Bonobo

Bonobo
Tydperk: 1.5–0 m. jaar gelede
↓
'n Mannetjie in die Apenheul-primaatpark.
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:
Animalia
Filum:
Chordata
Klas:
Mammalia
Orde:
Primates
Infraorde:
Simiiformes
Familie:
Hominidae
Subfamilie:
Homininae
Tribus:
Hominini
Genus:
Pan
Spesie:
P. paniscus
Binomiale naam
Pan paniscus
(Ernst Schwarz, 1929)
Die hougebied van die bonobo.

Die bonobo, of Pan paniscus,[2] is ’n spesie groot ape (Hominidae). ’n Nabyverwant is die gewone sjimpansee. Fossiel- en DNS-toetse wys albei spesies is sustersgroepe van die moderne menslike lyn.

Die bonobo is 'n bedreigde spesie en een van die twee spesies van die genus Pan. Die ander spesie is die sjimpansee.[3] Hoewel die term "sjimpansee" soms gebruik word om na albei spesies te verwys, word dit deesdae meestal gebruik vir Pan troglodytes, terwyl die naam "bonobo" gebruik word vir Pan paniscus. Hulle is voorheen as 'n enkele spesie beskou en die bonobo was bekend as die dwergsjimpansee. Taksonomies word die subtribus Panina heeltemal deur die genus Pan opgeneem en daarom is die sjimpansee en bonobo saam as die "paniene" bekend.[4][5]

Die bonobo word gekenmerk deur relatief lang bene, pienk lippe, ’n donker gesig en lang hare wat 'n middelpaadjie vorm. Hy kom voor in ’n gebied van 500 000 km2 in die Kongobekken van die Demokratiese Republiek die Kongo. Die spesie is omnivore, veral vrugtevreters,[6] en kom hoofsaaklik in woude voor.

Nie die bonobo of sjimpansee is goeie swemmers nie en die vorming van die Kongorivier sowat 1,5-2 miljoen jaar gelede het moontlik gelei tot die splitsing van die bonobolyn vanweë spesievorming. Bonobo's bly suid van die rivier en het dus geskei geraak van die voorouers van die sjimpansee, wat noord van die rivier voorgekom het. Daar is geen konkrete inligting oor getalle nie, maar daar is na raming tussen 29 500 en 50 000 bonobo's oor. Die spesie is op die Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur (IUBN) se lys van bedreigde spesies. Hulle word bedreig deur die vernietiging van hul habitat en die groter wordende mensbevolkings, maar hoofsaaklik deur wilddiefstal. In aanhouding leef hulle sowat 40 jaar.[7] Hulle lewensverwagting in die natuur is onbekend, maar waarskynlik heelwat korter.[8]

Etimologie

[wysig | wysig bron]

Ondanks die ou naam "dwergsjimpansee" is die bonobo nie eintlik kleiner as die gewone sjimpansee nie. Die "dwerg"-deel kom moontlik van die pigmeevolk wat in dieselfde gebied woon.[9] Die naam "bonobo" is in 1954 die eerste keer gebruik deur Tratz en Heck. Dit is vermoedelik die verkeerde spelling op ’n skeepskrat van die dorp Bolobo aan die Kongorivier, wat verbind word met die verskeping van sjimpansees in die 1920's.[10][11]

Taksonomie

[wysig | wysig bron]

Die Duitse anatoom Ernst Schwarz het die bonobo in 1928 eerste as 'n aparte takson erken, gebaseer op 'n skedel in die Tervuren-museum in België wat voorheen geklassifiseer is as 'n jong Pan troglodytes (sjimpansee). Schwarz het sy bevindings in 1929 gepubliseer en die bonobo geklassifiseer as Pan satyrus paniscus, 'n subspesie van die sjimpansee.[12][13] In 1933 het die Amerikaanse anatoom Harold Coolidge dit tot spesiestatus verhoog.[13][14]

Groot gedragsverskille tussen bonobo's en sjimpansees is in die vroeë 1950's die eerste keer in detail deur Tratz en Heck bespreek.[15] Die Amerikaanse sielkundige en primatoloog Robert Yerkes was ook een van die eerste mense wat groot gedragsverskille bespeur het.[16]

Bonobo's en sjimpansees is die twee spesies wat die genus Pan vorm. Hulle is die naaste lewende verwante van die mens (Homo sapiens).[17][18] Die presiese tyd waarin die laaste gemeenskaplike voorsaat van Pan en Homo gelewe het, is onbekend, maar DNS-vergelykings dui daarop dat verbastering tussen die twee groepe se voorsate nadat die spesies geskei het, tot sowat 4 miljoen jaar gelede voorgekom het.[19]

DNS-bewyse dui aan die bonobo en sjimpansee het sowat 890 000 - 860 000 jaar gelede geskei vanweë veranderings in die omgewing. Die twee spesies word tans deur die Kongorivier geskei. Die rivier het lank voor die skeidingsdatum bestaan, maar die voorouers van Pan het dalk die rivier oorgesteek met natuurlike brûe wat nie meer bestaan nie.[20] Die eerste Pan-fossiele is in 2005 aangeteken uit die Middel-Pleistoseen (ná die splitsing tussen bonobo's en sjimpansees) van Kenia, saam met fossiele van vroeë lede van Homo.[21]

Volgens A. Zihlman lyk die beenproporsies van die bonobo baie soos dié van Australopithecus,[22] en dit het die evolusionêre bioloog Jeremy Griffith laat voorstel bonobo's kan 'n lewende voorbeeld van ons verlangse menslike voorsate wees.[23] Volgens die Australiese antropoloë Gary Clark en Maciej Henneberg het die menslike voorsate deur 'n bonobo-agtige fase gegaan met minder aggressie en verwante anatomiese veranderings, soos voorkom in Ardipithecus ramidus.[24]

Beskrywing

[wysig | wysig bron]
Die bonobos Kanzi (middel) en Panbanisha by Sue Savage-Rumbaugh en 'n buitelug-simbole-"toetsbord".

Die bonobo word algemeen beskou as slanker as die sjimpansee. Hoewel groot sjimpanseemannetjies baie groter en swaarder as enige bonobomannetjie kan wees, oorvleuel die twee spesies se liggaamsgrootte in 'n groot mate. Volwasse bonobowyfies is effens kleiner as volwasse mannetjies. Liggaamsmassa wissel van 34 tot 60 kg, met 'n gemiddelde gewig van 45 kg in mannetjies teenoor sowat 33 kg in wyfies.[25]

Die lengte van bonobo's van die neus tot die agterstewe as hy handeviervoet staan, is 70 tot 83 cm.[26][27]

Die bonobo se kop is relatief kleiner as dié van gewone sjimpansees en hulle het minder prominente oogbanke. Hulle het 'n swart gesig met pienk lippe, klein ore, wye neusvleuels en lang hare op die kop wat 'n paadjie vorm. Wyfies se borste is effens groter as die ander mensape se plat borste, maar nie so prominent soos by mense nie. Die bonobo het ook 'n slank torso, smal skouers, 'n dun nek en lang bene in vergelyking met die gewone sjimpansee.

Bonobo's hou op die grond en in bome. Op die grond loop hulle meestal op hulle kneukels. In minder as 1% van gevalle loop hulle op twee voete in die natuur,[28] terwyl daar in gevangenskap 'n groot mate van variasie is – van sowat 3,9% van die tyd tot sowat 19% wanneer volop kos verskaf word.[29]

Dié fisieke eienskappe en houding laat die bonobo meer soos die mens as soos die gewone sjimpansee lyk. Die bonobo het ook hoogs individuele gelaatstrekke,[30] nes mense, sodat een individu heelwat anders as ander individue kan lyk. Dié eienskap sorg vir visuele herkenning in sosiale situasies.

