Déjà vu

Đối với các định nghĩa khác, xem Déjà vu (định hướng).

Déjà vu (/ˌdeɪʒɑː ˈv(j)uː/ ^ⓘ[1][2] DAY-zhah-VOO, -⁠VEW, tiếng Pháp: [deʒa vy] ^ⓘ; "đã từng thấy"), là một từ mượn tiếng Pháp diễn tả cảm giác mà trong đó, một người cảm thấy như đã trải qua tình huống hiện tại trước đây.^[3][4][5][6] Đây là một chứng dị thường của trí nhớ, trong đó, mặc dù có cảm giác hồi ức mãnh liệt, nhưng thời gian, địa điểm, và bối cảnh thực tế của trải nghiệm "lần trước đó" là không chắc chắn hoặc được cho là không thể đã xảy ra.^[7][8][9] Có hai loại déjà vu được công nhận: loại déjà vu bệnh lý thường liên quan đến chứng động kinh—khi mà nó kéo dài hoặc xảy ra thường xuyên một cách bất thường, hoặc xảy ra đồng thời cùng các triệu chứng khác như ảo giác, thì nó có thể là dấu hiệu của bệnh thần kinh hoặc tâm thần;^[10] và loại déjà vu không bệnh lý đặc trưng của những người khỏe mạnh, trong số họ có khoảng hai phần ba đã từng trải nghiệm déjà vu.^{[11][12][13][14][15]} Những người thường xuyên đi du lịch hoặc thường xuyên xem phim có nhiều khả năng trải nghiệm déjà vu hơn những người khác.^[16] Hơn nữa, con người cũng có xu hướng trải nghiệm déjà vu nhiều hơn trong những hoàn cảnh sức khoẻ yếu ốm hoặc nhiều áp lực, và nghiên cứu cho thấy tần suất trải nghiệm déjà vu cũng giảm dần theo tuổi tác.^[17]

Nguồn gốc thuật ngữ

Triết gia Émile Boirac, cha đẻ của thuật ngữ déjà vu

Thành ngữ "sensation de déjà-vu" (cảm giác đã từng thấy) được triết gia người Pháp Émile Boirac (1851-1917) đặt ra vào năm 1876. Ông đã sử dụng nó trong cuốn sách L'Avenir des science psychiques.^[18] Hiện nay nó đã được sử dụng trên phạm vi quốc tế.

Nghiên cứu khoa học

Từ những năm cuối thế kỷ 20, hiện tượng déjà vu được nghiên cứu sâu trong ngành tâm lý học và thần kinh học. Nói một cách khoa học, lời giải thích chính xác nhất về déjà vu không phải là một điều "nhận biết trước" được hành động hoặc là có một tài "dự đoán trước", mà là một tật dị thường của bộ nhớ giữ cho ta một ấn tượng mà ký ức "đang được nhớ lại".

Rối loạn bệnh lý

Déjà vu có liên quan đến chứng động kinh thùy thái dương (Temporal lobe epilepsy).^[19][20] Trải nghiệm này là một bất thường về thần kinh liên quan đến hiện tượng phóng điện động kinh trong não, tạo ra cảm giác mạnh mẽ rằng một sự kiện hoặc trải nghiệm hiện đang trải qua đã từng trải qua trong quá khứ.

Chứng đau nửa đầu kèm theo triệu chứng cũng có liên quan đến déjà vu.^[21]

Các nhà nghiên cứu ban đầu đã cố gắng thiết lập mối liên hệ giữa déjà vu và các rối loạn tâm thần như lo âu, rối loạn đa nhân cách và tâm thần phân liệt nhưng không tìm thấy mối tương quan có giá trị chẩn đoán nào.^[22] Không có mối liên hệ đặc biệt nào được tìm thấy giữa déjà vu và bệnh tâm thần phân liệt.^[23][24] Một nghiên cứu năm 2008 cho thấy trải nghiệm déjà vu khó có thể là trải nghiệm phân ly bệnh lý.^{[25][cần nguồn y khoa]}

Một số nghiên cứu đã xem xét di truyền học khi xem xét hiện tượng déjà vu. Mặc dù hiện tại không có gen liên quan đến déjà vu, nhưng gen LGI1 trên nhiễm sắc thể 10 đang được nghiên cứu để tìm mối liên hệ có thể xảy ra. Một số dạng gen nhất định có liên quan đến một dạng động kinh nhẹ, và mặc dù không có gì chắc chắn, déjà vu, cùng với jamais vu, xảy ra thường xuyên trong các cơn động kinh (chẳng hạn như các cơn động kinh cục bộ đơn giản) đến mức các nhà nghiên cứu có lý do để nghi ngờ một mối liên kết nào đó.^[26]

