Glasgow

Glasgow Glaschu \| Glesca, Glesga
Kaart	Wapen



	Vlag


Land	Verenigde Koninkryk
Land (VK)	Skotland
Koördinate	55°52′N 04°15′W / 55.867°N 4.250°W / 55.867; -4.250
Stigting	Laat 6de eeu
Stadstatus	1170's
Oppervlakte:
- Totaal	175 vk km
Hoogte bo seevlak	m
Bevolking:
- Totaal (2019)	633 120^[1]
- Bevolkingsdigtheid	3607,5/vk km
Tydsone	UTC ±0 (GMT)
- Somertyd	UTC +1 (BST)
Lord Provost	Jacqueline McLaren (SNP)
Amptelike webwerf	www.glasgow.gov.uk

Glasgow (Engels: [ˈɡlɑːzɡəʊ], plaaslik: [ˈɡlazɡo]; Skots: Glesga; Skots-Gaelies: Glaschu [ˈkɫ̪as̪əxu]) is die grootste stad in Skotland en die derde mees bevolkte in die Verenigde Koninkryk, met 'n bevolking van 633 120 (soos op 30 Junie 2019). Sy bewoners word in Engels Glaswegians of kort Weegies genoem. Die stad is aan die Clyde-rivier in die Westelike Sentrale Laagland van Skotland geleë.

Glasgow het van 'n klein landelike nedersetting teen die Clyde tot een van die grootste seehawens in Groot-Brittanje ontwikkel. Die Middeleeuse biskopsetel, waar later, in die 15de eeu, die Universiteit van Glasgow gestig is, sou uiteindelik 'n beduidende sentrum van die 18de eeuse Skotse Verligting word. Vanaf die 18de eeu was Glasgow een van die belangrikste Britse seehawens vir die transatlantiese handel met Brits-Noord-Amerika en die Britse Wes-Indiese Eilande.

Die nywerheidsomwenteling het van Glasgow en die omliggende gebiede een van die wêreld se grootste sentrums van swaar nywerhede gemaak waar skeepsbou en mariene ingenieurswese gefloreer het. 'n Groot aantal innovatiewe en beroemde skepe is hier gebou. Gedurende die Victoriaanse en Edwardiaanse tydperk het Glasgow die trotse bynaam "Tweede Stad van die Britse Ryk" gedra. Stadsvaders en inwoners het hulself as burgers in 'n Britse asook 'n imperiale konteks beskou.

Die huidige stadsbeeld is dan ook, ondanks die feit dat groot dele van die argitektoniese erfenis in die afgelope dekades vernietig is, 'n produk van die Victoriaanse en Edwardiaanse periode tussen 1830 en 1912 toe een van die belangrikste en welvarendste metropole ter wêreld teen die Clyde ontstaan het. Die kenmerkendste geboue uit hierdie tyd word tans onder Glasgow se besienswaardighede gereken: die statige marmergebou van die City Chambers op George Square, Gilbert Scott se Universiteitstoring, die heuningkleurige sandsteen-woonhuise in Woodside en hul roosrooi eweknieë in Hyndland getuig van die welvaart van dié periode wat met die demokratiese munisipale hervormings van 1833 ingelui en met die massiewe uitbreiding van stadsgrense in 1912, wat Glasgow se karakter heeltemal sou verander en waardeur dit weer by Birmingham verbygesteek het om nog eens die tweede grootste stad in die Britse Ryk te word, afgesluit is.

In die 19de en vroeë 20ste eeu het Glasgow vinnige bevolkingsgroei ervaar. Hierdie bevolkingsaanwas was slegs vir 'n klein gedeelte aan die insluiting van omliggende nedersettings te danke (die stadsgebied is tussen 1830 en 1912 altesaam elf keer uitgebrei), maar is hoofsaaklik deur toestroming uit ander dele van Skotland en Ierland veroorsaak, waarby hierdie grootskaalse immigrasie selfs die hoë natuurlike bevolkingsaanwas verdwerg het. Die grootste inwonertal ooit is in 1939 met 1 128 473 aangeteken toe Glasgow een van die grootste stede in Europa was.

Die ongekende industriële uitbreiding en bevolkingsaanwas het van Glasgow, wat deur die skrywer Daniel Defoe nog as "die mooiste stad in die Koninkryk" beskryf is, 'n nywerheidsentrum met rokende skoorstene, besoedelde riviere en uitgestrekte krotbuurte, waarin groot dele van die plaaslike werkersklas gehuisves is, gemaak. Ongeag alle sosiale moeilikhede soos misdaad, ellende, omgewingsbesoedeling en epidemiese siektes, wat met die industriële groei gepaard gegaan het, was Glasgowers in hierdie tydperk volgens historiese berigte trots op hul stad wat nie net met Birmingham, Manchester en Liverpool nie, maar selfs met Londen probeer meeding het.^[2]

Vandag is Glasgow een van die tien belangrikste finansiële sentrums in Europa waar baie van Skotland se leidende ondernemings gesetel is. Stadvernuwing in die 1960's het omvattende projekte behels waarvolgens baie inwoners in sogenaamde new towns en voorstede hervestig is. Hierdie proses het saam met die verskuiwing van stadsgrense die bevolking van die Stad Glasgow tydelik tot minder as 600 000 laat daal. Intussen het dit weer gestyg tot iets meer as 620 000. Die gebied van Groter Glasgow huisves tans 'n bevolking van 1,2 miljoen, terwyl in die metropolitaanse gebied en die omliggende dig bevolkte streke met altesaam 2,55 miljoen inwoners 41 persent van Skotland se totale bevolking saamgetrek is.

Glasgow het in 2014 as gasheerstad van die Statebondspele opgetree.

Etimologie

Die naam "Glasgow" is van 'n Britoniese oorsprong. Die eerste deel glas beteken "grysgroen" of "grysblou" in Britonies, Skots-Gaelies en Wallies en die tweede deel *cöü "hol" (vergelyk Wallies glas-cau),^[3] waarvolgens die stadsnaam "groen-hol" beteken.^[4] Daar word dikwels beweer dat die naam "lieflike groen plek" beteken of dat "lieflike groen plek" 'n vertaling is van die Gaeliese Glas Caomh.^[5] "Die lieflike groen plek" bly 'n liefdevolle manier om na die stad te verwys. Die moderne Gaeliese naam is Glaschu en dit is ontleen aan die selfde wortels as die Britoniese woord.

Die nedersetting het moontlik 'n vroeëre Brittoniese naam gehad, Cathures; die moderne naam het vir die eerste keer in die Gaeliese tydperk (1116) verskyn as Glasgu. Volgens optekeninge het die koning van Strathclyde, Rhydderch Hael, sint Kentigern (ook bekend as sint Mungo) herberg gegee, en het omstreeks 540 sy inwyding as biskop verkry. Vir sowat dertien jaar het Kentigern in die streek diens gedoen, sy kerk gebou by die Molendinar Burn waar die Katedraal van Glasgow hom nou bevind en baie mense bekeer. 'n Groot gemeenskap het rondom hom ontwikkel en bekend geword onder die naam Glasgu.

Geografie

Net soos Skotand se ander vier groot stede, word ook Glasgow se topografie en stadskarakter deur waterliggame en omliggende heuwelreekse bepaal. Die stadsgebied is aan weerskante van die Clyderivier op laagliggende, saggies golwende terrein geleë, met hoogtes wat nouliks 100 m bo seevlak oorskry, maar verder af van die rivier 'n heuwelagtige karakter het. Gletserys het hier sogenaamde drumlins gevorm, lae heuwelkoppies met dikwels steil hellings. Die agtervoegsel -hill in baie plekname in die omgewing, waar woonbuurte teen die heuwelhellings ontstaan het, verwys na hierdie koppies.^[6]

Klimaat

Ondanks sy noordelike ligging op min of meer dieselfde breedtegraad soos Moskou en Kopenhagen word Glasgow se klimaat as oseanies (Köppen Cfb) geklassifiseer. Vanweë sy ligging in die weste van Skotland, die nabyheid van die Atlantiese Oseaan en die invloed van die warm Golfstroom is Glasgow een van die meer gematigde gebiede in die land, met 'n jaarlikse gemiddeld van 9,0 °C. Dit beteken egter ook dat die verskille tussen die vier seisoene kleiner is as in ander streke van Wes-Europa.

Winters in Glasgow word deur koue en bewolkte weer, met 'n gemiddeld van 4,0 °C. Soms daal die kwik ook benede vriespunt, alhoewel daar in die tydperk sedert 2000 nouliks koue winters met sneeuvalle voorgekom het. Indien wél sneeuvalle aangeteken word, is die landskap hier net 'n kort tyd lank met 'n sneeulaag bedek.