Gedrag

[wysig | wysig bron]

Algemeen

[wysig | wysig bron]

Volgens die Nederlandse primatoloog Frans de Waal is bonobo's in staat tot naasteliefde, deernis, empatie, goedhartigheid, geduld en sensitiwiteit.[2] Hy beskryf die bonobogemeenskap as matriargaal.[31] Primatoloë wat bonobo's in die natuur bestudeer het, het 'n wye verskeidenheid gedrag waargeneem, onder meer aggressiwiteit en meer sikliese seksuele gedrag nes by sjimpansees, hoewel bonobo's meer seksuele gedrag in 'n groter verskeidenheid verhoudings openbaar. 'n Ontleding van die binding (bonding) tussen wyfies in die natuur het vroulike seksualiteit beklemtoon en gewys hoe wyfies baie langer bronstig bly as sjimpansees.[32]

Sommige primatoloë reken De Waal se data weerspieël net die gedrag van bonobo's in gevangenskap, wat aandui dat hulle in die natuur 'n vlak van aggressiwiteit toon wat nader aan dié van sjimpansees is. De Waal het gereageer deur te sê die kontras in temperament tussen bonobo's en sjimpansees in gevangenskap is betekenisvol, want die invloed van die omgewing kan beheer word. Die twee spesies tree verskillend op, al is die omstandighede identies.[33]

'n Studie in 2014 het ook bevind bonobo's is minder aggressief as sjimpansees, veral die oostelike sjimpansees. Die skrywers reken die relatiewe vreedsaamheid van westelike sjimpansees en bonobo's kan hoofsaaklik aan ekologiese faktore toegeskryf word.[34] Bonobo's waarsku mekaar oor gevaar minder doeltreffend as sjimpansees in dieselfde situasie.[35]

Sosiale gedrag

[wysig | wysig bron]
Bonobo's is baie sosiaal.

Bonobo's is ongewoon onder mensape vanweë hulle matriargale sosiale struktuur (die groot oorvleueling van manlike en vroulike hiërargieë laat sommige kenners na hulle verwys as gendergebalanseerd in hulle magstruktuur). Bonobo's het nie 'n afgebakende gebied nie en gemeenskappe sal oor groot gebiede rondbeweeg. Danksy die nomadiese aard van die wyfies en die eweredige verspreiding van voedsel in hulle omgewing kry mannetjies nie 'n duidelike oorhand in die vorming van bondgenootskappe met ander mannetjies of in die verdediging van hulle tuiste, soos by sjimpansees, nie. Bonobowyfies het ook skerper oogtande as sjimpanseewyfies, en dit help verder om hulle status in die groep te verhoog.[36]

Hoewel 'n mannetjie in 'n bonobopaartjie oorheers,[37] na gelang van die gemeenskap, kan wyfies wat sosiaal bind net so oorheersend as mannetjies wees[38] of die mannetjies oorheers, in so 'n mate dat wyfies onwillige mannetjies kan oorreed om met hulle te paar.[39][40]

Aan die bopunt van die hiërargie is 'n koalisie van wyfies en mannetjies van 'n hoë rang met gewoonlik 'n ou, ervare matriarg[41] wat as besluitnemer en leier van die die groep optree. Wyfies verdien gewoonlik hulle rang met ondervinding, ouderdom en die vermoë om alliansies met ander wyfies in die groep te vorm, eerder as deur fisieke intimidasie, en wyfies met 'n hoë rang sal nuwe wyfies in die groep teen manlike teistering beskerm.[42]

Terwyl bonobo's dikwels matriargaal genoem word en elke gemeenskap deur 'n wyfie oorheers word, sal sommige mannetjies steeds 'n hoë rang bereik en saam met die alfawyfie werk.[43] Hulle sal dikwels die inisiatief neem om die groepsbewegings te koördineer. Hulle kan nie net 'n hoër rang as die ander mannetjies in die groep bereik nie, maar ook as baie wyfies.[44] Sekere mannetjies waarsku die groep teen moontlike bedreigings en beskerm die groep teen roofdiere soos slange en luiperds.[45][46]

'n Bonobo op soek na termiete.

Aggressiewe wisselwerking tussen mannetjies en wyfies is seldsaam, en mannetjies verdra kleintjies en jong diere. Daar is 'n bevestigde geval van 'n mannetjie wat sy boetie aangeneem het nadat dié wees gelaat is.[47] 'n Mannetjie kry gewoonlik sy status van dié van sy ma.[48] Die band tussen ma en seun bly dikwels dwarsdeur hulle lewe sterk. Hoewel sosiale hiërargieë bestaan en die seun van 'n wyfie met 'n hoë rang groter beheer as 'n wyfie met 'n laer rang kan hê, speel range 'n kleiner rol as in ander primaatgemeenskappe.[49]

Bonobo's is nie territoriale diere nie en die verhoudings tussen verskillende gemeenskappe is dikwels positief en samewerkend.[50] Hulle sal ook hulle kos met ander deel, selfs met vreemdelinge.[51] Volwasse bonobo's behou dikwels eienskappe van jong diere,[52] en dit verhoed aggressie in 'n groot mate. Dit stel ook vreemde bonobo's in staat om vrylik te meng en saam te werk.[53]

Mannetjies knoop lang vriendskappe met wyfies aan en op hulle beurt verkies wyfies om te paar met mannetjies wat respek teenoor hulle betoon en maklik is om oor die weg mee te kom. Omdat wyfies alliansies kan gebruik om oorheersende mannetjies te ondermyn, neem hulle hulle tyd om maats te kies wat nie aggressief teenoor hulle is nie.[54] Ouer bonobo's verloor hulle spelerige aard en raak makliker geïrriteer. Albei geslagte toon dieselfde mate van aggressiwiteit.[55]

Bonobowyfies migreer na nuwe gemeenskappe, terwyl die mannetjies in die groep bly waarin hulle gebore is. Dit is egter nie ongehoord dat mannetjies ook na 'n nuwe groep trek nie.[56] Soms bly wyfies met invloedryke ma's ook in hulle geboortegroep.[57]

Terwyl alliansies tussen wyfies sterk is, is dié tussen mannetjies in die meeste gemeenskappe onderontwikkel. Wyfies kan ook alliansies met mannetjies vorm, soos in 'n jaggeselskap met albei geslagte.[58]

'n Wyfie sal haar volwasse seun ondersteun in konflikte met ander mannetjies en hom help om beter bande met wyfies aan te knoop. So sal sy haar kans vergroot om kleinkinders van hom te kry.[59] Sy sal selfs fisiek tussenbeide tree om mannetjies te keer om met sekere wyfies te paar wat sy vir haar seun wil hê.[60] Wyfies is ook al waargeneem wat kinders van 'n ander gemeenskap aanneem.[61]

Bonobo's maak mekaar gewoonlik nie dood nie en hoewel hulle minder aggressief as sjimpansees is, kom aggressiwiteit wel soms voor. Sommige vryerige mannetjies bereik makliker 'n hoër rang en het baie kleintjies, en hulle dwing dikwels hulle rang aan ander, jonger mannetjies op. Mannetjies val mekaar dikwels aan en berokken mekaar groot skade. Soms word mannetjies ook deur wyfies met 'n hoë rang beseer wanneer hulle hom in 'n groep aanval.[62]

'n Bonobopaartjie.

