğa sevgisi çok sade bir dille ve coşkun bir seslenişle anlatmıştır.

Âşık köroğlu, destan kahramanı Köroğlu'nun ismini, bu destanın şöhretine binaen almış olabilir.[6] Bazı araştırmacıların 16. yüzyılda meydana geldiğini düşündükleri Köroğlu destanının kahramanı olan efsanevi Köroğlu ile Âşık Köroğlu'nun aynı kişiler olup olmadığı tartışılagelen bir konudur.[1]

Köroğlu Destanı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Köroğlu Destanı

Köroğlu Destanı, anlatının ana kahramanı olan Köroğlu'nun soyu, kahramanlıkları, atı, seferleri, yöneticiliği, yardımcıları, evlatlıkları, evlilikleri ile birlikte anlatıldığı bir sözlü yaratıdır. Derlenmesi ile ilgili ilk çalışmalar 19.yüzyılın ilk yarısında yapılmıştır. Türkiye'de Köroğlu'nun taş baskı kitap olarak basılmış en eski baskısı 1885 tarihlidir.

Destan, Yaşar Kemal'in Üç Anadolu Efsanesi yapıtında günümüz edebiyatına aktarılmıştır. Hüseyin Seyitzade'nin yönettiği 1960 yapımı film ve Atıf Yılmaz'ın yönettiği 1968 yapımı film ile sinemaya uyarlanmıştır.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Köroğlu ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  1. ^ a b Asker, Naile (1 Nisan 2019). "Batı Versiyonu Köroğlu Destanında Ozan Köroğlu". Gaziantep University Journal of Social Sciences. 18 (2): 798-804. doi:10.21547/jss.514267. ISSN 1303-0094. 19 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2024. 
  2. ^ a b c d e Gaffaroğlu, Safiye Ceren (2007). "Tematik ilişkiler bağlamında Köroğlu Destanı ve Köroğlu oyunu". Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi. 13 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2024. 
  3. ^ a b c d e f Savcı, Esra Bilge (2016). "Köroğlu Destanı "Hikâyet-i Köroğlu Sultan". Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi. 19 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ Faruk Sümer, Nurettin Albayrak. "KÖROĞLU". TDV İslâm Ansiklopedisi. 19 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2024. 
  5. ^ Boratav, Pertev Naili (1984). Köroğlu Destanı. Adam Yayıncılık. s. 72-73. 
  6. ^ a b c Ekici, Metin (19 Mart 2015). "KÖROĞLU". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 19 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2024. 

Konuyla ilgili eserler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Boratav, Pertev Naili (1984). Köroğlu Destanı. Adam Yayıncılık.