Die lentemaande (Maart tot Mei) is gewoonlik gematig met dikwels aangename weer. Dit is die bloeitydperk vir baie van Glasgow se bome en plante. Die somermaande (Junie tot Augustus) word deur wisselvallige weerstoestande gekenmerk. Langer periodes met sonnige weer of hittegolwe kom nouliks voor, terwyl die weer dikwels bewolk en bedompig kan wees. Julie is die warmste maand met 'n gemiddelde maksimumtemperatuur van 19,0 °C.

In die najaar kan die weer koel tot gematig wees, terwyl daar steeds meer reën val. Die vroeë herfs word egter dikwels deur meer stabiele weerstoestande met enkele sonskyndae gekenmerk.

Weergegewens vir Glasgow (Paisley 32 m bo seevlak, 1981–2010, uiterstes 1959–)
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Hoogste maksimum (°C)	13,5	14,4	17,2	24,4	26,5	29,6	30,0	31,0	26,7	22,8	17,7	14,1	31,0
Gemiddelde maksimum (°C)	6,9	7,4	9,6	12,6	15,9	18,1	19,7	19,2	16,4	12,7	9,4	6,9	12,9
Gemiddelde minimum (°C)	1,8	1,8	3,0	4,8	7,3	10,1	12,0	11,7	9,7	6,7	4,0	1,7	6,2
Laagste minimum (°C)	−14,8	−7,5	−8,3	−4,4	−1,1	1,5	3,9	2,2	−0,2	−3,5	−6,8	−14,5	−14,8

Neerslag (mm)	148,2	104,6	112,3	63,6	67,5	66,4	73,0	92,5	112,5	143,1	126,4	135,2	1 245,1
Bron: Met Office,^[7] KNMI/Koninklike Nederlandse Meteorologiese Instituut^[8]

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Die geskiedenis van Glasgow strek terug tot in die Steentydperk. Argeologiese uitgrawings langs die oewer van die Clyde-rivier het kano's van destydse vissersgemeenskappe onthul.

Later het Keltiese stamme hulle in die gebied gevestig. Waarskynlik het hulle handel met die Romeine gedryf wat omstreeks 80 n.C. in Cathures, soos Glasgow destyds genoem is, 'n handelspos gestig het. Die oprigting van die Antonynse Muur in 143 was 'n poging om die provinsie Britannia, die Romeins-verowerde gebied in die suide, teen aanvalle uit die noordelike Caledonia, wat deur Piktiese en Keltiese stamme bewoon is, te beskerm. Hierdie grensmuur, wat van turf gebou is en van Old Kilpatrick teen die Clyde in die weste tot by Bridgeness aan die Forth in die ooste gestrek en 'n substruktuur van paaie en forte behels het, is egter ná 'n kort tyd laat vaar.^[9]

In 380 het Sint Ninianus as Christelike sendeling besoek aan Cathures afgelê en hier volgens oorlewerings 'n begraafplaas gewy. Daar is min bekend oor hierdie vroeë Christelike tydperk voor die aankoms van Sint Kentigern in die 6de eeu. Sint Kentigern het hom in 543 as balling in Glasgow (of Glas Cu soos dit destyds bekend gestaan het, waarby dié pleknaam as "lieflike groen plek" vertaal kan word) gevestig nadat sy beweerde wonderlike kragte die afguns van kloosterbroeders in Culross gewek het.

Sint Kentigern het 'n Christelike houtkerk aan die oewer van die Molendinar Burn, 'n klein syrivier van die Clyde, opgerig. Hierdie gebou was 'n vroeë voorloper van Glasgow se huidige katedraal. Vanweë sy groot gewildheid onder die geestelike gemeenskap het Kentigern die bynaam Mungo of "die Geliefde" gekry. Hy staan sedertdien algemeen bekend as "Sint Mungo". Volgens legendes het hy in Glasgow vier wonders gedoen wat nog steeds in die stedelike wapen uitgebeeld word.

Sint Kentigern is op 13 Januarie 603 oorlede en in sy eie kerk ter ruste gelê – vlakby die plek waar later die enigste twee bekende Glasgowse martelaars van die Reformasietydperk op die brandstapel tereggestel is. Min is bekend oor die periode tussen Kentigern se afsterwe en Glasgow se verheffing tot biskopsetel in 1145.

Glasgow in die Middeleeue

Met 'n bevolking van sowat 1 500 in die laat 12de eeu was Glasgow volgens destydse standaarde reeds 'n belangrike nedersetting. In 1175 het koning William 'n oktrooi aan biskop Jocelyn en sy opvolgers toegestaan waarvolgens die status van Glasgow tot burgh of the barony verhef is – 'n voorreg waaraan ekonomiese voordele soos die oopstelling vir handel verbonde was.

Die burgh was deel van die feodale stelsel en een van 'n aantal administratiewe eenhede in die Anglo-Normandiese tydperk met sy verfynde stelsel van regte en pligte in 'n vaste hiërargie. So het die koninklike oktrooi, wat tussen 1175 en 1178 deur William die Leeu uitgereik is, 'n bepaalde regtelike status vir sowel die nedersetting asook sy inwoners verseker. Die status van burgh is gewoonlik in 'n stedelike straatrooster met stadspoorte weerspieël, en net soos ander vergelykbare nedersettings het ook Glasgow die voorreg gekry om weekliks, hier op Donderdae, mark te hou. Later, waarskynlik tussen 1189 en 1198, is koninklike toestemming vir 'n jaarlikse mark verleen wat agt dae lank vanaf 7 Julie gehou is.^[10] Boubedrywighede vir Glasgow se katedraal het in 1238 begin en die stad se groeiende rol as beduidende geestelike sentrum versinnebeeld.

'n Verdere oktrooi, wat deur koning James II in 1450 uitgereik is, het Glasgow se status aan dié van 'n royal burgh gelykgestel, alhoewel hierdie regtelike term nie spesifiek gebruik is nie. Later in dieselfde jaar is Glasgow Green as die stad se eerste openbare park aangelê. In die volgende jaar het biskop Turnbull die Universiteit van Glasgow gestig wat van dié akademiese instelling die tweede oudste van sy soort in Skotland en die vierde oudste in die Verenigde Koninkryk maak. Net teenoor die katedraal het in 1471 Provand's Lordship ontstaan, tans die oudste bewaarde huis in Glasgow.

Met die verheffing tot aartsbiskopsetel in 1492 was Glasgow in die laat 15de eeu 'n magtige en invloedryke akademiese en geestelike sentrum waarmee in Skotland nog slegs St Andrew's kon meeding.

Die 16de en 17de eeu: handelsbande met die buiteland

Ná die Protestantse hervorming het Glasgow se laaste Rooms-Katolieke biskop, James Beaton, in 1560 met baie van die katedraal se historiese dokumente en relikwieë na Parys gevlug. Beaton se ballingskap was die beginpunt van 'n politieke en ekonomiese ontwikkeling wat meer invloed aan Glasgow se handelaars en ambagsmanne sou verleen.

In 1639 het die Algemene Vergadering van die Skotse Kerk die Nasionale Ooreenkoms (National Covenant) in die plaaslike katedraal bevestig. Hierdie dokument, wat een jaar tevore in Edinburg onderteken is, het die proses van politieke magsverlies vir koning Charles I versnel en sou uiteindelik tot sy teregstelling tien jaar later lei. In hierdie konteks kan die Algemene Vergadering se besluite in politieke opsig as die verreikendstes beskou word wat ooit tydens 'n byeenkoms in Glasgow geneem is.

Glasgow se buitelandse handelsbande, wat in die 1530's op beskeie vlak aangeknoop is, het in 1650, toe Oliver Cromwell ná sy inval in Skotland en sy oorwinning oor Skotse magte in die slag van Dunbar 'n besoek aan die stad afgelê het, reeds gefloreer. In 1649 was Glasgow die vierde grootste burgh in Skotland, en in 1670 reeds die tweede belangrikste na Edinburg, met 'n bevolking van 14 000. Die stad se ligging was strategies gunstig omdat Edinburg, die Hoogland en Ierland van hier maklik bereik kon word. Glasgow was bowendien ryk bedeel met natuurlike hulpbronne soos steenkool en vis.

Die eerste skeepsvrag tabak het in 1674 in Glasgow se hawe aangekom en die oorgang van 'n nedersetting van plaaslike belang tot 'n internasionale handelshawe gemarkeer.