Hoewel die doodmaak van kleintjies nog nie waargeneem is nie, het dit al gebeur dat wyfies[63] en ook mannetjies[64] kleintjies gevange neem en dit lei soms tot die dood van die kleintjies deur dehidrasie omdat hulle gekeer word om melk te drink. Mense is ook al deur bonobo's aangeval en beseer, hoewel nie noodlottig nie.[65]

Weens die promiskuïteit van wyfies is 'n mannetjie nie altyd seker watter kinders syne is nie, en die versorging van die kleintjies berus dus gewoonlik by die ma's.[66] Bonobo's is egter nie so promisku as sjimpansees nie en hoewel poligame neigings voorkom, het mannetjies met 'n hoë rang gewoonlik groter sukses om te paar. Anders as by sjimpansees, waar enige mannetjie 'n wyfie kan oorreed om met hom te paar, het bonobowyfies 'n vryer keuse en kan hulle die aandag van 'n mannetjie verwerp ten gunste van een met 'n hoër rang.[67]

Bonobogroepe wissel in grootte, want 'n groep van sê 100 sal deur die dag in kleiner groepe opdeel om kos te soek, terwyl hulle saans weer sal byeenkom om te slaap. Hulle slaap in neste wat hulle in bome bou.

Wyfies het gewoonlik die voorreg om eerste te eet en hoewel sy haar nie teen 'n mannetjie sal kan verdedig nie, kan sy saam met haar bondgenote seker maak sy het alleenreg op kosbronne.[68] Verskillende gemeenskappe het verskillende kosvoorkeure. In sommige gemeenskappe sal net die wyfies jag en verkies hulle knaagdiere, terwyl albei geslagte in ander gemeenskappe jag en apies sal teiken.[69] In die natuur kan wyfies verdraagsamer teenoor jong mannetjies wees wat hulle om kos treiter, terwyl hulle aggressief teenoor ouer mannetjies sal wees.[70]

Sosioseksuele gedrag

[wysig | wysig bron]

Seksuele aktiwiteit speel gewoonlik 'n groot rol in bonobogemeenskappe; dit kan volgens sommige wetenskaplikes 'n manier van groet wees, 'n manier om sosiale bande te vorm, 'n manier om konflik op te los en om vrede te maak ná konflik.[71][3] Bonobo's is die enigste niemenslike dier waarby tongsoene waargeneem is.[72] Bonobo's en mense is die enigste primate wat dikwels van aangesig tot aangesig in genitale seks betrokke is, buiten in een geval van westelike gorillas wat waargeneem is.[73]

Twee bonobo's wat paar.
'n Groep bonobo's.

Bonobo's gee nie om van watter ouderdom of geslag hulle seksmaat is nie, met die moontlike uitsondering van seks tussen ma's en hulle volwasse seuns. Wanneer bonobo's op 'n nuwe voedselbron of -terrein afkom, sal die opwinding gewoonlik lei tot gemeenskapseks, wat vermoedelik die spanning verlig en lei tot 'n vreedsame maaltyd.[74]

Veral wyfies raak betrokke by wedersydse genitale wrywing, moontlik om sosiale bande te vorm en so die mannetjies te oorheers.[74] Op dié manier word soms ook nuwe wyfies in 'n groep verwelkom. Wyfies se klitoris is groter en uitwendiger as by die meeste soogdiere.[75] Terwyl 'n jong bonobowyfie dalk die helfte so groot soos 'n menslike tienermeisie is, is haar klitoris omtrent "drie keer so groot as die menslike ekwivalent, en sigbaar genoeg om rond te swaai terwyl sy loop".[76] Wyfies skuur dkwels hulle geslagsdele teen mekaar, soms binne 'n gemeenskap en soms daarbuite. Die etoloog (gedragskundige) Jonathan Balcombe sê die skuur van bonobowyfies se klitorisse teen mekaar geskied vinnig en duur 10 tot 20 sekondes; dit kan met kort tussenposes geskied "en gepaardgaan met 'n gekners, gegil en die swelling van die klitorisse"; volgens hom doen hulle dit gemiddeld "omtrent elke twee uur".[75]

Omdat bonobo's soms van aangesig tot aangesig paar, "het die evolusionêre bioloog Marlene Zuk voorgestel die posisie van die bonobo en sommige ander primate se klitoris het ontwikkel om maksimum seksuele bevrediging te bied tydens paring".[75]

Bonobomannetjies raak ook soms betrokke by wedersydse genitale gedrag.[74][77] Die algemeenste vorm van een mannetjie op 'n ander is dieselfde as by heteroseksuele: Een van die mannetjies "lê passief op sy rug met die ander mannetjie wat teen hom stoot". Hulle penisse skuur dan teen mekaar danksy albei mannetjies se ereksie.[2]

In 'n ander, seldsamer vorm word die penisse soos by mense teen mekaar geskuur terwyl twee mannetjies byvoorbeeld aan 'n tak hang.[74][78] Soms sal twee mannetjies ná 'n rusie vrede maak deur hulle stuitjies en skrotums teen mekaar te skuur, maar dit is ook al buite rusieverband waargeneem: Kitamura (1989) het dié geskuur waargeneem tussen volwasse mannetjies wat seksuele toenadering by mekaar gesoek het soos wat wyfies doen.[79] Ook Takayoshi Kano het soortgelyke gedrag tussen mannetjies in die natuur waargeneem. Tongsoene, orale seks en genitale massering is ook al by bonobomannetjies gesien.[80][2]

Wyfies skenk in die natuur die eerste keer op 13- of 14-jarige ouderdom die lewe.[81] Die voortplantingstempo is nie hoër as by die sjimpansee nie.[74] Wyfies is egter langer bronstig.[82] Tydens bronstigheid is daar 'n swelling van die perineum (die deel tussen die anus en die vulva) wat 10 tot 20 dae duur. 'n Wyfie is gemiddeld 240 dae dragtig. 'n Jaar later kan sy weer bronstig raak, hoewel sy nie in dié stadium vrugbaar is nie. Wyfies versorg hulle kinders sowat vier jaar lank en skenk elke 4,6 jaar die lewe.[9] Wyfies wat steriel of nog nie vrugbaar is nie, kan egter seksueel aktief wees. Ma's sal vir hulle seuns bronstige wyfies kry om mee te paar.[49]

Bonobomannetjies sal seks met kinders hê,[83] maar sonder penetrasie.[84] Wyfies kan ook seks met kinders hê, maar minder gereeld. Kinders is nie passiewe seksmaats nie; hulle inisieer dikwels seksuele kontak met mannetjies én wyfies, sowel as diere van hulle eie ouderdom.[83]

Dit is onbekend hoe bonobo's voorkom dat hulle die Simiaanse immuniteitsgebreksvirus (MIV by ape) kry.[85]

Vreedsame diere

[wysig | wysig bron]
'n Bonobowyfie en haar kleintjie.