Dược lý

Một số sự kết hợp của các loại thuốc đã được báo cáo là làm tăng khả năng xảy ra déjà vu ở người dùng. Taiminen và Jääskeläinen (2001)^[27] đã khám phá trường hợp của một người khỏe mạnh bắt đầu trải qua cảm giác déjà vu dữ dội và tái phát khi dùng thuốc amantadine và phenylpropanolamine cùng nhau để giảm các triệu chứng cúm. Do tác dụng tiết dopamine của thuốc và những phát hiện trước đó từ việc kích thích điện cực của não (ví dụ Bancaud, Brunet-Bourgin, Chauvel, & Halgren, 1994),^[28] Tamminen và Jääskeläinen đã suy đoán rằng déjà vu xảy ra như là kết quả của hoạt động tăng cường dopaminergic ở thùy thái dương giữa của não. Một trường hợp tương tự của Karla, Chancellor, & Zeman (2007) cho thấy mối liên hệ giữa déjà vu và hệ thống serotonergic, sau khi một phụ nữ khỏe mạnh bắt đầu gặp các triệu chứng tương tự khi dùng kết hợp 5-hydroxytryptophan và carbidopa.^[29]

Giải thích

Giải thích theo nhận thức phân chia

Déjà vu có thể xảy ra nếu một người trải qua trải nghiệm giác quan hiện tại hai lần liên tiếp. Trải nghiệm đầu tiên được tiếp xúc ngắn gọn, bị che khuất hoặc mất tập trung. Ngay sau đó, nhận thức thứ hai có thể quen thuộc vì người đó liên hệ nó một cách tự nhiên với thông tin đầu tiên. Một khả năng đằng sau cơ chế này là trải nghiệm đầu tiên liên quan đến quá trình xử lý nông, có nghĩa là chỉ một số thuộc tính vật lý bề ngoài được trích xuất từ kích thích.^[30]

Giải thích dựa trên trí nhớ

Bộ nhớ ẩn

Nghiên cứu đã liên kết trải nghiệm déjà vu với chức năng trí nhớ tốt,^[31] đặc biệt là bộ nhớ tiềm ẩn dài hạn. Bộ nhớ nhận dạng cho phép mọi người nhận ra sự kiện hoặc hoạt động mà họ đang trải qua đã xảy ra trước đó. Khi mọi người trải nghiệm déjà vu, họ có thể bị kích hoạt trí nhớ nhận dạng bởi những tình huống nhất định mà họ chưa từng gặp phải.^[16]

Sự giống nhau giữa tác nhân kích thích déjà-vu và dấu vết ký ức hiện có hoặc không tồn tại nhưng khác biệt có thể dẫn đến cảm giác rằng một sự kiện hoặc trải nghiệm hiện đang được trải nghiệm đã từng được trải qua trong quá khứ.^[22][32] Do đó, việc gặp phải điều gì đó gợi lên những liên tưởng ngầm về một trải nghiệm hoặc cảm giác không thể nhớ được có thể dẫn đến déjà vu. Trong nỗ lực tái tạo cảm giác bằng thực nghiệm, Banister và Zangwill (1941)^[33][34] đã sử dụng thôi miên để khiến những người bị mất trí nhớ sau khi thôi miên họ sẽ nhìn thấy được những gì mình đã từng tiếp cận. Khi điều này xảy ra, việc kích hoạt hạn chế gây ra sau đó do chứng mất trí nhớ sau thôi miên đã khiến 3 trong số 10 người tham gia báo cáo về hiện tượng mà các tác giả gọi là "paramnesias" (chứng mất trí nhớ).