Uitbreiding van handel in die 18de eeu

Glasgow se ligging aan die weskus het van die stad 'n uiters geskikte basis vir die handel met die Nuwe Wêreld gemaak. Die politieke unie met Engeland in 1707 was die beginpunt van 'n massiewe uitbreiding in die handel met Britse kolonies, veral in Noord-Amerika. Groot hoeveelhede tabak is uit gebiede soos Virginië ingevoer, en Glasgow se sakegemeenskap het begin om in die behoeftes van ander Europese markte te voorsien. Omstreeks 1730 het Glasgow se Tobacco Lords – invloedryke sakemanne wat hulle op die tabakhandel toegespits het – die mark oorheers om Glasgow – en Skotland – se eerste miljoenêrs te word.^[11]

Eers die Amerikaanse Rewolusie het hierdie florerende handel 'n nekslag toegedien. Die plaaslike sakegemeenskap was op hierdie tydstip egter al besig met die diversifisering van sy handelsbande. So is suiker van die Wes-Indiese Eilande ingevoer en rum gestook. Teen die einde van die 18de eeu was Glasgow reeds die grootste invoerhawe vir suiker in Brittanje.

Nuwe tegnologieë het die nywerheidsomwenteling op tou gesit. Die ingenieur John Golborne het in 1770 'n metode ontwikkel om modder uit die Clyde se rivierbed te verwyder. Hiervoor is 'n reeks spesiale hawehowe langs die oewer gebou, en slegs twee jaar later kon ook groter skepe rivier-op vaar om regstreeks in die middestad aan te lê.

James Watt, een van die baanbrekers by die ontwikkeling van die stoomenjin, het toesig oor hierdie projek gehou wat oor 'n afstand van 19 myl langs die rivieroewer gestrek het. Met die groot omwenteling in die Clyde en die bou van 'n nuwe seehawe, Port Glasgow naby Greenock, het Glasgow se "goue tydperk" van skeepsbou en swaar nywerhede begin.

Die 19de eeu: Glasgow as "Tweede Stad van die Britse Ryk"

In die vroeë 19de eeu het Glasgow se nuwe nyweraars danksy die vinnige industriële groei hul aanlegte begin uitbrei. Plaaslike ondernemings het seepfabrieke, distilleerderye, glas-, suiker- en tekstielfabrieke ingesluit. Steenkool was die belangrikste energiebron vir stoomaangedrewe katoenmeule en wewerye. Daarnaas het blekerye ontstaan asook aanlegte waar tekstiele gekleur en bedruk is.

Die groeiende nywerheidsstad was 'n trekpleister vir immigrante wat in die 1820's uit die Skotse Hoogland verdryf is, maar ook vir Ierse vlugtelinge wat as gevolg van die Groot Hongersnood van die 1840's elders 'n nuwe heenkome moes vind. Glasgow se bevolking het van 77 000 in 1801 meer as vertiendubbel tot 800 000 teen die einde van die eeu. Die dramatiese bevolkingsaanwas het Glasgow se ekonomie van goedkoop ongeskoolde mannekrag voorsien. Maar ook ander immigrante is na die Skotse metropool gelok, soos byvoorbeeld Jode, Italianers en Oos-Europeërs wat almal 'n belangrike bydrae tot die ontwikkeling van Glasgow sou lewer.

Gedurende sy bloeitydperk het Glasgow se katoenfabrieke byna 'n derde van die plaaslike industriële mannekrag in diens gehad. Hierdie bedryf is egter net soos die tabaknywerheid deur eksterne faktore negatief beïnvloed, waaronder die Amerikaanse Burgeroorlog (1861–1865) en, in die Britse konteks, deur strawwe mededinging van ander stede soos Manchester.

Nyweraars in Glasgow het hulle dus op 'n wye reeks swaar nywerhede begin toespits, waaronder skeepsbou, die vervaardiging van lokomotiewe en ingenieurswese. Hierdie bedrywe kon op Skotland se natuurlike hulpbronne soos ystererts en steenkool uit Lanarkshire steun. In die periode vanaf 1870 tot die begin van die Eerste Wêreldoorlog is byna 'n vyfde van alle skepe wêreldwyd in Glasgow se skeepswerwe gebou.

Glasgow was nou een van die welvarendste stede in Europa wat as 'n merkwaardige model vir 'n georganiseerde industriële samelewing beskou is. Groot openbare geboue, museums, kunsgalerye en biblioteke is in hierdie periode opgerig. Glasgow het oor meer parke en groen ruimtes beskik as enige vergelykbare nedersetting in Europa. Sy infrastruktuur met 'n gereguleerde telefoonstelsel asook water- en gasvoorsiening was een van die mees gesofistikeerdes van sy tyd.

Glasgow se prestasies, wat in die bynaam "Tweede Stad van die Britse Ryk" weerspieël word, is met trots in die Groot Internasionale Tentoonstellings van 1888 en 1901 gewys wat albei in Kelvingrove Park gehou is.

Sosiale vraagstukke

Terwyl Glasgow in die periode tussen 1870 en 1914 as een van die welvarendste en pragtigste stede in Europa beskou is, het groot dele van die plaaslike werkersklas onder 'n wye verskeidenheid sosiale probleme soos armoede, misdaad, wanvoeding en siektes gebuk gegaan. Die oneweredige verspreiding van welvaart is in Glasgow se stadsbeeld weerspieël waar deftige woonstelgeboue en villas in die West End met digbevolkte werkersklasbuurte soos dié van High Street, Saltmarket en Gallowgate in die East End gekontrasteer het waar 20 000 bewoners geen toegang tot sanitasie gehad het nie. Weens die grootskaalse verbranding van steenkool was lugbesoedeling hier 'n ernstige probleem. Net soos in ander Europese nywerheidstede het westelike winde rookgasse na die oostelike stadsdele gedra wat dikwels in rookmis gehul was.

Onhigiëniese toestande en besmette water het siektes en epidemieë veroorsaak. Ernstige tifus-epidemieë het in 1837 en 1847 uitgebreek. Naas maagkoors en tifus was bewoners as gevolg van internasionale handelsbetrekkinge ook aan die cholera-gevaar blootgestel wat geen klasgrense meer geken het nie. Die eerste cholera-epidemie in Skotland het in 1832 sowat 10 000 menselewens geëis. Sterftesyfers in stedelike omgewings het in die tydperk tussen die 1830's en laat 1850's tot vlakke toegeneem wat sedert die 17de eeu ongekend was.^[12]

Plaaslike geneeskundiges het al in 1842 die bewys gelewer dat daar 'n samehang tussen onhigiëniese toestande, gebrek aan basiese sanitasie en die uitbraak van siektes was, maar eers ná die cholera-epidemieë van 1848 en 1852 het politici aandag aan hierdie vraagstuk geskenk. Die regering het in 1855 die registrasie van geboortes, sterftes en huwelike verpligtend gemaak, en vir die eerste keer moes ook by elke sterfgeval die doodsoorsaak aangedui word.

Vir James Burn Russell, 'n plaaslike gesondheidsbeampte, was die samehang tussen onhigiëniese toestande en siektes danksy die inligting, wat hy versamel het, meteens duidelik, en hy kon die stadsvaders en huiwerige tariefbetalers daarvan oortuig dat 'n ambisieuse projek van stapel gestuur moes word om stadsbewoners van skoon drinkwater te voorsien.

Die Loch Katrine-waterprojek, wat Glasgow van drinkwater uit die Trossachs-glen in die Stirling-gebied voorsien het en deur koningin Victoria in 1859 ingewy is, was 'n eerste groot poging om die lewensgehalte van die bevolking te verhoog. Ander maatreëls het gevolg. So is van krotbuurte ontslae geraak, mishope en vullis uit die strate verwyder, gas en straatbeligting aan die bewoners voorsien en tremlyne gebou. Ontspanningsgeriewe soos parke het ontstaan, terwyl nuwe museums, biblioteke en kunsgalerye in kulturele behoeftes voorsien het. In die laaste dekade van die 19de eeu het Glasgow meer munisipale dienste en geriewe aan sy bewoners voorsien as enige ander stad van sy grootte.

Daarnaas het laer pryse vir stapelvoedsel in die 1870's en 1890's, die verhoging van beskikbare melkvoorrade, gratis skool-etes en gesondheidsdienste wat deur verpleegsters, vroedvroue en ander gesondheidswerkers verskaf is, net soos inenting teen siektes, skoon drinkwater en meer doeltreffende rioleringstelsels ('n netwerk met 'n lengte van 50 myl is tussen 1850 en 1875 gebou) grootliks daartoe bygedra dat die sterftesyfers onder Glasgow se arm inwoners aansienlik gedaal het.

Tweede Wêreldoorlog: Die Clydebank Blitz

Glasgow se strategiese nywerhede, waaronder skeepswerwe en ammunisiefabrieke langs die Clyderivier, het van die stad gedurende die Tweede Wêreldoorlog 'n teiken vir Duitse bomwerpers gemaak. Honderde skuilplekke is dwarsoor die stadsgebied in die kelders van woonstelgeboue, in tonnels en onder die boë van spoorwegbrûe ingerig. Altesaam 83 elektriese sirenes is geïnstalleer om soveel inwoners moontlik betyds teen dreigende lugaanvalle te waarsku. Die bevolking was verplig om die ligte in hul wonings te verduister sodra Duitse vliegtuie die stad genader het.

