Arpiar Arpiarian
Arpiar Arpiarian ( armancha: Արփիար Արփիարեան ) (1851-yilning 21-dekabrdan 1908-yil 12-fevral) - 19-asrning nufuzli arman yozuvchisi, arman adabiyotida realizmning kashshofi va siyosiy faol .
Erta hayot va ta'lim
[tahrir | manbasini tahrirlash]Arpiar Arpiyan 1851-yilda kema bortida tug'ilgan, ota-onasi asli Akndan ( Arman qirg'inidan oldin Furot qirg'og'og'oqlari armanlar yashovchi shaharcha) Samsundan Konstantinopolgacha ketayotgan edilar. Oila oʻrtakoʻy chekkasida joylashadi, u yerda Arpiar Tarkmanchats (Թարգմանչաց) Istanbulda arman maktabida oʻqidi.[1] Soʻngra uni 1867-yilda u Venetsiyaga Murat-Rafael maktabiga yuboriladi. Murat-Rafaelyandagi ustozi Gevond Alishan qoʻlida arman tili va tarixini oʻrgangan. U fransuz va italyan adabiyoti bilan ham yaqindan tanish edi. U maktabini tugatgach u Istanbulga qaytib keldi va u yerda Arman Patriarxiyasida kotiblik lavozimini taklif qilishadi. Bu davrda esa u hisobchi bo‘lib ham ishlagan. Biroq, Arpiarianning haqiqiy sohsi jurnalistika va adabiyot edi.[2]
Gazetalarda ishlashi va Tiflisga tashrif buyurishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Uning adabiyotdagi ilk asarlari Grigor Artsruniyning tahalusi ostida Tiflisda shahrida nashr etiladigan Mshak (kāngā) gazetasida boshlangan. U Istanbuldagi arman hayotining turli jabhalari haqida yoritish uchun u "Haygag" taxallusi ostida maqolalar yozar edi. 1878-yilga kelib, u taniqli arman yozuvchisi va siyosatchisi Krikor Zohrab bilan birga muharriri bilan (1884-1893) boʻlgan Masisdagi kundalikgidagi va davriy nashrlarning doimiy muallifiga aylangan.[2] Uning maqolalari Kavkaz armanilari orasida juda mashhur boʻlib ketadi. 1884-yilda u Echmiadzinda yangi katolikos unvoniga saylangani munosabati bilan Tiblisga tashrif buyurdi va u yerda taniqli yozuvchi sifatida qabul qilinadi. U yerda u Sharqiy arman mualliflaridan Raffi, Proshian, Agayan va boshqa yozuvchi armanlar bilan uchrashish imkoniga ega boʻldi.
Yangi taassurotlar va ma'lumotlar bilan Istanbulga qaytib kelgach, u "Ughevorutiun i Kovkasia " (Ուղեւորութիւն Կովկասիա, Kavkazdagi sayohatlar) haqida sarlavhali turkum maqolalar yozadi. 1884-yilda u boshqa ziyolilar qatorida Sharqiy va Gʻarbiy armanlar oʻrtasida yaqinroq munosabatlarni rivojlantirish va tiklash maqsadida Arevelk (Arevelk, Sharq) nomini olgan yangi kundalik gazetalari chiqarila boshladi.[2] Demokratik tendentsiyalarga ega adabiy-siyosiy gazeta boʻlgan Arevelk realizm maktabining asosinii tashkil etadigan bir qator yosh yozuvchilarni oʻziga tortdi. Maqolalar 1912-yilgacha nashr etilgan [2]
Siyosiy faollik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Arpiar Arpiyan yozuvchi boʻlishi bilan birga u siyosiy faol va inqilobchi va hamda jurnalist ham boʻlib. U Sulton Abdulhamid II ning arman aholisiga nisbatan munosabati nuqtai nazaridan Usmonlilar imperiyasini aramanlar uchun islohotlarni qoʻllab-quvvatlagan. 1889-yilda Arpiyan sotsial-demokrat Hunchayan partiyasiga qoʻshildi va Usmonli viloyatlarida arman taʼlimni yoyish uchun bir guruh yoshlar bilan maktablarda Ararat jamiyatiga asos solgan. 1890-yilda u Kum Kapu namoyishida qatnashgan va boshqa bir qator Hunichaklar bilan birga inqilobchi sifatida hibsga olingan va ikki oyga qamoq jazosiga olingan.[1][2] U umumiy amnistiya asosida qamoqdan ozodlikka chiqarilgan. 1891-yilda u doʻsti Ovannes Shahnazaryan bilan “Hayrenik” (“Vatan”) gazetasiga asos solganlar va muharriri boʻlgan. Bu qogʻozlarni demokratik gʻoyalari uchun sulton tomonidan gazeta yoʻq qilindi.[2]