Một nghiên cứu năm 2012 trên Tạp chí Ý thức và Nhận thức (Consciousness and Cognition), sử dụng công nghệ thực tế ảo để nghiên cứu các trải nghiệm déjà vu. Cuộc thử nghiệm trên công cụ tra thực tế ảo này cho thấy rằng sự tương đồng giữa bố cục không gian của một cảnh mới và bố cục của một cảnh đã trải qua trước đó trong trí nhớ (nhưng không thể nhớ lại) có thể góp phần tạo ra trải nghiệm déjà vu.^[35] Khi cảnh đã trải qua trước đó không xuất hiện trong tâm trí khi xem cảnh mới, thì cảnh đã trải qua trước đó trong trí nhớ vẫn có thể phát huy tác dụng - hiệu ứng đó có thể là cảm giác quen thuộc với cảnh mới được trải nghiệm một cách chủ quan như cảm giác rằng một sự kiện hoặc trải nghiệm hiện đang được trải nghiệm đã từng được trải qua trong quá khứ hoặc đã từng ở đó trước đây.

Chứng mất trí nhớ

Một lời giải thích khả dĩ khác cho hiện tượng déjà vu là sự xuất hiện của chứng "Cryptomnesia" (mất trí nhớ), đó là khi thông tin được tiếp cận trước đó bị quên nhưng vẫn được lưu trữ trong não và những sự kiện tương tự gợi lên thông tin được lưu trữ, dẫn đến cảm giác quen thuộc vì sự kiện hoặc trải nghiệm đang được trải nghiệm đã từng trải qua trong quá khứ, được gọi là "déjà vu". Một số chuyên gia cho rằng trí nhớ là một quá trình tái cấu trúc, chứ không phải là hồi ức về các sự kiện cố định, đã được xác lập. Sự tái tạo này xuất phát từ các thành phần được lưu trữ, liên quan đến cảm xúc, sự biến dạng và thiếu sót. Mỗi lần nhớ lại liên tiếp một sự kiện chỉ đơn thuần là việc nhớ lại lần tái cấu trúc cuối cùng. Cảm giác nhận biết được đề xuất (déjà vu) liên quan đến việc đạt được sự phù hợp tốt giữa trải nghiệm hiện tại và dữ liệu được lưu trữ có trước đó. Tuy nhiên, sự tái hiện này bây giờ có thể khác rất nhiều so với sự kiện ban đầu, như thể nó chưa từng được trải qua trước đây, mặc dù nó có vẻ giống nhau.^[36]

Xử lý thần kinh kép

Năm 1965, Robert Efron của Bệnh viện Cựu chiến binh Boston đề xuất rằng déjà vu là do quá trình xử lý thần kinh kép gây ra bởi các tín hiệu bị trì hoãn. Efron phát hiện ra rằng việc sắp xếp các tín hiệu đến của não được thực hiện ở thùy thái dương của bán cầu não trái. Tuy nhiên, tín hiệu đi vào thùy thái dương hai lần trước khi xử lý, một lần từ mỗi bán cầu não, thông thường có độ trễ nhẹ giữa chúng là mili giây. Efron đề xuất rằng nếu hai tín hiệu đôi khi không được đồng bộ hóa đúng cách thì chúng sẽ được xử lý thành hai trải nghiệm riêng biệt, trong đó tín hiệu thứ hai dường như tái hiện lại tín hiệu đầu tiên.^[37][38]

Giải thích dựa trên giấc mơ

Những giấc mơ cũng có thể được dùng để giải thích trải nghiệm về déjà vu, và chúng có liên quan đến ba khía cạnh khác nhau. Thứ nhất, một số trải nghiệm déjà vu lặp lại tình huống trong giấc mơ thay vì tình trạng lúc thức, theo cuộc khảo sát được thực hiện bởi Brown (2004), 20% số người được hỏi cho biết trải nghiệm déjà vu của họ là từ những giấc mơ và 40% số người được hỏi cho biết trải nghiệm đó đến từ cả thực tế và giấc mơ. Thứ hai, mọi người có thể trải nghiệm déjà vu vì một số yếu tố trong giấc mơ được ghi nhớ của họ đã được hiển thị. Nghiên cứu được thực hiện bởi Zuger (1966) ủng hộ ý tưởng này bằng cách điều tra mối quan hệ giữa những giấc mơ được ghi nhớ và trải nghiệm déjà vu, đồng thời cho rằng có mối tương quan chặt chẽ. Thứ ba, mọi người có thể trải nghiệm déjà vu trong trạng thái mơ, trạng thái này liên kết déjà vu với tần số giấc mơ.

Hiện tượng liên quan

Jamais vu

Bài chi tiết: Jamais vu

Trong tâm lý học, thuật ngữ jamais vu (từ tiếng Pháp, có nghĩa là "chưa hề thấy") dùng để mô tả một khung cảnh bất kỳ nào đó rất quen thuộc mà không được công nhận bởi người quan sát.