Mannetjies in sjimpanseegroepe is vyandig teenoor mannetjies van buite die gemeenskap. Klein groepe mannetjies "patrolleer" hulle gebied, kyk uit vir mannetjies van buurgroepe wat alleen rondloop, val hulle aan en maak hulle dikwels dood.[86] Dit lyk volgens waarnemings nie of dieselfde gedrag by mannetjies of wyfies van die bonobo voorkom nie. Hulle verkies seksuele kontak eerder as gewelddadige konfrontasie met diere van buite die groep.[3]

Dit beteken nie bonobo's is glad nie aggressief nie.[87] In die natuur is bonobomannetjies omtrent die helfte so aggressief as sjimpanseemannetjies, en wyfies is aggressiewer as sjimpanseewyfies.[87] Beide bonobo's en sjimpansees is omtrent 100 keer so geneig om fisieke aggressie te toon as die mens.[87]

Versorging: die versterking van sosiale bande.

Die hougebiede van die bonobo's en sjimpansees word deur die Kongorivier geskei, met eersgenoemde wat suid daarvan voorkom en laasgenoemde noord daarvan.[88][89] Daar is 'n hipotese dat bonobo's 'n vreedsamer leefstyl kan hê deels danksy die oorvloed van voedsame plante in hulle natuurlike habitat, wat hulle in staat stel om in groot groepe te reis en kos te soek.[90]

Onlangse studies dui aan daar is aansienlike breinverskille tussen die twee spesies. Bonobo's het meer grysstof in dele van die brein wat empatie, die aanvoel van ongelukkigheid in ander en angstigheid beheer.[91] Hulle het ook 'n dik verbinding tussen die amigdala, 'n belangrike breindeel wat aggressie meebring, en die cingularis anterior ventralis, wat impulse by mense beheer.[92][93] Dié dikker verbinding help hulle dalk om hulle emosionele impulse en gedrag te beheer.[94]

Bonobogemeenskappe word deur wyfies oorheers, en die afsny van lewenslange alliansies tussen ma's en hulle seuns kan hulle kwesbaar vir vroulike aggressie maak.[3] De Waal het gewaarsku teen die gevaar om bonobo's te romantiseer: "Alle diere is mededingend van aard en net in spesifieke omstandighede samewerkend. Toe ek die eerste keer oor hulle gedrag geskryf het, het ek gepraat van "seks vir vrede" juis omdat bonobo's baie konflikte het. Daar sou geen rede gewees het om vrede te maak as hulle in perfekte harmonie gelewe het nie."[95]

Dieet

[wysig | wysig bron]
Bonobos gebruik sekere plantspesies vir selfmedikasie.

Bonobo's is omnivore vrugtevreters; 57% van hulle dieet bestaan uit vrugte, maar dit word aangevul met blare, heuning en eiers,[96] asook die vleis van klein gewerweldes soos eekhorings en duikers[97] en ongewerweldes.[98] In sommige gevalle sal hulle selfs primate van 'n laer orde eet.[99]

Kognitiewe vergelyking met sjimpansees

[wysig | wysig bron]
'n Manlike sjimpansee (links) en bonobo.

In 2020 is die eerste genoomvergelyking tussen bonobo's en sjimpansees gepubliseer. Dit het aspekte van die genoom getoon wat hulle skeiding en gedragsverskille kon veroorsaak of daaruit kon gevloei het, insluitende seleksie vir gene wat met dieet en hormone verband hou.[100] Volgens 'n studie in 2010 het "bonobowyfies 'n groter omvang van gereedskapgebruik as mannetjies getoon, 'n patroon wat voorheen vir sjimpansees beskryf is, maar nie vir ander groot ape nie".[101]

Die bevinding is bevestig deur 'n ander studie in 2010 wat ook bevind het "bonobo's is bekwamer in take wat met die lees van gedagtes en 'n begrip van sosiale oorsaaklikheid te doen het, terwyl sjimpansees bekwamer is in take wat die gebruik van gereedskap en 'n begrip van fisieke oorsaaklikheid vereis".[102]

Ooreenkoms met mense

[wysig | wysig bron]

Bonobo's slaag, nes alle groot ape, die spieëltoets vir selferkenning.[103][104] Hulle kommunikeer hoofsaaklik op 'n vokale manier, hoewel die betekenis van hulle geluide tans nog onbekend is. Die meeste mense verstaan egter hulle gesigsuitdrukkings[105] en sommige van hulle handgebare, soos 'n uitnodiging om te speel. Hulle kommunikasiestelsel in die natuur sluit 'n eienskap in wat tevore net in mense bekend was: Hulle gebruik dieselfde roep wat verskillende dinge in verskillende situasies kan beteken, en ander bonobo's moet die konteks in ag neem om te verstaan wat daarmee bedoel word.[106]

Twee bonobo's van die Great Ape Trust in Iowa, Kanzi en Panbanisha, is geleer om te kommunikeer deur die gebruik van 'n "toetsbord" wat met geometriese simbole gemerk is en om op gesproke sinne te reageer. Kanzi se woordeskat bestaan uit meer as 500 Engelse woorde,[107] en hy kan sowat 3 000 woorde in dié taal verstaan.[108] Kanzi het ook geleer deur dop te hou hoe mense sy ma probeer leer. Hy het take begin verrig wat vir sy ma geleer is deur net toe te kyk. Van dié take het sy ma nooit leer verrig nie. In 'n studie in die 1990's om agter te kom of Kanzi die kognitiewe en biomeganiese vermoëns het om eenvoudige steengereedskap te maak en gebruik, is hy geleer om dit te doen. Hy het byvoorbeeld geleer hoe om klippe te breek, maar het dit anders as mense gedoen. Waar mense die klip in een hand sal hou en dit met 'n klip in die ander hand slaan, het Kanzi die klip teen 'n harde oppervlak of 'n ander klip gegooi. Dit het hom groter krag gegee om die klip te breek.[109]

Bewaringstatus

[wysig | wysig bron]

Die IUBN-rooilys klassifiseer bonobo's as 'n bedreigde spesie, met 'n konserwatiewe raming van sowat 29 500 tot 50 000 individue.[1] Groot bedreigings sluit in habitatverlies en die jag van diere vir bosvleis. Laasgenoemde het geweldig toegeneem sedert die Eeste en Tweede Kongo-oorlog in die Demokratiese Republiek die Kongo weens die teenwoordigheid van swaar gewapende soldate in afgeleë, "bewaarde" gebiede soos die Nasionale Park Salonga.

Omdat bonobo's hulle habitat met mense deel, berus die eindelike sukses van bewaringspogings op plaaslike en gemeenskapsbetrokkenheid. Daar is sterk plaaslike teenkanting teen die skep van nasionale parke, omdat inheemse bevolkings dikwels uit hulle huise in die woude verdryf is daarvoor. In die Nasionale Park Salonga, die enigste nasionale park in die bonobo's se habitat, is daar geen plaaslike betrokkenheid nie. Opnames sedert 2000 dui daarop dat die bonobo, Afrika-woudolifant en ander spesies byna uitgeroei is deur wilddiewe en die florerende bosvleismark.[110] In teenstelling hiermee is daar steeds gebiede waar bonobo's en biodiversiteit floreer sonder gevestigde parke danksy die inheemse geloofsoortuigings en taboes oor die doodmaak van bonobo's.