Hamidiylar qirg'inidan qochish
[tahrir | manbasini tahrirlash]1896-yilda Hamidiy qirg'inlari boshlandi va boshqa armanlarning taqdiridan qutulish uchun u Istanbuldan Londonga qochib ketishlariga sabab boʻladi. Bular qatorida Arpiar Arpiyan ham boʻlgan. Londonda u ikki oylik qolib ketgan sharhlarni nashr etishga urinib koʻrdi, " Mart " va "Nor Kyank " (ya'ni, "Yangi hayot"). Bu vaqtda esa siyosiy partiya ham boʻlinib ketadi. Arpiarian fraksiyalardan biri Veragazmial Hunchakiannerni yashovchi tashkilotga aylantirdi, ammo oxir-oqibat partiyani tark etdi. Bu qaror bilan u oxir-oqibat oʻzining eski atrofidagi dushmanlarni yaratdi.[1]
Qohiraga sayohati va suiqasd
[tahrir | manbasini tahrirlash]1901–1902-yillarda u Parijga, soʻngra esa Venetsiyaga sayohat qilib, u yerda oʻzining eng muvaffaqiyatli asarini yozishga erishadi va uning nomini esa “Garmir Jamuts” (“Qizil qurbonlik”) romani siafitida yozilib chop etadi. 1905-yilda u Qohiraga sayohat qildi. Qohirada u Shirag (Շիրակ) oylik adabiy sharhini tahrir qildi va mahalliy gazeta, Lusaper (Լուսաբեր, Lucifer: yorug'lik tashuvchisi)ga oʻz hissasini qoʻshdi.[2]
1908-yilda Arpiarian bozordan uyiga qaytayotganida siyosiy dushmanlari uni oʻldirishdi.[1]
Merosi va asarlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Arpiarian zamonaviy arman adabiyotida muhim janrlarlari arman realizm asoschisi edi, Maktabi yoʻq adabiy oqimning ham rahbari hisoblanadi. O‘sha paytda ko‘plab yozuvchilar romantizm bilan shug‘ullangan bo‘lsa-da, u arman adabiyotida inqilob yoki revalutsiya qilgan yangi oqimni kiritdi.[2] U o‘z fikrlarini to‘g‘ri, uyalmasdan bayon qilib, o‘quvchilarining ishonchini qozondi. U Tigran Kamsarakan, Levon Pashalian va Eruxon kabi arman realist yozuvchilarining butun bir avlodining ustozi va doʻsti edi edi.[2]
Uning adabiy asarlarining aksariyati qissa tarzida yozilgan bo‘lib ular asosan mehnatkashlar sinfi va ijtimoiy masalalarga bag‘ishlangan holda yozilgan.[2] Uning mashhur hikoyalaridan ba'zilari:[1][2]
- Hoku zavag (Հոգու զավակ, asrab olingan bola)
- Vosgi abrchan (Ոսկի ապրջան, tilla bilaguzuk)
- Yerazi me kine (Երազի մը գինը, tushning bahosi)
- Gadag me (Hazil, hazil)
- Abushe (Ապուշը, ahmoq)
- Garmir Jamuts (Կարմիր ժամուց, qip-qizil nazr)
- Kevork Marzbeduni (Գէորգ Մարզպետունի, Gevork Marzpetuni)
Ma'lumotnomalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 20-asrda jahon adabiyoti entsiklopediyasi, Leonard S. Klein, Stiven Serafin, Valter D. Glanze, 1993, p. 120
- Qisqacha arman entsiklopediyasi, Ed. akad. K. Xudaverdyan, Yerevan, 1990, jild. 1, p. 426.
- Arman adabiyoti merosi: XVIII asrdan hozirgi zamongacha, Agop J. Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edvard S. Franchuk, s. 452