Các nhà tâm lý học cho rằng hiện tượng này khác với déjà vu, hiện tượng jamais vu đòi hỏi phải có cảm giác kỳ lạ và thật sự ấn tượng đối với người quan sát khi trông thấy một khung cảnh đặc biệt, mà người đó biết chắc rằng đã từng trong khung cảnh đó.

Một ý kiến khác cho rằng, trong quá trình sinh hoạt, giao tiếp hằng ngày, bộ não con người có khả năng tự sắp xếp, liên kết các sự kiện và phân tích một cách logic, từ đó tạo ra những hình ảnh, âm thanh, sự kiện có khả năng xảy ra trong tương lai và ghi vào vùng trí nhớ, điều này gần giống với phương pháp tiên tri. Khả năng tự sắp xếp và liên kết này của não người được hình thành và rèn luyện trong quá trình con người ta suy nghĩ và suy đoán có chủ ý (chẳng hạn cá cược một điều gì đó). Vì thế, khi bắt gặp một trong những sự việc mà bộ não đã phân tích đúng (có thể có một số trường hợp là sai, điều này lý giải tại sao chỉ đôi khi chúng ta mới gặp hiện tượng Déjà vu) thì lúc đó chúng ta sẽ có cảm giác "hình như" mình đã bắt gặp hoặc đã từng ở vào tình huống đó trong quá khứ.

Về mặt lý thuyết, cảm giác jamais vu ở một người mắc chứng rối loạn mê sảng (Delirium) hoặc say rượu có thể dẫn đến lời giải thích mê sảng về nó, chẳng hạn như trong ảo giác Capgras, trong đó bệnh nhân coi một người đã biết là kẻ giả mạo hoặc kẻ mạo danh.^[39] Nếu kẻ mạo danh là chính anh ta, thì bối cảnh lâm sàng sẽ giống với bối cảnh được mô tả là Giải thể nhân cách, do đó jamais vus về bản thân hoặc về "thực tế của thực tế", được gọi là cảm giác giải thể nhân cách (hoặc siêu thực).

Cảm giác đã được gợi lên thông qua sự thỏa mãn về mặt ngữ nghĩa. Chris Moulin của Đại học Leeds đã yêu cầu 95 tình nguyện viên viết từ "cánh cửa" 30 lần trong 60 giây. 68% đối tượng cho biết có các triệu chứng của jamais vu, với một số người bắt đầu nghi ngờ rằng "cánh cửa" có phải là một từ có thật hay không.^[39]

Trải nghiệm này còn được đặt tên là "vuja de" và "véjà du".^[40][41]

Déjà vécu

Déjà vécu (từ tiếng Pháp, có nghĩa là "đã sống") là một cảm giác mãnh liệt nhưng giả tạo của việc đã trải qua hoàn cảnh hiện tại. Gần đây, nó được coi là một dạng bệnh lý của déjà vu. Tuy nhiên, không giống như déjà vu, déjà vécu có những hậu quả về mặt hành vi. Bệnh nhân mắc chứng déjà vécu thường không thể nhận ra cảm giác quen thuộc này là không có thật. Vì cảm giác quen thuộc mãnh liệt, bệnh nhân trải qua déjà vécu có thể rút lui khỏi các sự kiện hoặc hoạt động hiện tại của họ. Bệnh nhân có thể biện minh cho cảm giác quen thuộc của họ với những niềm tin gần như ảo tưởng.^[42][43]

Presque vu

Presque vu (phát âm tiếng Pháp: ​[pʁɛsk vy], từ tiếng Pháp, có nghĩa là "gần như được nhìn thấy") là cảm giác mãnh liệt khi sắp đạt được sự hiển linh, hiểu biết sâu sắc hoặc mặc khải mạnh mẽ mà không thực sự đạt được sự mặc khải. Do đó, cảm giác này thường gắn liền với cảm giác khó chịu, trêu ngươi về sự chưa hoàn thiện hoặc gần như hoàn thiện.^[44]

Xem thêm: Đầu lưỡi (Tip of the tongue)

Déjà rêvé

Bài chi tiết: Tầm nhìn trong mơ

Déjà rêvé (từ tiếng Pháp, có nghĩa là "đã mơ") là cảm giác đã mơ một điều gì đó mà hiện tại đang trải qua.^[45]