Tydens die oorloë van die 1990's is navorsers en nieregeringsorganisasies (NGO's) uit die bonobohabitat gedryf. In 2002 het die Bonobo Conservation Initiative die Bonobovredeswoudprojek begin wat deur Bewaring Internasionaal ondersteun word en in samewerking met plaaslike instellings, NGO's en gemeenskappe bestuur word. 'n Paar gemeenskapsgebaseerde reservate word verbind en deur plaaslike mense bedryf. Daar was al ooreenkomste vir die bewaring van 130 000 km2 van die bonobo se habitat.[111]

In 1995 het kommer oor die afnemende getalle bonobo's in die natuur daartoe gelei dat die soölogiese vereniging ZSM van Milwaukee, Wisconsin, begin het om geld van wetenskaplikes oor die wêreld heen in te samel om die Aksieplan vir Pan paniscus te publiseer, wat onder meer voorstelle maak ook bewaring. Dit bevat data van 20 jaar van navorsing op verskeie terreine in die bonobohabitat.

In reaksie op aanbevelings van die Aksieplan het die ZSM die Bonobo-en-Kongo-biodiversiteitsinisiatief begin. Die program sluit in habitat- en reënwoudbewaring, die opleiding van Kongolese burgers en bewaringsinstellings, die assessering van natuurlewebevolkings en opvoeding. Namate die projek gevorder het, het die ZSM ook betrokke geraak by hulp aan die Kongolese wat in die bonobohabitat woon. Hulle het skole gebou, onderwysers in diens geneem, medisyne verskaf en 'n landbouprojek begin sodat die bevolking minder op die jag van wilde diere hoef te steun vir voedsel.[112]