Nogtans was dit nie moontlik om alle bewoners teen die dreigende gevaar te beskerm nie. Kelvin Hall is in 'n lykhuis omskep – as bêreplek vir 'n maksimum van 700 slagoffers.

Die eerste Duitse lugaanval op Glasgow is in Julie 1940 uitgevoer, maar eers op 13 en 14 Maart 1941 het die Duitse lugmag hewige aanvalle op die Clyde-metropool geloods. In die eerste nag van die grootskaalse aanval het 260 Duitse bomwerpers hul dodelike vrag op die stad laat val. Reekse brandbomme, landmyne en brisantbomme het nege ure lank verwoesting gesaai.

Toe mense huil skuilplekke verlaat het, was die vernietiging en puin in talle strate ontstellend. Op baie plekke het brande gewoed, terwyl talle bewoners onder puin vasgevang was. Die bomwerpers het in die tweede nag teruggekeer vir nóg 'n aanval wat byna agt uur gewoed het. Altesaam 528 inwoners is in die lugaanvalle dood, terwyl meer as 48 000 dakloos gelaat is.^[13]

Industriële agteruitgang en herstrukturering in die 20ste eeu

Glasgow se geskiedenis in die dekades ná die Eerste Wêreldoorlog is dié van 'n nywerheidstad wat in die draaikolk van ongekende industriële agteruitgang en depressie vasgevang is. Clyde-built was desondanks nog steeds 'n waarborg van gehalte. So is in die 1930's twee befaamde plesierbote van die Cunard-redery, Queen Mary en Queen Elizabeth, in John Brown and Co. se skeepswerf van stapel gestuur. In 1938 het die Britse Rykstentoonstelling in Glasgow se Bellahouston Park dertien miljoen besoekers gelok.

Naas skeepsbou het ook die vervaardiging van lokomotiewe in die loop van die 20ste eeu 'n afswaaifase betree. Oorspronklik is 'n kwart van alle lokomotiewe, wat wêreldwyd in gebruik was, in Glasgow vervaardig. Baie lokomotiewe is per skip na oorsese bestemmings, waaronder Suid-Afrika, vervoer. 'n Spesiale hyskraan, wat stoomketels vir nuutgeboude skepe, maar ook lokomotiewe met 'n gewig van 175 ton kon lig, is in 1931 op Stobcross Quay gebou. Die Finnieston-hyskraan is vandag steeds een van Glasgow se bekendste bakens.

Kort ná die Tweede Wêreldoorlog het die Verenigde Koninkryk begin om die oorlogsverliese te vervang. Die vraag na nuwe skepe het Glasgow se industriële agteruitgang tydelik verstadig, maar vanaf die 1950's was daar steeds minder bestellings vir handels- en oorlogskepe. Glasgow se skeepswerwe kon ook nie langer met hul oorsese eweknieë en hul laer arbeidskoste meeding nie. Die laaste hoogtepunt van die plaaslike skeepsboubedryf was die stapelloop van die plesierboot Queen Elizabeth 2 op 20 September 1967. Hierdie vlagskip van die Cunard-redery is deur John Brown and Co. in Clydebank naby Glasgow gebou.

In die volgende jare het Glasgow se ekonomie radikale verandering ondergaan en in die rigting van 'n diensgebaseerde ekonomie begin beweeg wat met sy ryk kulturele lewe 'n gewilde toeristetrekpleister geword het. So het die stad sy ou karakter van grys 'n nywerheids- en werkersklas, wat reeds by 19de eeuse reisigers soos die Duitse skrywer Theodor Fontane in sy Skotse reisverhaal van 1860 negatiewe kommentaar uitgelok het, vir goed kwytgeraak.

Glasgow se ekonomiese herstrukturering was meer suksesvol as dié van ander voormalige nywerheidstreke in Groot-Brittanje. Soos in ander stede is groot aandag aan die voorkoms van geboue geskenk. So is fasades met behulp van sandstralers van lankal se roet bevry wat daaraan geplak het. Teen die middel van die 1980's is 'n nuwe uitstallings- en kongressentrum geopen; onaantreklike geboue langs die Clyde-oewer gesloop om plek te maak vir openbare groen ruimtes; en die ou Clyde-dokke vanaf 1988 omgeskep tot moderne woonstelgeboue.

Ekonomie

Historiese ontwikkeling

Die ontwikkeling van Glasgow tot 'n akademiese en geestelike sentrum vanaf die 15de eeu het gepaard gegaan met 'n ekonomiese opswaai. Vir Glasgow se invloedryke handelaars en ambagsmanne was die Clyde-rivier al vroeg 'n belangrike waterweg wat toegang tot ander landsdele verskaf het. Maar dit was veral die stad se ligging aan die Atlantiese Oseaan wat beslissende invloed op sy ekonomiese ontwikkeling sou uitoefen. Glasgow het danksy sy seehawe tot 'n distribusiesentrum vir ingevoerde Amerikaanse tabak en katoen asook suiker uit die Karibiese Seegebied ontwikkel. Sowat 400 groot seilskepe, waavan die meeste ook in Glasgow van stapel geloop het, was in die plaaslike hawe geregistreer.^[15] Invoergoedere is van hier na ander bestemmings dwarsoor Europa vervoer.

Die oorsese handel het vir Glasgow 'n Goue Tydperk ingelui. 'n Groep welvarende koopmans, die sogenaamde Tobacco Lords, het byna die hele handel met Groot-Brittanje se Noord-Amerikaanse kolonies oorheers, maar was ook by die onmenslike slawehandel betrokke. Die ongekende toevloei van kapitaal, wat die ekonomiese ontwikkeling van Glasgow bevorder het, word vandag steeds deur talle indrukwekkende geboue en monumente uit hierdie bloeitydperk weerspieël.

Die see en die Clyde-rivier het ook 'n sentrale rol by die industriële ontwikkeling van Glasgow gespeel. Die Tobacco Lords het groot bedrae geld in die uitbou van waterweë belê. So is slik uit die Clyde se rivierbedding verwyder sodat groter skepe stroomop kon vaar. Skeepsbou was 'n florerende bedryf, waarby die aantal skeepswerwe reeds in die 19de eeu meer as 200 beloop het. Hierdie werwe het internasionale handelsbande gehandhaaf, en nog in 1928 is sowat 'n vyfde van alle skepe, wat wêreldwyd van stapel geloop het, deur Glasgowse ondernemings gebou.

Die 19de eeu sou vir Glasgow 'n tydperk van staal word. Naas skepe en skeepsmasjiene was plaaslik vervaardigde lokomotiewe gewild op die wêreldmark. Die grootste aanlegte van lokomotief-fabrieke in Europa was in 1914 in Glasgow saamgetrek.^[16] Twee aanlegte het ook vrag- en passasierswaens vervaardig, terwyl North British Locomotive Company Ltd. (NBL) sy produkte hoofsaaklik na oorsese koloniale markte, waaronder Suid-Afrika, uitgevoer het. Die vervaardiger Albion het ook begin om motors, vragmotors en busse te bou.

'n Tweede uiters winsgewende nywerheid, wat steeds meer ongeskoolde werkers uit die Skotse Hoogland en Ierland na Glasgow gelok het, was linnewewery. Uitbuiting was aan die orde van die dag. Terwyl mans in swaar nywerhede werksaam was, het vroue en kinders vir 'n hongerloon in steenkoolmyne en katoenspinnerye gewerk en onder onmenslike werksomstandighede gely. In die tweede helfte van die 19de eeu het vier cholera-pandemies in Glasgow opgevlam en het die lewensverwagting vir die werkersklas tot net 30 jaar gedaal.

Glasgow was desondanks sosiale misstande een van die welvarendste stede ter wêreld waar sakemans parke, museums en biblioteke aan die publiek geskenk het. Die stad het 'n trekpleister vir bekwame argitekte en kunstenaars geword. Destydse fabrieke is dikwels as pragtige geboue ontwerp. So het die Dogepaleis in Venesië as argitektoniese voorbeeld vir Templeton's Carpet Factory gedien. In 1896 was Glasgow die derde stad ter wêreld wat oor 'n moltreinnetwerk beskik het.

Al is ook Glasgow ná die Eerste Wêreldoorlog deur die algemene ekonomiese krisis en internasionale mededinging geraak, was dit steeds 'n sentrum van die staalbedryf. Sowel die Eerste asook die Tweede Wêreldoorlog het tot die opswaai van die plaaslike wapenbedryf bygedra wat tenks en skepe vir die Britse weermag en vloot verskaf het.