Déjà entendu

Déjà entendu (nghĩa đen là "đã nghe") là cảm giác chắc chắn về việc đã nghe thấy điều gì đó, mặc dù các chi tiết chính xác không chắc chắn hoặc có lẽ chỉ là tưởng tượng.^[46][47]

Đọc thêm

• Trực giác
• Sự kìm nén (phân tâm học)
• Chủ nghĩa hoài nghi khoa học
• Bộ nhớ màn hình
• Điều kỳ lạ

Tham khảo

1. Wells, John C. (2021), Longman Pronunciation Dictionary [Từ điển Phiên âm Longman] (ấn bản thứ 3), ISBN 9781405881180
2. “Deja Vu | Definition of Deja Vu by Merriam-Webster” [Định nghĩa của Deja Vu bởi từ điển Merriam-Webster]. Merriam-Webster. Truy cập ngày 27 tháng 1 năm 2018.
3. Brown, A. S. (2003). “A Review of the Deja Vu Experience” [Xem xét Trải nghiệm Deja Vu]. Psychological Bulletin. 129 (3): 394–413. doi:10.1037/0033-2909.129.3.394. PMID 12784936.
4. O'Connor, A. R; Moulin, C. J. A. (2010). “Recognition without identification, erroneous familiarity, and déjà vu” [Nhận ra mà không nhận dạng, sự quen thuộc giả, và déjà vu]. Current Psychiatry Reports. 12 (3): 165–173. doi:10.1007/s11920-010-0119-5. hdl:10023/1639. PMID 20425276. S2CID 2860019.
5. Schnider, Armin. (2008). The Confabulating Mind: How the Brain Creates Reality. Oxford University Press. pp. 167–168. ISBN 978-0-19-920675-9
6. Blom, Jan Dirk. (2010). A Dictionary of Hallucinations. Springer. pp. 132-134. ISBN 978-1-4419-1222-0
7. "The Meaning of Déjà Vu", Eli Marcovitz, M.D. (1952). Psychoanalytic Quarterly, vol. 21, pages: 481–489
8. The déjà vu experience, Alan S. Brown, Psychology Press, (2008), ISBN 0-203-48544-0, Introduction, page 1
9. Déjà vu and feelings of prediction: They're just feelings 01 Mar 2018, by Anne Manning
10. Wild, E (tháng 1 năm 2005). “Deja vu in neurology” [Deja vu trong tâm thần học]. Journal of Neurology. 252 (1): 1–7. doi:10.1007/s00415-005-0677-3. PMID 15654548. S2CID 12098220.
11. Brown, A. S. (2004). “The déjà vu illusion” [Ảo giác déjà vu]. Current Directions in Psychological Science. 13 (6): 256–259. doi:10.1111/j.0963-7214.2004.00320.x. S2CID 23576173.
12. Warren-Gash, Charlotte; Zeman, Adam (2003). “Déjà vu”. Practical Neurology. 3 (2): 106–109. doi:10.1046/j.1474-7766.2003.11136.x.
13. Illman NA, Butler CR, Souchay C, Moulin CJ (2012). “Déjà experiences in temporal lobe epilepsy” [Những trải nhiệm deja khi động kinh thuỳ thái dương]. Epilepsy Research and Treatment. 2012: 539567. doi:10.1155/2012/539567. ISSN 2090-1356. PMC 3420423. PMID 22957231.
14. Vlasov PN, Chervyakov AV, Gnezditskii VV (2013). “Déjà vu phenomenon-related EEG pattern. Case report” [Biểu đồ EEG có liên quan đến hiện tượng Déjà vu]. Epilepsy & Behavior Case Reports. 1: 136–141. doi:10.1016/j.ebcr.2013.08.001. ISSN 2213-3232. PMC 4150674. PMID 25667847.
15. Labate A, Cerasa A, Mumoli L, Ferlazzo E, Aguglia U, Quattrone A, Gambardella A (tháng 3 năm 2015). “Neuro-anatomical differences among epileptic and non-epileptic déjà-vu” [Khác biệt về mặt giải phẫu thần kinh giữa déjà-vu động kinh và không động kinh]. Cortex; A Journal Devoted to the Study of the Nervous System and Behavior. 64: 1–7. doi:10.1016/j.cortex.2014.09.020. ISSN 1973-8102. PMID 25461702. S2CID 24507367.
16. ^ Cleary, Anne M. (1 tháng 10 năm 2008). “Recognition Memory, Familiarity, and Déjà vu Experiences” [Trí nhớ Nhận biết, Sự Quen thuộc, và Trải nghiệm Déjà vu]. Current Directions in Psychological Science (bằng tiếng Anh). 17 (5): 353–357. doi:10.1111/j.1467-8721.2008.00605.x. ISSN 0963-7214. S2CID 55691148.