Van 2003 af het die Amerikaanse regering $54 miljoen bewillig aan die Congo Basin Forest Partnership. Dié belegging het internasionale NGO's betrokke gekry om te help met bewaringsprogramme.[113]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 Fruth, B., Benishay, J.M., Bila-Isia, I., Coxe, S., Dupain, J., Furuichi, T., Hart, J., Hart, T., Hashimoto, C., Hohmann, G., Hurley, M., Ilambu, O., Mulavwa, M., Ndunda, M., Omasombo, V., Reinartz, G., Scherlis, J., Steel, L. & Thompson, J. (2008). Pan paniscus. 2008 IUBN Rooi Lys van bedreigde spesies. Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur 2008. Verkry op 4 Januarie 2009.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 De Waal F, Lanting F (1997). Bonobo: The Forgotten Ape. University of California Press. ISBN 978-0-520-20535-2.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Angier N (10 September 2016). "Beware the Bonds of Female Bonobos". The New York Times. Besoek op 10 September 2016.
  4. ↑ Muehlenbein MP (2015). Basics in Human Evolution. Elsevier Science. pp. 114–115. ISBN 978-0-12-802652-6.
  5. ↑ Diogo R, Molnar JL, Wood B (April 2017). "Bonobo anatomy reveals stasis and mosaicism in chimpanzee evolution, and supports bonobos as the most appropriate extant model for the common ancestor of chimpanzees and humans". Scientific Reports. 7 (1): 608. Bibcode:2017NatSR...7..608D. doi:10.1038/s41598-017-00548-3. PMC 5428693. PMID 28377592.
  6. ↑ Beaune, David (November 2012). "The Ecological Role of the Bonobo. Seed Dispersal Service in Congo Forests". Research Gate. Besoek op 27 Mei 2021.
  7. ↑ Rowe, N. (1996) Pictural Guide to the Living Primates, Pogonias Press, East Hampton, ISBN 0-9648825-1-5.
  8. ↑ Rowe N (1996). Pictural Guide to the Living Primates. Wes-Hampton: Pogonias Press. ISBN 0-9648825-1-5.
  9. ↑ 9,0 9,1 Williams, A.; Myers, P. (2004). "Pan paniscus" (in Engels). Animal Diversity Web. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 April 2014. Besoek op 6 Januarie 2012.
  10. ↑ Savage-Rumbaugh, Sue; Lewin, Roger (1994). Kanzi: the ape at the brink of the human mind. John Wiley & Sons. p. 97. ISBN 0-385-40332-1.
  11. ↑ de Waal, Frans (2005). Our Inner Ape. Riverhead Books. ISBN 1-57322-312-3.
  12. ↑ Schwarz E (1 April 1929). "Das Vorkommen des Schimpansen auf den linken Kongo-Ufer" (PDF). Revue de Zoologie et de Botanique Africaines. 16: 425–426. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 19 Julie 2021. Besoek op 6 Julie 2022.
  13. ↑ 13,0 13,1 Coolidge Jr HJ (Julie–September 1933). "Pan paniscus. Pigmy chimpanzee from south of the Congo river". American Journal of Physical Anthropology. 18 (1): 1–59. doi:10.1002/ajpa.1330180113. Coolidge's paper contains a translation of Schwarz's earlier report.
  14. ↑ Herzfeld C (2007). "L'invention du bonobo" (PDF). Bulletin d'Histoire et d'Épistémologie des Sciences de la Vie (in Frans). 14 (2): 139–162. doi:10.3917/bhesv.142.0139. Besoek op 21 Desember 2011.
  15. ↑ de Waal FB (2002). Tree of Origin: What Primate Behavior Can Tell Us About Human Social Evolution. Harvard University Press. p. 51. ISBN 978-0-674-01004-8.
  16. ↑ Savage-Rumbaugh S (21 Junie 2010). "Bonobos have a secret". New Scientist. 206 (2765): 48. Bibcode:2010NewSc.206...48S. doi:10.1016/S0262-4079(10)61507-2. Besoek op 21 Desember 2011.
  17. ↑ Takahata N, Satta Y, Klein J (Oktober 1995). "Divergence time and population size in the lineage leading to modern humans". Theoretical Population Biology. 48 (2): 198–221. doi:10.1006/tpbi.1995.1026. PMID 7482371.
  18. ↑ Waterson RH, Lander ES, Wilson RK, et al. (Chimpanzee Sequencing Analysis Consortium) (September 2005). "Initial sequence of the chimpanzee genome and comparison with the human genome". Nature. 437 (7055): 69–87. Bibcode:2005Natur.437...69.. doi:10.1038/nature04072. PMID 16136131.
  19. ↑ Patterson N, Richter DJ, Gnerre S, Lander ES, Reich D (Junie 2006). "Genetic evidence for complex speciation of humans and chimpanzees". Nature. 441 (7097): 1103–8. Bibcode:2006Natur.441.1103P. doi:10.1038/nature04789. PMID 16710306. S2CID 2325560.
  20. ↑ Won YJ, Hey J (Februarie 2005). "Divergence population genetics of chimpanzees". Molecular Biology and Evolution. 22 (2): 297–307. doi:10.1093/molbev/msi017. PMID 15483319.
  21. ↑ McBrearty S, Jablonski NG (September 2005). "First fossil chimpanzee". Nature. 437 (7055): 105–8. Bibcode:2005Natur.437..105M. doi:10.1038/nature04008. PMID 16136135. S2CID 4423286.
  22. ↑ Zihlman AL, Cronin JE, Cramer DL, Sarich VM (Oktober 1978). "Pygmy chimpanzee as a possible prototype for the common ancestor of humans, chimpanzees and gorillas". Nature. 275 (5682): 744–6. Bibcode:1978Natur.275..744Z. doi:10.1038/275744a0. PMID 703839. S2CID 4252525.
  23. ↑ Griffith J (2013). Freedom Book 1. Vol. Part 8:4G. WTM Publishing & Communications. ISBN 978-1-74129-011-0.
  24. ↑ Clark G, Henneberg M (2015). "The life history of Ardipithecus ramidus: A heterochronic model of sexual and social maturation". Anthropological Review. 78 (2): 109–132. doi:10.1515/anre-2015-0009.
  25. ↑ Kingdon, Jonathan (2013). Mammals of Africa: Volume II. Bloomsbury Publishing. p. 69.
  26. ↑ Scholz MN, D'Août K, Bobbert MF, Aerts P (September 2006). "Vertical jumping performance of bonobo (Pan paniscus) suggests superior muscle properties". Proceedings. Biological Sciences. 273 (1598): 2177–84. doi:10.1098/rspb.2006.3568. PMC 1635523. PMID 16901837.
  27. ↑ "Bonobo videos, photos and facts – Pan paniscus". ARKive. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Augustus 2012. Besoek op 15 Augustus 2012.
  28. ↑ Doran DM (Mei 1993). "Comparative locomotor behavior of chimpanzees and bonobos: the influence of morphology on locomotion". American Journal of Physical Anthropology. 91 (1): 83–98. doi:10.1002/ajpa.1330910106. PMID 8512056.
  29. ↑ D'Août K, Vereecke E, Schoonaert K, De Clercq D, Van Elsacker L, Aerts P (Mei 2004). "Locomotion in bonobos (Pan paniscus): differences and similarities between bipedal and quadrupedal terrestrial walking, and a comparison with other locomotor modes". Journal of Anatomy. 204 (5): 353–61. doi:10.1111/j.0021-8782.2004.00292.x. PMC 1571309. PMID 15198700.
  30. ↑ Wiessner PW, Wiessner P, Schiefenhövel W (1996). Food and the status quest: an interdisciplinary perspective. Providence: Berghahn Books. p. 50. ISBN 1-57181-871-5. ...twenty-two mature community members (eight males, fourteen females)could be identified using facial features...
  31. ↑ de Waal F (2013). The Bonobo and the Atheist: In Search of Humanism Among the Primates (1st uitg.). W. W. Norton. p. 78. ISBN 978-0-393-07377-5.
  32. ↑ Furuichi T (2011). "Female contributions to the peaceful nature of bonobo society". Evolutionary Anthropology. 20 (4): 131–42. doi:10.1002/evan.20308. PMID 22038769. S2CID 17830996.
  33. ↑ Stanford CB (1998). "The Social Behavior of Chimpanzees and Bonobos: Empirical Evidence and Shifting Assumptions". Current Anthropology. 39 (4): 399–420. doi:10.1086/204757. S2CID 8452514.
  34. ↑ Wilson ML, Boesch C, Fruth B, Furuichi T, Gilby IC, Hashimoto C, et al. (September 2014). "Lethal aggression in Pan is better explained by adaptive strategies than human impacts". Nature. 513 (7518): 414–7. Bibcode:2014Natur.513..414W. doi:10.1038/nature13727. PMID 25230664. S2CID 4449515.
  35. ↑ "In the wild, chimpanzees are more motivated to cooperate than bonobos". phys.org (in Engels). Besoek op 24 Junie 2020.
  36. ↑ Hunt, Kevin D., ed. (2020), "The Other Sister, Bonobos: The Monkey Convergence Hypothesis", Chimpanzee: Lessons from our Sister Species (Cambridge: Cambridge University Press): pp. 499–516, doi:10.1017/9781316339916.029, ISBN 978-1-107-11859-1, https://www.cambridge.org/core/books/chimpanzee/other-sister-bonobos/280B5FEC69616A853DB64AA0B4FDB023, besoek op 2021-12-06 