Na-oorlogse uitdagings en industriële agteruitgang

Die dekades ná die Tweede Wêreldoorlog was 'n traumatiese periode vir Glasgow se industriële ontwikkeling. Alhoewel die stad kort ná die oorlog nog steeds aanspraak daarop kon maak dat dit die "Werkswinkel van die Britse Ryk" was en skeepswerwe en ander swaar nywerhede gefloreer het, het destyds 'n langdurige proses van industriële agteruitgang begin, al is dit verskeie kere deur kort herlewings tenminste tydelik onderbreek. Vir die meeste eienaars van ondernemings was die herinnering aan die lang depressie ná die Eerste Wêreldoorlog nog sterk genoeg om weg te skroom van groter beleggings of samesluitings met plaaslike mededingers. Terselfdertyd het die na-oorlogse heropbou van nywerhede in ander Europese lande en die Verre Ooste in die vroeë 1950's moderne aanlegte met 'n hoë produktiwiteit laat ontstaan.

Internasionale markte het bowendien vinnig begin verander, net soos die totstandkoming van nuwe nywerhede 'n veranderende vraag na nywerheidsprodukte meegebring het. Mobiliteit het toegeneem. Motors, diesel-lokomotiewe en later ook moderne langafstand-passasiersvliegtuie het die vraag na Glasgow se tradisionele nywerheidsprodukte drasties laat daal. In die laat 1960's was daar nog nouliks 'n mark vir passasierskepe, veerbote of stoomlokomotiewe. Ook die bou van konvensionele oorlogskepe is gestaak ten gunste van moderne skepe met hoogs moderne elektroniese wapenstelsels. Daar was 'n stygende vraag na vragskepe vir die massavervoer van goedere, diesellokomotiewe en stralervliegtuie. Dit was ook duidelik dat die Verenigde Koninkryk ná die onafhanklikwording van baie van sy kolonies nie meer outomaties as verskaffer vir tegnologiese goedere in aanmerking gekom het nie.

Eers vanaf die 1970's en 1980's is Glasgow se tradisionele nywerhede in 'n ernstige krisis gedompel. Talle skeepswerwe en staalaanlegte is gesluit, werkloosheidsyfers het die hoogte ingeskiet. Hele stadsbuurte het in verval geraak.

Ekonomiese herlewing

Glasgow se ekonomiese herlewing vanaf die middel van die 1980's is deur die dienstesektor bewerkstellig. Die stadsdeel West End het tot 'n finansiële sentrum gegroei waar talle banke, assuransies en ondernemings uit die inligtingsbedryf hulle hoofkwartiere gevestig het. Tussen 1998 en 2001 het die finansiële sektor met jaarliks 30 persent gegroei. Voormalige nywerheidsterreine in Glasgow se voorstede is deur handelsondernemings en die vermaaklikheidsbedryf herontwikkel. Ondanks die herstrukturering is Glasgow se vervaardigingsbedryf steeds die vierde grootste in die Verenigde Koninkryk en produseer dit sowat sestig persent van Skotland se uitvoergoedere.

Intussen speel ook die kulturele en mediabedryf, net soos toerisme (wat tans werk aan 32 000 mense verskaf), 'n belangrike ekonomiese rol. Daarnaas het Glasgow 'n gewilde gasheerstad vir konferensies en kongresse geword. Belangrike konferensiegeriewe is die Scottish Exhibition and Conference Centre met sy gordeldiervormige Clyde Auditorium en vyf vertoonsale, en die Strathclyde-universiteit se Technology and Innovation Centre.^[17]

Glasgow se Style Mile – die sentrale plein in die middestad rondom Buchanan Street, Argyle Street, Sauchiehall Street en Merchant City – is die grootste Britse winkelbuurt buite Londen se West End met winkelsentrums, afdelings- en modewinkels. Daar is altesaam meer as 1 500 winkels in Glasgow wat van die stad se kleinhandelbedryf die tweede grootste in die Verenigde Koninkryk maak.^[18]

Demografie

Bevolkingsgroei

Die veelverdieping-woonstelblokke van Anderston Centre

Die bevolkingsyfer van Glasgow het in die 1950's met 1,2 miljoen 'n hoogtepunt bereik nadat dit 80 jaar lank op een miljoen gestaan het. Glasgow was in hierdie tydperk een van die mees digbevolkte stede ter wêreld – in 1931 was die bevolkingsdigtheid so groot soos 6 242 inwoners per km². Dit het intussen afgeneem tot sowat 3 300 per km² en is net half so groot soos dié van Londen se middestad met meer as 9 000 inwoners per km². Vanaf die 1960's is talle krotbuurte gesloop en hul inwoners in "nuwe stede" soos East Kilbride en Cumbernauld hervestig sodat Glasgow se inwonertal in die volgende jare konstant afgeneem. Vergelykings van statistieke word bemoeilik deur die feit dat stadsgrense gedurende die 20ste eeu twee keer verander is.

Sedert die sensus van 2001 het Glasgow se inwonertal gestabiliseer. Die gebied, wat deur die Glasgowse stadsraad geadministreer word, het teen die middel van 2016 'n bevolking van 615 070 gehad. Die metropolitaanse gebied van Glasgow, amptelik Glasgow City Region genoem, huisves met meer as 1,8 miljoen inwoners sowat 'n derde van die totale Skotse bevolking.

Die huidige stadsgebied het oor die stadsgrense heen uitgebrei nadat steeds meer voorstede ontstaan het. As hierdie voorstede en nedersettings in die omgewing ingesluit word, het die beboude stadsgebied 'n oppervlakte van sowat 1 000 km².

Migrasie

Skotse en Ierse migrasie

Die tydperk tussen die 1770's en die 1830's was deur grootskaalse binnelandse migrasie gekenmerk wat die bevolkingsyfer van 66 500 in 1791 tot meer as 280 000 in 1841 opgestoot het. Baie bewoners van die Skotse Laagland het na Glasgow gestroom, veral uit die graafskappe Ayrshire, Dumbartonshire, Lanarkshire en Renfrewshire, net soos Skotte uit die westelike Hoogland, en hier veral uit die graafskap Argyllshire. In die vroeë 19de eeu het tekstielnyweraars selfs begin om werkers vir hul katoenspinnerye in die Hoogland te werf.

Die geografiese nabyheid van Ulster het daarnaas ook nou betrekkinge met die noorde van Ierland bevorder. Hierdie bande is nog versterk nadat vervoer danksy die invoering van kommersiële stoomskiproetes in die 1820's goedkoper geword het. 'n Kaartjie vir die vaart na Belfast het so min as 4d gekos. So het die oorgrote meerderheid landarbeiders naas die Skotse Hoogland uit Ierland gekom. Werkers het meestal per skip in Glasgow-hawe aangekom en van daar na die landelike distrikte vertrek. In Glasgow was Ierse migrante 'n belangrike bron van mannekrag vir harde en ongeskoolde werkm veral in die bou- en tekstielbedrywe. Na 'n deel van Bridgeton is destyds as Wee Belfast ("Klein-Belfast") verwys vanweë die groot getal Ierse wewers wat hulle daar gevestig het.

Terwyl die oorgrote meerderheid migrante uit ander dele van Skotland of Ierland afkomstig was, het ook ander nasionaliteite tot Glasgow se ekonomiese ontwikkeling bygedra. Die Dixon-familie in Govanhill, wat met hul vaardighede en kennis tot die groei van Glasgow se ysterbedryf bevorder het, het sy wortels in Noordoos-Engeland gehad. Die straatnaam Papillon Street in Bridgeton herinner aan 'n Franse immigrant wat 'n nuwe kleurproses ingevoer het. Die Joodse gemeenskap het sy wortels hoofsaaklik in Duitsland en Nederland gehad. En danksy die handelsbetrekkinge met oorsese gebiede het ook talle swartes uit Afrika, Noord-Amerika en die Karibiese Seegebied hulle hier gevestig. Welvarende bewoners het veral in die 18de eeu swartes as huisbediendes aangestel. Slawerny is in Skotland reeds in 1778 onwettig verklaar.

Glasgow se bevolkingsgroei het in die 1820's en 1830's 'n hoogtepunt bereik. Maar ook in die volgende dekades tot in die tyd ná die Eerste Wêreldoorlog het Glasgow ekonomiese moontlikhede vir jong migrante gebied. In 1851 was slegs 44 persent van die inwoners in die stad gebore, terwyl 35 persent uit ander dele van Skotland afkomstig was. Die meeste migrante was uit die omgewing van Glasgow afkomstig, ander het oor groot afstande gemigreer.

