Ribes uva-crispa

Đây là bài viết về một loài thực vật thuộc chi Lý chua, phân bố đặc trưng ở châu Âu.

Lý chua lông
Cultivated Eurasian gooseberry
Phân loại khoa học
Giới (regnum)	Plantae
(không phân hạng)	Angiosperms
(không phân hạng)	Eudicots
(không phân hạng)	Core eudicots
Bộ (ordo)	Saxifragales
Họ (familia)	Grossulariaceae
Chi (genus)	Lý chua
Loài (species)	R. uva-crispa
Danh pháp hai phần
Ribes uva-crispa L. 1753
Danh pháp đồng nghĩa[1]
Danh sách Grossularia glandulososetosa Opiz Grossularia hirsuta Mill. Grossularia intermedia Opiz Grossularia pubescens Opiz Grossularia reclinata (L.) Mill. Grossularia spinosa (Lam.) Rupr. Grossularia uva Scop. Grossularia uva-crispa (L.) Mill. Grossularia vulgaris Spach Oxyacanthus sativus Chevall. Oxyacanthus uva-crispa (L.) Chevall. Ribes aculeatum Salisb. Ribes caucasicum Adams ex Schult. Ribes crispum Dulac Ribes dubium Jacques Ribes grossularia L. Ribes grossularium St.-Lag. Ribes hybridum Besser Ribes reclinatum L. Ribes spinosum Lam.

Lý chua lông, tên khoa học là Ribes uva-crispa (tên tiếng Pháp là grosseille à maquereau, tên tiếng Anh là gooseberry), là một loài thực vật có hoa trong chi Lý chua, họ Lý chua (hay Lý gai). Loài này được miêu tả khoa học đầu tiên năm 1753.

Lý chua lông phân bố tự nhiên ở châu Âu, tây bắc châu Phi, tây, nam châu Á.^[2] Gooseberry bushes produce an edible fruit and are grown on both a commercial and domestic basis. The species is also sparingly naturalized in scattered locations in North America.^[3]

Etymology

Trong tiếng Anh cây này được gọi là "gooseberry" nhưng không liên quan gì đến con ngỗng (goose) cả, mà chẳng qua là do cách phiên âm của người Anh khi nghe tên gọi cây này từ các ngôn ngữ khác ở châu Âu (như tiếng Đức, Pháp, Hà Lan...).^[4]

Trong tiếng Việt được dịch là cây Lý chua lông bằng cách ghép giữa tên của chi Lý chua với đặc điểm quả có lông nhỏ bao quanh.^{[cần dẫn nguồn]}

Tên khoa học của cây uva-crispa nghĩa đen là "nho cong".^[5]

Đặc điểm tăng trưởng

Lý chua lông là cây bụi rậm, phát triển tới chiều cao 1.5 m và tán rộng cũng tương ứng,^[6] cành nhánh chắc khỏe có lông nhọn, mọc dày. Hoa hình chuông mọc đơn lẻ hoặc theo cặp mọc từ cụm 3-5 lá thùy. Quả mọng, nhỏ có vị chua, thường có lông (trừ một giống quả trơn có tên khoa học là R. uva-crispa). Quả thường có màu xanh, nhưng cũng có gặp màu đỏ, tím, vàng hay trắng nhưng ít gặp hơn.

Phân bố và khí hậu

Currant and gooseberry output in 2005

Lý chua lông được trồng phổ biến ở thế kỷ 19, như đã được mô tả năm 1879:^[7]

Quả lý chua lông là cây bản địa ở nhiều vùng của Châu Âu và Tây Á, phát triển tự nhiên ở các đồng cỏ núi cao và rừng đá ở vùng thấp, từ Pháp về phía đông, đến dãy Himalaya và bán đảo Ấn Độ..

Canh tác

Sectioned gooseberries showing seeds

Tập tin:Gooseberry flower1.jpg

A blossom of Ribes uva-crispa

Lý chua lông thường được nhân giống bằng cách cắt chiết cành vào mùa thu, cây chiết sẽ ra quả sau vài năm tuổi.

Ribes uva-crispa^[8]

Các giống

Nhiều giống đã được phát triển cho cả nhu cầu thương mại và sử dụng truyền thống. Những giống sau đây đã đạt được giải thưởng Garden Merit của Royal Horticultural Society:^[9]-

• 'Careless'
• 'Greenfinch'
• 'Invicta'
• 'Leveller'
• 'Whinham's Industry'

Sâu bệnh

Lý chua lông dễ bị hại bởi sâu bướm đêm (Abraxas grossulariata) caterpillars.^[7].