  37. ↑ White, Frances J.; Wood, Kimberley D. (Augustus 2007). "Female feeding priority in bonobos, Pan paniscus, and the question of female dominance". American Journal of Primatology. 69 (8): 837–850. doi:10.1002/ajp.20387. ISSN 0275-2565. PMID 17358018. S2CID 17628292.
  38. ↑ Paoli T, Palagi E, Tarli SM (Mei 2006). "Reevaluation of dominance hierarchy in bonobos (Pan paniscus)". American Journal of Physical Anthropology. 130 (1): 116–22. doi:10.1002/ajpa.20345. PMID 16353224.
  39. ↑ "What Bonobos Can Teach Us About Sexual Assault". The Atlantic (in Engels). 3 Oktober 2018. Besoek op 17 November 2021.
  40. ↑ Surbeck M, Hohmann G (November 2013). "Intersexual dominance relationships and the influence of leverage on the outcome of conflicts in wild bonobos (Pan paniscus)". Behavioral Ecology and Sociobiology. 67 (11): 1767–80. doi:10.1007/s00265-013-1584-8. S2CID 15709567.
  41. ↑ Pallardy R (21 Mei 2012). "The Scandalous Social Lives of Bonobos". Saving Earth | Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 13 Januarie 2021.
  42. ↑ Sivasubramanian S. "Feminist bonobos are taking a stand against male aggression". Topics (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Februarie 2023. Besoek op 12 Maart 2021.
  43. ↑ "Zoo Story". Milwaukee Magazine (in Engels (VSA)). 13 Augustus 2007. Besoek op 6 Desember 2021.
  44. ↑ "Zoo Story". Milwaukee Magazine (in Engels (VSA)). 13 Augustus 2007. Besoek op 7 Mei 2021.
  45. ↑ Raffaele P. "The Smart and Swinging Bonobo". Smithsonian Magazine (in Engels). Besoek op 7 September 2020.
  46. ↑ Corredor-Ospina, Nicolas; Kreyer, Melodie; Rossi, Giulia; Hohmann, Gottfried; Fruth, Barbara (1 Julie 2021). "First report of a leopard (Panthera pardus)–bonobo (Pan paniscus) encounter at the LuiKotale study site, Democratic Republic of the Congo". Primates (in Engels). 62 (4): 555–562. doi:10.1007/s10329-021-00897-8. ISSN 1610-7365. PMC 8225524. PMID 33950405.
  47. ↑ Surbeck, Martin; Hohmann, Gottfried (2018). "Affiliations, aggressions and an adoption: Male–male relationships in wild bonobos". Oxford Scholarship (in Engels). doi:10.1093/oso/9780198728511.003.0003. ISBN 978-0-19-872851-1.
  48. ↑ White F (1996). "Comparative socio-ecology of Pan paniscus". In McGrew WC, Marchant LF, Nishida T (reds.). Great ape societies. Cambridge, England: Cambridge Univ Press. pp. 29–41. ISBN 0-521-55536-1.
  49. ↑ 49,0 49,1 Nicholls H (17 Maart 2016). "Do bonobos really spend all their time having sex?". BBC.
  50. ↑ Furuichi T (Julie 2011). "Female contributions to the peaceful nature of bonobo society". Evolutionary Anthropology. 20 (4): 131–42. doi:10.1002/evan.20308. PMID 22038769. S2CID 17830996.
  51. ↑ Hare B, Kwetuenda S (Maart 2010). "Bonobos voluntarily share their own food with others". Current Biology. 20 (5): R230-1. doi:10.1016/j.cub.2009.12.038. PMID 20219170. S2CID 28319610.
  52. ↑ Wobber V, Wrangham R, Hare B (Februarie 2010). "Bonobos exhibit delayed development of social behavior and cognition relative to chimpanzees". Current Biology. 20 (3): 226–30. doi:10.1016/j.cub.2009.11.070. PMID 20116251. S2CID 3398517.
  53. ↑ Callaway E. "Peter Pan ways make bonobos the most amiable of apes". New Scientist (in Engels (VSA)). Besoek op 14 Maart 2021.
  54. ↑ Surbeck M, Deschner T, Schubert G, Weltring A, Hohmann G (Maart 2012). "Mate competition, testosterone and intersexual relationships in bonobos, Pan paniscus". Animal Behaviour. 83 (3): 659–69. doi:10.1016/j.anbehav.2011.12.010. S2CID 53198728.
  55. ↑ Hogenboom M. "First personality test shows that female apes are irritable". www.bbc.com (in Engels). Besoek op 12 Maart 2021.
  56. ↑ "Long-Term Studies on Wild Bonobos at Wamba, Luo Scientific Reserve, D. R. Congo: Towards the Understanding of Female Life History in a Male-Philopatric Species" (in en), Long-Term Field Studies of Primates (Berlin, Heidelberg: Springer): pp. 413–433, 2012, doi:10.1007/978-3-642-22514-7_18, ISBN 978-3-642-22514-7 
  57. ↑ e.V., Bonobo Alive. "Bonobo Alive | News". www.bonobo-alive.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Maart 2023. Besoek op 21 November 2021.
  58. ↑ Jirik K. "LibGuides: Bonobo (Pan paniscus) Fact Sheet: Behavior & Ecology". ielc.libguides.com (in Engels). Besoek op 13 Januarie 2021.
  59. ↑ Surbeck M, Mundry R, Hohmann G (Februarie 2011). "Mothers matter! Maternal support, dominance status and mating success in male bonobos (Pan paniscus)". Proceedings. Biological Sciences. 278 (1705): 590–8. doi:10.1098/rspb.2010.1572. PMC 3025686. PMID 20810444.
  60. ↑ Sample I (20 Mei 2019). "Pushy bonobo mothers help sons find sexual partners, scientists find". The Guardian (in Engels). Besoek op 13 Januarie 2021.
  61. ↑ Tokuyama N, Toda K, Poiret ML, Iyokango B, Bakaa B, Ishizuka S (Maart 2021). "Two wild female bonobos adopted infants from a different social group at Wamba". Scientific Reports. 11 (1): 4967. Bibcode:2021NatSR..11.4967T. doi:10.1038/s41598-021-83667-2. PMC 7973529. PMID 33737517.
  62. ↑ Clint E (9 Oktober 2017). "Faux-nobo: "Naked Bonobo" demolishes myth of sexy, egalitarian bonobos". Incredulous (in Engels (VSA)). Besoek op 18 Desember 2020.
  63. ↑ "Swingers". The New Yorker. 23 Julie 2007.
  64. ↑ "Questioning the "sexy" bonobo hype, part 2: A primatologist debunks Christopher Ryan". 29 Desember 2014.
  65. ↑ "Questioning the "sexy" bonobo hype, part 2: A primatologist debunks Christopher Ryan". 29 Desember 2014.
  66. ↑ Cawthon Lang KA (Desember 2010). "Bonobo (Pan paniscus) behavior". Primate Factsheets. University of Wisconsin. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 April 2016.
  67. ↑ "16 The Absence of Sexual Coercion in Bonobos", Sexual Coercion in Primates and Humans (Harvard University Press): pp. 410–423, 2009-12-31, doi:10.4159/9780674054349-016, ISBN 978-0-674-05434-9 
  68. ↑ White FJ, Wood KD (Augustus 2007). "Female feeding priority in bonobos, Pan paniscus, and the question of female dominance". American Journal of Primatology. 69 (8): 837–50. doi:10.1002/ajp.20387. PMID 17358018. S2CID 17628292.
  69. ↑ Samuni, Liran; Wegdell, Franziska; Surbeck, Martin (1 September 2020). Weigel, Detlef; Van de Waal, Erica; Van de Waal, Erica (reds.). "Behavioural diversity of bonobo prey preference as a potential cultural trait". eLife. 9: e59191. doi:10.7554/eLife.59191. ISSN 2050-084X. PMC 7462605. PMID 32869740.
  70. ↑ Wakefield ML, Hickmott AJ, Brand CM, Takaoka IY, Meador LM, Waller MT, White FJ (2019). "New Observations of Meat Eating and Sharing in Wild Bonobos (Pan paniscus) at Iyema, Lomako Forest Reserve, Democratic Republic of the Congo". Folia Primatologica; International Journal of Primatology. 90 (3): 179–189. doi:10.1159/000496026. PMID 30889597. S2CID 84183655.
  71. ↑ "Aggression topics". University of New Hampshire. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Maart 2005.
  72. ↑ Manson JH, Perry S, Parish AR (1997). "Nonconceptive Sexual Behavior in Bonobos and Capuchins". International Journal of Primatology. 18 (5): 767–86. doi:10.1023/A:1026395829818. S2CID 3032455.
  73. ↑ Nguyen TC (13 Februarie 2008). "Gorillas Caught in Very Human Act". Live Science.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 74,4 de Waal FB (Maart 1995). "Bonobo sex and society" (PDF). Scientific American. 272 (3): 82–8. Bibcode:1995SciAm.272c..82W. doi:10.1038/scientificamerican0395-82. PMID 7871411. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 27 Januarie 2012. Besoek op 21 Desember 2011.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Balcombe JP (2011). The Exultant Ark: A Pictorial Tour of Animal Pleasure. University of California Press. p. 88. ISBN 978-0-520-26024-5. Besoek op 22 November 2012.
  76. ↑ Angier N (1999). Woman: An Intimate Geography. Houghton Mifflin Harcourt. p. 68. ISBN 978-0-395-69130-4. Besoek op 22 November 2012.
  77. ↑ "Courtney Laird, "Social Organization"". Bio.davidson.edu. 2004. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Mei 2011. Besoek op 3 Julie 2009.