Tradisioneel het baie bewoners van die westelike Hoogland as seisoenarbeiders in Glasgow gewerk, maar die Highland Clearances, waartydens dorpsgemeenskappe verdryf is om plek te maak vir skaapweivelde, het beteken dat hulle 'n permanente tuiste in Glasgow moes vind. Die Groot Hongersnood in Ierland het die bestendige stroom Ierse migrante vanaf die laat 1840's tot 'n vloedgolf laat groei. In die eerste maande van 1848 het weekliks sowat 1 000 Iere in Glasgow aangekom. Tussen Januarie en April van daardie jaar het byna 43 000 Iere hulle in die stad gevestig. Volgens die sensus van 1851 was 18,2 persent van die stadsbevolking Iers-gebore. Die meeste Ierse immigrante was uit graafskappe in Noord-Ierland afkomstig. Later het die stroom Ierse migrante afgeneem, en in die sensus van 1911 was slegs 6,7 persent van Glasgowers in Ierland gebore. Iere het grootliks bygedra tot die ekonomiese en kulturele ontwikkeling van die stad. So is die relatief groot persentasie Rooms-Katolieke hoofsaaklik van Ierse afkoms.

Europese migrasie

Ná 1860 het 'n klein Italiaanse gemeenskap hulle in Glasgow gevestig. Aanvanklik het hulle veral as smouse of metselaars in die stad kom werk. Vanaf die 1880's het groter getalle Italiaanse immigrante, hoofsaaklik uit die Toskaanse Barga en Picinisco in Lazio, hulle in die weste van Skotland gevestig. Die eersgenoemde groep is vroeër dikwels met vis-en-tjips-restaurante geassosieer, die tweede met roomyskafees.

'n Joodse sinagoge het al sedert 1823 in Glasgow bestaan, maar dit was anti-Joodse gevoelens en pogroms wat baie Jode uit Rusland, Pole en Litaue ná 1890 uit hul vaderlande verdryf het. Van hulle het Glasgow as toevlugsoord gekies. Gegoede Joodse gesinne het in noordelike stadsdele soos Garnethill gewoon waar 'n nuwe sinagoge in 1879 ingewy is, maar die meerderheid was allesbehalwe welvarend en sodoende in buurte soos die Gorbals gehuisves. Tot 1901 het die Joodse gemeenskap tot 6 000 gegroei. Baie Joodse migrante was klein entrepreneurs, byvoorbeeld kleremakers, ander het werk in nywerhede gevind.

Migrasie het in die vroeë 20ste eeu 'n minder belangrike faktor vir Glasgow se demografiese ontwikkeling geword, alhoewel die stad nog groepe buitelanders soos Litause asielsoekers ontvang het – in die 1950's was sowat 10 000 Glasgowers van Litause afkoms. In 1911 was meer as die helfte persent van die Glasgowse bevolking binne die stadsgrense gebore, en slegs 1,7 persent het uit gebiede buite die Britse Eilande gekom. Omstreeks 1950, toe Glasgow 'n vyfde van Sjotland se totale bevolking gehuisves het, was byna driekwart van die inwoners boorlinge van Glasgow, en meer as 90 persent was Skots-gebore. Die meeste migrante was destyds uit aangrensende graafskappe afkomstig, en vir die eerste keer het die persentasie Engels-gebore migrante (3,4%) dié van Iers-gebore Glasgowers (3,2%) oortref.

Ammunisievervaardiging tydens die Groot Oorlog het vanaf 1916 invloed op die migrasiepatrone uitgeoefen. So is werkers, veral vroue, uit afgeleë streke in Skotland gewerf. Ná die oorlog het groter getalle Hooglandbewoners verstedelik en hulle in Glasgow gevestig, ander het na oorsese bestemmings geëmigreer. Massa-emigrasie was 'n tipiese verskynsel van die 1920's.

Die Gorbals is as die stad se mees kosmopolitiese buurt beskou waar Iers naas Jiddisj gebesig is. Die vestiging van buitelandse migrante is egter vanaf 1919 beperk nadat werkpermitte verpligtend geword het. So het byvoorbeeld die getal Italiaanse immigrante afgeneem, ofskoon die Italiaanse gemeenskap in Glasgow die grootste in die Verenigde Koninkryk buite Londen was. Sosiale en politieke woelinge in Europa het nogtans vanaf die 1930's baie vlugtelinge na Glasgow laat stroom. So het die getal Poolse inwoners gedurende en ná die Tweede Wêreldoorlog skerp gestyg. Britse dekolonisasie in die tydperk ná 1945 het 'n invloei van immigrante uit Gemenebeslande tot gevolg gehad, veral uit die Indiese subkontinent. So het in die 1960's en 1970's hoofsaaklik Asiate 'n nuwe tuiste in Glasgow gevind.

In die afgelope dekades het politieke en oorlogsvlugtelinge hulle in die stad gevestig: Chilene in die 1970's, Bosniërs in die 1990's en Irakis teen die einde van die 20ste eeu. In vergelyking met die res van die Verenigde Koninkryk is Skotland se etniese minderhede van buitelandse oorsprong steeds betreklik klein.

Politiek

Red Clydeside

Glasgow het 'n baanbrekersrol in die 19de eeuse ontwikkeling van die sosialistiese beweging gespeel en linksgerigte doelwitte en beleid ook in toenemende mate op nasionale vlak ondersteun. So het baie Britte Glasgow gedurende die Groot Oorlog met sosialistiese of selfs kommunistiese aktiwisme verbind en as 'n broeiplek vir rewolusie beskou. Enkele aktiwiste is gedurende die oorlog selfs tydelik na Edinburg verban waar hulle politieke retoriek volgens die verwagting van die owerheid minder aanklank sou vind. Tot en met 1922 het die stad in elk geval die bynaam Red Clydeside gekry. In die realiteit was dinge minder dramaties en meer ingewikkeld as hierdie soort mites wil voorgee.^[19] Glasgow het gedurende die Eerste Wêreldoorlog inderdaad sentraal gestaan in die protesbeweging van geskoolde werkers teen die sogenaamde dilution (letterlik "verdunning") – 'n beleid waarvolgens ongeskoolde werkers aangestel is om dele van die werk te verrig waarvoor oorspronklik geskooldes in diens geneem is. Sommige sosialistiese party-aktiwiste, waaronder John Maclean (1879–1923), 'n onafhanklike Marxistiese redenaar, was gekant teen die Britse toetreding tot die oorlog. Maclean is vanaf 1915 tot en met sy afsterwe in 1923 in 'n tronk aangehou; ander, soos byvoorbeeld David Kirkwood (1872–1955) het die regeringsbeleid gesteun. Ná die oorlog het 'n algemene politieke beweging uit hierdie protesgroepe ontstaan wat vir die eerste keer ook lede van Glasgow se Iers-Katolieke gemeenskap ingesluit het.

In die algemene verkiesing van 1922 het tien kandidate van die Werkersparty (Labour Party) setels in Glasgowse kiesafdelings verower. Red Clydeside was die beginpunt van 'n suksesvolle loopbaan in die Werkersparty of die Onafhanklike Werkersparty vir politici soos John Wheatley (1869–1930), James Maxton (1885–1946) en Emanuel Shinwell (1884–1984), maar ook enkele stigters van die Britse Kommunistiese Party, waaronder Willie Gallacher (1881–1965).

Die term Red Clydeside word ook verbind met die Rent Strike of huurgeldboikot van 1915. Talle verhuurders het gedurende die eerste maande van die Eerste Wêreldoorlog pogings aangewend om huurgelde te verhoog. Duisende mans en vroue, wat in die oorlogsbedrywe werksaam was, het huisvesting benodig wat juis in nywerheidsentra soos Govan, Partick en Shettleston skaars was. 'n Huurboikot, wat deur huurders in Govan georganiseer is, het vinnig na ander dele van Glasgow versprei.

Terwyl hul mans, wat krygsdiens verrig het, 'n betreklik lae besoldiging ontvang het, moes hul vroue ondanks die beperkte inkomste kinders grootmaak en huurgeld betaal. Vroue uit Glasgow se werkersklas het derhalwe protes aangeteken teen huurgeldverhogings en 'n hele veldtog georganiseer om huurverhogings te weerhou, weerstand te bied teen gedwonge uitsettings van huurders wat nie bereid was om verhoogde huurgelde te betaal nie en betogings te hou om die publiek se aandag te trek.^[20]

Die stadsraad

Die stadsraad van Glasgow is meer as drie dekades lank deur die Britse Arbeidersparty oorheers nadat die Progressiewe Party steeds meer steun verloor het. Net soos in ander post-industriële stede in die Verenigde Koninkryk is daar ook in Glasgow 'n sterk korrelasie tussen die persentasie stemme wat vir linksgerigte partye uitgebring word en die agteruitgang van swaar nywerhede wat met die verlies van duisende werkgeleenthede verbonde is. 'n Vergelykbare korrelasie bestaan in Glasgowse kiesafdelings tussen stempatrone en die vlak van relatiewe armoede en sosiale benadeling.