17. Ross, Brian H. (2010). The psychology of learning and motivation. Vol. 53 [Tâm lý học về việc học và động lực. Tập 53]. London: Academic. tr. 33–62. ISBN 9780123809063. OCLC 668193814.
18. Stanton, Dawn. “Probing Question: What causes deja vu?”. Penn State University. Truy cập ngày 2 tháng 2 năm 2010.
19. “What is déjà vu?”. 13 tháng 6 năm 2001.
20. Kovacs, N.; Auer, T.; Balas, I.; Karadi, K.; Zambo, K.; Schwarcz, A.; và đồng nghiệp (2009). “Neuroimaging and cognitive changes during déjà vu”. Epilepsy & Behavior. 14 (1): 190–196. doi:10.1016/j.yebeh.2008.08.017. PMID 18804184. S2CID 10881028.
21. Petrusic, I.; Pavlovski, V.; Vucinic, D.; Jancic, J. (2014). “Features of migraine aura in teenagers”. Journal of Headache & Pain. 15 (1): 1–6. doi:10.1186/1129-2377-15-87. PMC 4273684. PMID 25496701. S2CID 10296942.
22. ^ Brown, Alan S. (2004). The Déjà Vu Experience. Psychology Press. ISBN 978-1-84169-075-9.
23. Adachi T, Adachi N, Takekawa Y, Akanuma N, Ito M, Matsubara R, Ikeda H, Kimura M, Arai H (2006). “Déjà vu experiences in patients with schizophrenia”. Comprehensive Psychiatry. 47 (5): 389–393. doi:10.1016/j.comppsych.2005.12.003. ISSN 0010-440X. PMID 16905402.
24. Adachi N, Adachi T, Akanuma N, Matsubara R, Ito M, Takekawa Y, Ikeda H, Arai H (2007). “Déjà vu experiences in schizophrenia: relations with psychopathology and antipsychotic medication”. Comprehensive Psychiatry. 48 (6): 592–596. doi:10.1016/j.comppsych.2007.05.014. ISSN 0010-440X. PMID 17954146.
25. Adachi, Naoto; Akanuma, Nozomi; Akanu, Nozomi; Adachi, Takuya; Takekawa, Yoshikazu; Adachi, Yasushi; Ito, Masumi; Ikeda, Hiroshi (tháng 5 năm 2008). “Déjà vu experiences are rarely associated with pathological dissociation”. The Journal of Nervous and Mental Disease. 196 (5): 417–419. doi:10.1097/NMD.0b013e31816ff36d. ISSN 1539-736X. PMID 18477885. S2CID 34897776.
26. Brynie, Faith (2009). Brain Sense: The Science of the Senses and How We Process the World Around Us. Amacom. tr. 195.
27. Taiminen, T.S.; Jääskeläinen (2001). “Intense and recurrent déjà vu experiences related to amantadine and phenylpropanolamine in a healthy male”. Journal of Clinical Neuroscience. 8 (5): 460–462. doi:10.1054/jocn.2000.0810. PMID 11535020. S2CID 6733989.
28. Bancaud, J.; Brunet-Bourgin, F.; Chauvel, P.; Halgren, E. (1994). “Anatomical origin of déjà vu and vivid 'memories' in human temporal lobe epilepsy”. Brain: A Journal of Neurology. 117 (1): 71–90. doi:10.1093/brain/117.1.71. PMID 8149215.
29. Kalra, Seema; Chancellor, Andrew; Zeman, Adam (2007). “Recurring déjà vu associated with 5-hydroxytryptophan”. Acta Neuropsychiatrica (bằng tiếng Anh). 19 (5): 311–313. doi:10.1111/j.1601-5215.2007.00245.x. ISSN 0924-2708. PMID 26952944. S2CID 41092669.
30. Ross, Brian H. (2010). The psychology of learning and motivation. Vol. 53. London: Academic. ISBN 9780123809063. OCLC 668193814.
31. Adachi, N.; Adachi, T.; Kimura, M.; Akanuma, N.; Takekawa, Y.; Kato, M. (2003). “Demographic and psychological features of déjà vu experiences in a nonclinical Japanese population”. Journal of Nervous and Mental Disease. 191 (4): 242–247. doi:10.1097/01.nmd.0000061149.26296.dc. PMID 12695735. S2CID 23249270.
32. Cleary AM (2008). “Recognition memory, familiarity and déjà vu experiences”. Current Directions in Psychological Science. 17 (5): 353–357. doi:10.1111/j.1467-8721.2008.00605.x. S2CID 55691148.