Giá trị dinh dưỡng

Gooseberry, raw
Ribes.spp

Giá trị dinh dưỡng cho mỗi 100 g (3,5 oz)
Năng lượng	184 kJ (44 kcal)
Carbohydrat	10.18 g
Chất xơ	4.3 g
Chất béo	0.58 g
Protein	0.88 g
Vitamin và khoáng chất Vitamin Lượng %DV^† Vitamin A equiv. 2% 15 μg Thiamine (B1) 3% 0.04 mg Riboflavin (B2) 2% 0.03 mg Niacin (B3) 2% 0.3 mg Acid pantothenic (B5) 6% 0.286 mg Vitamin B6 5% 0.08 mg Folate (B9) 2% 6 μg Vitamin C 31% 27.7 mg Vitamin E 2% 0.37 mg Chất khoáng Lượng %DV^† Calci 2% 25 mg Đồng 8% 0.07 mg Sắt 2% 0.31 mg Magiê 2% 10 mg Mangan 6% 0.144 mg Phốt pho 2% 27 mg Kali 7% 198 mg Natri 0% 1 mg Kẽm 1% 0.12 mg
Thành phần khác	Lượng
Nước	87.87 g
Link to USDA Database entry
^† Tỷ lệ phần trăm được ước tính dựa trên khuyến nghị Hoa Kỳ dành cho người trưởng thành,[10] ngoại trừ kali, được ước tính dựa trên khuyến nghị của chuyên gia từ Học viện Quốc gia.[11]

Trong 100 gram, lý chua lông cung cấp 44 Ca-lo và là nguồn vitamin C tuyệt vời (33% nhu cầu hàng ngày) (xem bảng). Các dưỡng chất khác không đáng kể. Lý chua đen gồm 88% nước, 10% carbohydrat, và dưới 1% mỗi loại đạm và mỡ (xem bảng).

Sử dụng trong ẩm thực

Lý chua đen có thể ăn được bằng nhiều hình thức như ăn trực tiếp, hay được chế biến như dùng làm nguyên liệu trong món tráng miệng, hương liệu trong đồ uống, làm mứt, quả khô.

Tham khảo

1. “The Plant List: A Working List of All Plant Species”. Truy cập ngày 26 tháng 7 năm 2014.
2. Altervista Flora Italiana, Ribes uva-crispa L.
3. Flora of North America, Ribes uva-crispa Linnaeus, 1753. European gooseberry, groseillier épineux
4. “Online Etymology Dictionary”. etymonline.com.
5. Harrison, Lorraine (2012). RHS Latin for gardeners. United Kingdom: Mitchell Beazley. tr. 224. ISBN 9781845337315.
6. Harry Baker (1999). Growing Fruit. Octopus Publishing Group. tr. 70. ISBN 9781840001532.
7. ^ Baynes, T. S. biên tập (1879). “Gooseberry”. The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, and General Literature. 10. C. Scribner's sons. tr. 779.
8. Thomé, Otto Wilhelm (1885). Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz.
9. Lỗi chú thích: Thẻ <ref> sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên apps.rhs.org.uk
10. United States Food and Drug Administration (2024). “Daily Value on the Nutrition and Supplement Facts Labels”. Truy cập 28 Tháng Ba năm 2024.
11. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine; Health and Medicine Division; Food and Nutrition Board; Committee to Review the Dietary Reference Intakes for Sodium and Potassium (2019). Oria, Maria; Harrison, Meghan; Stallings, Virginia A. (biên tập). Dietary Reference Intakes for Sodium and Potassium. The National Academies Collection: Reports funded by National Institutes of Health. Washington (DC): National Academies Press (US). ISBN 978-0-309-48834-1. PMID 30844154.

Liên kết ngoài

• photo of herbarium specimen at Missouri Botanical Garden, collected from cultivated plant in Missouri in 2013
• photo, close-up of fruit, taken by Gerrit Davidse
• Tư liệu liên quan tới Ribes uva-crispa tại Wikimedia Commons
• Định nghĩa của ribes uva-crispa tại Wiktionary