In 2007 is die tradisionele Britse meerderheidsstemreg in Skotland vir munisipale verkiesings deur representatiewe verteenwoordiging vervang sodat die politieke invloed van die Arbeidersparty gaandeweg verminder het, alhoewel Glasgow naas North Lanarkshire een van slegs twee plaaslike regerings in Skotland bly waar die Werkersparty 'n algehele meerderheid in verkiesings behaal het.

In die laat 20ste eeu was Glasgow die sentrum van die protesbeweging teen die sogenaamde poll tax (kopbelasting) wat deur die Thatcher-regering ingevoer is en later 'n belangrike basis vir die linksgerigte Skotse Sosialistiese Party. Die laaste konserwatiewe afgevaardigde het sy setel in die Hillhead-byverkiesing in 1982 verloor. Hillhead, een van die welvarendste buurte in die stad, is destyds deur 'n Sosiaal-Demokratiese afgevaardige verteenwoordig. Die Konserwatiewe Party word tans net deur 'n klein minderheid kiesers gesteun en het slegs een van die 79 setels in die stadsraad van Glasgow, ofskoon hulle dié politieke liggaam nog tussen 1969 en 1972 as die Progressiewes oorheers het en 'n konserwatiewe politikus, Sir Donald Liddle, die amp van Lord Provost beklee het.

Onafhanklikheidsreferendum in 2014

In die Skotse onafhanklikheidsreferendum op 18 September 2014 het 'n meerderheid kiesers in Glasgow (53,5 persent) ten gunste van 'n onafhanklike Skotse staat buite die Verenigde Koninkryk gestem, soos voorgestel deur die regerende Skotse Nasionale Party (SNP).^[21] Die persentasie stemgeregtigdes, wat gestem het, was die laagste in Skotland met slegs 75 persent. Glasgow en die aangrensende North Lanarkshire was twee van slegs vier (van altesaam 32) plaaslike regeringsdistrikte waar die onafhanklikheidsbeweging geseëvier het.

In die volgende algemene nasionale verkiesing van 2015 in die Verenigde Koninkryk het SNP-kandidate alle setels in Glasgow se kiesafdelings gewen.

Onderwys

Glasgow huisves 'n verskeidenheid navorsings- en hoër onderwysinstellings, waaronder vier universiteite wat binne 'n radius van tien myl vanaf die middestad geleë is: die Universiteit van Glasgow (die vierde oudste in die Engelssprekende wêreld wat op 7 Januarie 1451 deur 'n bul van pous Nicolaas V gestig is), die Universiteit van Strathclyde, die Glasgow Caledonian University, en die University of the West of Scotland.

Hierdie instellings word aangevul deur sewe verdere opleidingskolleges: Anniesland College in die gelyknamige distrik, Cardonald College, City of Glasgow College, Stow College, North Glasgow College, John Wheatley College, en Langside College. Hoër onderwyskolleges in Glasgow sluit die Jordanhill Teacher Training College, die Royal Conservatoire of Scotland en die Glasgow School of Art (GSA) in.

Meer as 168 000 studente volg 'n akademiese opleiding in die stad – dit is die grootste studentebevolking in Skotland en die tweede grootste in die Verenigde Koninkryk. Tradisionele studentewoonbuurte sluit Shawlands, Dennistoun en West End in.

Meer as honderd openbare skole val onder die administrasie van Glasgow se stadsraad, waaronder 29 sekondêre skole, 149 primêre skole en drie spesialisskole – die Dansskool van Skotland, die Glasgowse Sportskool en Glasgow se Gaeliese Skool (Sgoil Ghàidhlig Ghlaschu), die enigste sekondêre skool in Skotland wat Gaelies as sy uitsluitlike onderrigmedium gebruik.

Onafhanklike skole in Glasgow sluit Hutchesons' Grammar School in wat in 1639 gestig is en by die oudste instellings van sy soort in die Verenigde Koninkryk gereken word, asook Craigholme School, Fernhill School, Glasgow Academy, Kelvinside Academy, St. Aloysius' College en The High School of Glasgow, die oudste skool in Skotland wat in 1124 in die lewe geroep is.

Argitektuur

Boumateriaal

In teenstelling met baie Engelse stede en hul kenmerkende baksteenboukuns in verskillende kleure was sandsteen weens die gebrek aan plaaslike bronne van hoëgehalte-klei vir die vervaardiging van bakstene in die verlede die oorheersende boumateriaal. Twee tipes van sandsteen is in Glasgow vir geboue gebruik – rooi en geel (of heuning- en roomkleurige) sandstene. Omrede baie van hierdie sandsteengeboue in die tweede helfte van die 19de eeu ontstaan het, toon hulle intussen tekens van verwering wat herstel- en skoonmaakwerk vereis. Dekades van lugbesoedeling deur nywerhede en verbrandingsenjins asook die kooloonde van privaat huishoudings het in baie stadsdele bygedra tot versnelde verwering.

Aanvanklik was boumeesters weens die hoë vervoerkoste meestal aangewese op en beperk tot plaaslike stene – hoofsaaklik die geel- en roomkleurige sandsteen wat in groewe digby die middestad ontgin kon word. Eers met die bou van kanale en later ook spoorweë kon steengroewe ontgin word wat ver buite die stad geleë was. So kon rooi sandsteen uit Ayrshire en Dumfries ingevoer word wat aan baie geboue uit die laat 19de eeu hul kleurvoorkoms gee. Hulle het hul oorsprong in Permiese geologiese lae wat sowat 270 miljoen jaar gelede gevorm is. In dié tydperk was Skotland 'n baie droë, woestynagtige gebied met uitgestrekte sandduine. Kenmerkend vir die destydse woestynsand, soortgelyk aan dié wat vandag in die Saharawoestyn van Noord-Afrika aangetref word, was die ysterryke oortreksel wat aan sandkorrels hul opvallende rooi kleur gee.^[22]

Stadsbeeld

Glasgow se huidige stadsbeeld word, afgesien van enkele ouer geboue soos die Middeleeuse katedraal, deur Victoriaanse en Edwardiaanse geboue oorheers wat in die afgelope twee eeue ontstaan het. Dikwels is dit kleiner argitektoniese besonderhede wat 'n unieke karakter aan afdelingswinkels, hotelle, kroeë, stasies en die kantoorgeboue van banke en versekeringsmaatskappye gee, soos versierings wat op die fasades aangebring is.

Die ingrypendste gebeurtenis vir Glasgow se stadsbeplanning en boukuns was die uitbreiding van die Clyderivier tot 'n volwardige seehawe – slegs tweehonderd jaar gelede was die rivier tydens die ebtyd nog deurwaadbaar. In Glasgow se middestad word die Clyde deur elf brûe oorspan, terwyl ook 'n ondergrondse padtonnel ontstaan het. Opvallend is die reëlmatige roosterpatroon wat vir die straatnetwerk in Glasgow se middestad gekies is en meer ooreenkomste met koloniale nedersettings toon as met Europese stede.

Amerika in Skotland: Glasgow se middestad

Kort voor die Eerste Wêreldoorlog het Glasgow se middestad met sy roostervormige straatuitleg en veelverdieping-sakegeboue met rooi steenfasades baie op dié van Amerikaanse stede gelyk. Tussen die wêreldoorloë is hierdie indruk nog versterk deur die oprigting van steeds meer wolkekrabbers aan die westelike rand van die middestad en in die Merchant City.

So het Wylie & Wright se Scottish Legal Life Assurance-gebou in Bothwell-straat met agt verdiepings, waarvoor 'n staalskelet gebruik is, in 1927 'n hele straatblok beslaan. Vier jaar later het A.G. Henderson se ontwerp vir die Bank van Skotland in Sauchiehall-straat 'n verdere sakegebou volgens Amerikaanse voorbeelde bygevoeg. James Taylor Thomson het 'n aantal pakhuise in Merchant City in die Amerikaanse styl gebou.

Maar dit was veral die argitek James Miller en sy assistent Richard Gunn wat die Amerikanerisering van Glasgow se middestad met hul ontwerpe bespoedig het, waaronder die hoofkwartier van Union Bank (later Bank van Skotland) in St. Vincent-straat. Vir hierdie gebou, wat in 1924 voltooi is, is groot Ioniese suile as stylelemente gebruik, terwyl die hoofingang deur antieke Egiptiese boukuns geïnspireer is. Ander bekende geboue van Miller sluit die elegante wit veelverdieping-hoofkwartier van Commercial Bank (1930) in West George-straat en sy innovatiewe Commercial Bank-gebou in Bothwell-straat (1924) in.