33. Banister H, Zangwill, O (1941). “Experimentally induced olfactory paramnesia”. British Journal of Psychology. 32 (2): 155–175. doi:10.1111/j.2044-8295.1941.tb01018.x.
34. Banister H, Zangwill, O (1941). “Experimentally induced visual paramnesias”. British Journal of Psychology. 32: 30–51. doi:10.1111/j.2044-8295.1941.tb01008.x.
35. Cleary; Brown, AS; Sawyer, BD; Nomi, JS; Ajoku, AC; Ryals, AJ; và đồng nghiệp (2012). “Familiarity from the configuration of objects in 3-dimensional space and its relation to déjà vu: A virtual reality investigation”. Consciousness and Cognition. 21 (2): 969–975. doi:10.1016/j.concog.2011.12.010. PMID 22322010. S2CID 206954894.
36. Youngson, R. “Deja Vu”. The Royal Society of Medicine Health Encyclopedia. Dr R.M. Youngson. Truy cập ngày 1 tháng 10 năm 2012.
37. Efron R (tháng 9 năm 1963). “Temporal perception, aphasia and déjà vu”. Brain: A Journal of Neurology. 86 (3): 403–424. doi:10.1093/brain/86.3.403. ISSN 0006-8950. PMID 14063892.
38. “How Déjà Vu Works”. 11 tháng 4 năm 2006.
39. ^ Ahuja, Anjana (24 tháng 7 năm 2006). “Doctor, I've got this little lump on my arm . . . Relax, that tells me everything”. Times Online. London. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 6 năm 2020. Truy cập ngày 1 tháng 5 năm 2010.
40. “The power of "Vuja De"”. 3 tháng 7 năm 2013. Truy cập ngày 11 tháng 4 năm 2016. something else that you've done a hundred times before—and you suddenly feel as if you're experiencing something completely new. This is vuja de,
41. “Adam Grant TED Talk 2016 (HD): The surprising habits of original thinkers”. YouTube (xuất bản 2016-04-03). tháng 2 năm 2016. Truy cập ngày 11 tháng 4 năm 2016. Véjà du is when you look at something you've seen many times before and all of a sudden see it with fresh eyes position mm:ss 11:12
42. Long,Mosaic, Pat (1 tháng 6 năm 2017). “Déjà vécu: When déjà vu becomes your reality”. CNN (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 31 tháng 7 năm 2023.
43. O'Connor, Akira R.; Barnier, Amanda J.; Cox, Rochelle E. (2 tháng 9 năm 2008). “Déjà Vu in the Laboratory: A Behavioral and Experiential Comparison of Posthypnotic Amnesia and Posthypnotic Familiarity”. International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis. 56 (4): 427. doi:10.1080/00207140802255450. hdl:10023/1647. ISSN 0020-7144. PMID 18726806. S2CID 1177171.
44. Blom, Jan Dirk (2009). A Dictionary of Hallucinations. Springer Science & Business Media. p. 422.
45. M., Schredl; A., Goritz; A., Funkhouser (2017). “Frequency of Deja Reve: Effects of Age, Gender, Dream Recall, and Personality”. Journal of Consciousness Studies. 24 (7–8): 155–162.
46. Grinnel, Renée (2008). “Déjà Entendu”. PsychCentral. Bản gốc lưu trữ ngày 14 tháng 10 năm 2011. Truy cập ngày 10 tháng 4 năm 2011.
47. “nevdgp.org.au” (PDF). www.nevdgp.org.au. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 4 tháng 4 năm 2023. Truy cập ngày 24 tháng 8 năm 2023.

Liên kết ngoài

• A new theory that links déjà vu to Near-Death Experience — by Anthony Peake, 2006.
• The Skeptic's Dictionary
• How Déjà Vu Works — a Howstuffworks article
• Déjà Experience Research — Trang web chuyên cung cấp những thông tin và nghiên cứu về hiện tượng Déjà vu
• Phim Deja Vu - Ký ức ảo giác Lưu trữ 2009-09-23 tại Wayback Machine