  78. ↑ de Waal FB (2001). "Bonobos and Fig Leaves". The ape and the sushi master: cultural reflections by a primatologist. Basic Books. ISBN 978-84-493-1325-7.
  79. ↑ Kitamura K (Augustus 1989). "Genito-Genital Contacts in the Pygmy Chimpanzees (Pan paniscus)". African Study Monographs. 10 (2): 49–67. doi:10.14989/68052. hdl:2433/68052.
  80. ↑ Hogenboom M (6 Februarie 2015). "Are there any homosexual animals?". BBC.
  81. ↑ De Waal, Frans B. M. (1 Junie 2006). "Bonobo Sex and Society". Scientific American Sp. 16 (2): 14–21. doi:10.1038/scientificamerican0606-14sp.
  82. ↑ Ihobe H, Furuichi T (1994). "Variation in Male Relationships in Bonobos and Chimpanzees". Behaviour. 130 (3–4): 211–228. doi:10.1163/156853994x00532. ISSN 0005-7959.
  83. ↑ 83,0 83,1 de Waal FB (1990). "Sociosexual behavior used for tension regulation in all age and sex combinations among bonobos". In Feierman JR (red.). Pedophilia: Biosocial Dimensions. New York: Springer. pp. 378–393. ISBN 978-1-4613-9684-0.
  84. ↑ Small MF (1 Junie 1992). "Casual Sex Play Common Among Bonobos". Discover.
  85. ↑ Sharp PM, Shaw GM, Hahn BH (April 2005). "Simian immunodeficiency virus infection of chimpanzees". Journal of Virology. 79 (7): 3891–902. doi:10.1128/jvi.79.7.3891-3902.2005. PMC 1061584. PMID 15767392.
  86. ↑ "Chimpanzee behavior: Killer instincts". The Economist. 24 Junie 2010. Besoek op 8 Desember 2011.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 Wrangham R (2019). The Goodness Paradox: The Strange Relationship Between Virtue and Violence in Human Evolution (in Engels). Knopf Doubleday Publishing Group. pp. 19–20. ISBN 978-1-101-97019-5.
  88. ↑ Raffaele P (November 2006). "The Smart and Swinging Bonobo". Smithsonian Magazine.
  89. ↑ Caswell JL, Mallick S, Richter DJ, Neubauer J, Schirmer C, Gnerre S, Reich D (April 2008). McVean G (red.). "Analysis of chimpanzee history based on genome sequence alignments". PLOS Genetics. 4 (4): e1000057. doi:10.1371/journal.pgen.1000057. PMC 2278377. PMID 18421364.
  90. ↑ White FJ, Wrangham RW (1988). "Feeding competition and patch size in the chimpanzee species Pan paniscus and Pan troglodytes". Behaviour. 105 (1/2): 148–164. doi:10.1163/156853988X00494. JSTOR 4534684. S2CID 18285801.
  91. ↑ Rilling JK, Scholz J, Preuss TM, Glasser MF, Errangi BK, Behrens TE (April 2012). "Differences between chimpanzees and bonobos in neural systems supporting social cognition". Social Cognitive and Affective Neuroscience. 7 (4): 369–79. doi:10.1093/scan/nsr017. PMC 3324566. PMID 21467047.
  92. ↑ Davidson RJ, Putnam KM, Larson CL (Julie 2000). "Dysfunction in the neural circuitry of emotion regulation--a possible prelude to violence". Science. 289 (5479): 591–4. Bibcode:2000Sci...289..591D. doi:10.1126/science.289.5479.591. PMID 10915615.
  93. ↑ Pezawas L, Meyer-Lindenberg A, Drabant EM, Verchinski BA, Munoz KE, Kolachana BS, et al. (Junie 2005). "5-HTTLPR polymorphism impacts human cingulate-amygdala interactions: a genetic susceptibility mechanism for depression". Nature Neuroscience. 8 (6): 828–34. doi:10.1038/nn1463. PMID 15880108. S2CID 1864631.
  94. ↑ Vastag B (11 April 2011). "Brain differences may explain varying behavior of bonobos and chimpanzees". The Washington Post. Besoek op 26 Desember 2012.
  95. ↑ De Waal, F. (8 Augustus 2007). "Bonobos, Left & Right". Skeptic. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (hulp)
  96. ↑ Lang KC (2011). "Bonobo: Pan paniscus". National Primate Research Center, University of Wisconsin – Madison.
  97. ↑ Ihobe H (1992). "Observations on the meat-eating behavior of wild bonobos (Pan paniscus) at Wamba, Republic of Zaire". Primates. 33 (2): 247–250. doi:10.1007/BF02382754. S2CID 10063791.
  98. ↑ Rafert J, Vineberg EO (1997). "Bonobo Nutrition – relation of captive diet to wild diet" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 25 April 2012." Bonobo Husbandry Manual, American Association of Zoos and Aquariums
  99. ↑ Surbeck M, Fowler A, Deimel C, Hohmann G (Februarie 2009). "Evidence for the consumption of arboreal, diurnal primates by bonobos (Pan paniscus)". American Journal of Primatology. 71 (2): 171–4. doi:10.1002/ajp.20634. PMID 19058132. S2CID 32622605.; Surbeck M, Hohmann G (Oktober 2008). "Primate hunting by bonobos at LuiKotale, Salonga National Park". Current Biology. 18 (19): R906-7. doi:10.1016/j.cub.2008.08.040. PMID 18957233. S2CID 6708310.
  100. ↑ Kovalaskas S, Rilling JK, Lindo J (Maart 2021). "Comparative analyses of the Pan lineage reveal selection on gene pathways associated with diet and sociality in bonobos". Genes, Brain, and Behavior. 20 (3): e12715. doi:10.1111/gbb.12715. PMID 33200560. S2CID 226988471.
  101. ↑ Gruber T, Clay Z, Zuberbühler K (1 Desember 2010). "A comparison of bonobo and chimpanzee tool use: evidence for a female bias in the Pan lineage" (PDF). Animal Behaviour. 80 (6): 1023–1033. doi:10.1016/j.anbehav.2010.09.005. S2CID 14923158.
  102. ↑ Herrmann E, Hare B, Call J, Tomasello M (Augustus 2010). "Differences in the cognitive skills of bonobos and chimpanzees". PLOS ONE. 5 (8): e12438. Bibcode:2010PLoSO...512438H. doi:10.1371/journal.pone.0012438. PMC 2929188. PMID 20806062. Beskikbaar onder CC BY 4.0.
  103. ↑ Dielenberg, Robert A. "The comparative psychology of human uniqueness: A cognitive behavioral review." (2013).
  104. ↑ Anderson, James R., and Gordon G. Gallup. "Mirror self-recognition: a review and critique of attempts to promote and engineer self-recognition in primates." Primates 56, no. 4 (2015): 317-326.
  105. ↑ "Bonobos at the Columbus Zoo". Columbus Zoo. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Mei 2006. Besoek op 1 Augustus 2006.
  106. ↑ Webb J (4 Augustus 2015). "Bonobo squeaks hint at earlier speech evolution". BBC News. Besoek op 5 Augustus 2015.
  107. ↑ "Meet our Great Apes: Kanzi". Great Ape Trust. 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Junie 2008. Besoek op 28 September 2008.
  108. ↑ Raffaele P (2006). "Speaking Bonobo". Smithsonian. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Desember 2013. Besoek op 28 September 2008.
  109. ↑ Schick KD, Toth N, Garufi G, Savage-Rumbaugh ES, Rumbaugh D, Sevcik R (1999). "Continuing Investigations into the Stone Tool-making and Tool-using Capabilities of a Bonobo (Pan paniscus)". Journal of Archaeological Science. 26 (7): 821–832. doi:10.1006/jasc.1998.0350.
  110. ↑ "Bonobo and large mammal survey". Zoological Society of Milwaukee. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Mei 2012.
  111. ↑ Curwood S, Parish A (Julie 2006). "The Make Love, Not War Species". Living on Earth. National Public Radio.
  112. ↑ "Bonobo and Congo Biodiversity Initiative". Zoological Society of Milwaukee. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Februarie 2012.
  113. ↑ Chapin M (Desember 2004). "Vision for a Sustainable World" (PDF). WORLDWATCH magazine. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 19 Julie 2021. Besoek op 7 Julie 2022.

Nog leesstof

[wysig | wysig bron]

Boeke

[wysig | wysig bron]
  • De Waal F, Lanting F (1997). Bonobo: The Forgotten Ape. University of California Press. ISBN 0-520-20535-9.
  • Takayoshi K (1992). The Last Ape: Pygmy Chimpanzee Behavior and Ecology. Stanford, CA: Stanford University Press.
  • Savage-Rumbaugh S, Lewin R (1994). Kanzi: The Ape at the Brink of the Human Mind. John Wiley. ISBN 0-471-58591-2.
  • Woods V (2010). Bonobo Handshake. Gotham Books. ISBN 978-1-59240-546-6.
  • Sandin J (2007). Bonobos: Encounters in Empathy. Zoological Society of Milwaukee & The Foundation for Wildlife Conservation, Inc. ISBN 978-0-9794151-0-4.
  • De Waal F (2013). The Bonobo and the Atheist. Norton. ISBN 978-0-393-07377-5.

Artikels

[wysig | wysig bron]

Vaktydskrifartikels

[wysig | wysig bron]

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]