Afhangende van die perspektief, waarvanuit dit waargeneem word, toon George-plein in Glasgow sekere ooreenkomste met Chicago se City Square, terwyl strate soos Renfield en St. Vincent argitektoniese eweknieë in Seattle of Portland het.^[23]

Art Deco-boustyl

Die Groot Depressie in die 1930's was allesbehalwe bevorderlik vir nuwe boukuns, maar ondanks alle ekonomiese moeilikhede was daar 'n sterk strewe na moderniteit wat deur die bou van die luukse plesierboot Queen Mary geïnspireer is. Die optimisme, wat met hierdie skeepsbouprojek verbind is, is weerspieël in Rogano se Oyster Bar wat tussen 1935 en 1936 op Exchange Place ontstaan het. Die kroeg se interieur is deur Weddell & Inglis in 'n maritieme styl ontwerp. Die dekoratiewe fasade is 'n voorbeeld van Art Deco, 'n nie-historiese boustyl en kunsstroming wat sy naam aan 'n Paryse tentoonstelling, die Exposition des Arts Décoratifs, te danke het wat in 1925 gehou is, maar toon ook invloede van gestroomlynde modernistiese geboue wat in dié tydperk in die Verenigde State ontstaan het.

Weddell & Inglis het hul Art Decostyl ook op die Beresford Hotel toegepas wat in 1938 in Sauchiehall Street ontstaan het om besoekers van die Empire Exhibition te huisves. Dit het later as kantoorgebou en – onder die naam Baird Hall – as koshuis vir studente gedien voordat in die vroeë 21ste eeu as privaat woonstelgebou herontwikkel is. Maar dit was veral die argitektuur van rolprentteaters in Glasgow waar die Art Deco-styl sy invloed laat geld het – en vergeleke met die bevolkingsgetal was daar meer bioskope in die Skotse metropool as in enige ander stad buite die Verenigde State. Sommige daarvan is in 'n "atmosferiese" styl ontwerp soos die Toledo-rolprentteater in Muirend wat deur Inglis in 1933 gebou is en sterk Spaanse invloede toon. Die Cosmo, tans die Glasgow Film Theatre, is die beste voorbeeld van rolprentteater-argitektuur uit dié periode wat bewaar gebly het. Hierdie bioskoop is tussen 1938 en 1939 deur James McKissak en W.J. Anderson gebou en het sy argitektoniese inspirasie in Thomas Tait se Londense Curzon-rolprentteater gevind. Die ontwerp vir die Curzon baseer op sy beurt op Dudok se moderne Nederlandse baksteenboukuns.^[24]

Die tenements

Glasgow se kenmerkende woonstelgeboue of tenements, waarin werkersklasgesinne naby die werkplekke van hul broodwinners gevestig is, kon vroeër in twee kategorieë verdeel word. Geboue uit die 18de en vroeë 19de eeu, wat gewoonlik pre-tenement houses genoem word, is deur dik mure, klein vertrekke en 'n dikwels baie slegte algemene toestand gekenmerk. Daarenteen was woonstelgeboue wat later, gedurende Glasgow se industriële bloeitydperk ontstaan het, van 'n hoër gehalte as vergelykbare behuising in die nywerheidstede van vastelandse Europa of Amerika.^[25] Daarnaas het tenements met meer gerieflike woonstelle vir welgestelde huurders ontstaan.

Dit was soliede steengeboue met ruim vertrekke, waarby die aantal verdiepings en woonstelle volgens stadsdistrik gevarieer het. Tradisionele tenements, wat tussen 1840 en 1920 in Glasgow se middestad en nedersettings in die omgewing ontstaan het, het tussen twee en vyf verdiepings, dikwels met winkels op straatvlak.^[27] Terwyl die bewoners toegang tot water in hul wonings gehad het, was toiletgeriewe gewoonlik buitenshuis waar hulle met ander huurders, dikwels vier of meer gesinne, gedeel moes word. Gemeenskaplike washuise was aan die agterkant van woongeboue geleë waar huurders hul was volgens 'n rotasiestelsel kon was. Oop ruimtes tussen geboue het sowel as droogplek vir wasgoed asook as speelterrein vir kinders, maar ook as "stortingsterreine" vir leë blikke en whisky-bottels gedien.

In Victoriaanse Engeland was politici en argitekte vasbeslote om die ongewenste gedragspatrone in die laer klasse van die samelewing teë te werk. Lord Shaftesbury se filantropiese model van woningsbou het in 1848 ook na Glasgow uitgestraal waar James Lumsden, 'n welvarende handelaar en Lord Provost, die opdrag aan argitek James Wylson gegee het om 'n woonstelgebou vir werkersklashuurders te ontwerp wat "op orde en fatsoenlikheid, en dus ook op moraliteit" gegrond sou wees.

Volgens destydse geleerdes soos die Skotse ensiklopedis John Claudius Loudon sou daar 'n kausale samehang tussen "goeie mense" en "goeie behuising" bestaan. Om alle sosiale euwels, wat op strate sigbaar was, uit te roei, is stadsrade en argitekte opgeroep om ideale behuising aan gesinne te verskaf – met woonstelle sonder loseerders en kosgangers, 'n minimum-afstand tussen gesinne en, soos in die geval van Glasgow se tenements, met 'n beperkte aantal gesinne per huisingang en traphuis. Wylson het egter nie by hierdie voorstel gehou nie, en alhoewel sy woonstelgeboue vir Lumsden volgens die Glasgow-styl met 'n gemeenskaplike traphuis ontwerp is, het hy "kommunale" elemente tot 'n minimum beperk en elke woonstel van sy eie toilet, wateraansluiting en afvalverwydering voorsien.

Die stadsraad het al in 1847 begin om eiendomme in krotbuurte vir herontwikkeling te koop, maar eers vanaf die 1870's is ernstige pogings onderneem om nuwe woonstelgeboue in daardie soort kwartiere op te rig.^[28]

Templeton On The Green

Templeton On The Green, ook bekend as Templeton Business Centre, is oorspronklik as 'n fabrieksgebou vir die tekstiel- en tapytvervaardiger James Templeton & Co ontwerp en gebou. James Templeton, 'n bekende entrepreneur, was ontevrede met die destydse industriële argitektuur. Nadat 'n aantal ontwerpe vir 'n nuwe fabrieksgebou deur die Glasgow Corporation verwerp is omdat welvarende burgers in die nabygeleë Monteith Row volgens oorlewerings protes teen die lelike uitsig oor só 'n struktuur aangeteken het, het die argitek William Leiper die opdrag gekry om 'n fabriek te ontwerp wat so uniek en pragtig sou wees dat die stadsvaders die projek dadelik sou goedkeur. Leiper het die Venesiaanse Dogepaleis as voorbeeld vir sy ontwerp gekies.

Terwyl boubedrywighede nog aan die gang was, het die fabriek se fasade, wat nie regtig vasgemaak was nie, op 1 November 1889 ineengestort. 29 vroue in aangrensende weweryskure is in dié ongeluk dood. Die fabrieksgebou is in 1892 teen 'n koste van £20 000 voltooi en vir die vervaardiging Axminster-tapyte gebruik. Die restourasie van die fasade en heropbou van weweryskure het bykomende koste van £3 000 veroorsaak. Agt jaar later het 'n brandramp in die fabriek nóg lewens geëis.

James Templeton & Co het in 1983 met A F Stoddard en Henry Widnell & Stewart saamgesmelt om Stoddard Carpets te vorm. Die Templeton-tapytfabriek is vervolgens deur die Skotse Ontwikkelingsagentskap (Scottish Development Agency) tot 'n sakegebou omgeskep. Uitbreidings, wat uit die 1930's gedateer het, is in 2005 gesloop om plek te maak vir 143 nuwe woonstelle. Dit was deel van 'n regenerasieprogram ter waarde van £22 miljoen waarvolgens die fabriek deur sy eienaars, Scottish Enterprise, vir £6,7 miljoen verkoop is.

Behuisingskrisis

Die *Red Road*-woonstelblokke was by hul voltooiing die hoogste residensiële geboue in Europa

Glasgow in die 21ste eeu: Die *Clyde Arc*-brug met moderne woonstelle in die agtergrond

Kort ná die Tweede Wêreldoorlog het Glasgow 'n behuisingskrisis in die gesig gestaar. Daar is enersyds 'n tekort aan huurwoonstelle ondervind, terwyl bestaande woonstelle dikwels in 'n slegte toestand was. Die beperkings op die bou van nuwe woonhuise gedurende die oorlog en die groot skade, wat Duitse lugaanvalle berokken het, het die probleem aansienlik verskerp. 'n Afvaardiging uit Glasgow het in 1947 'n besoek aan die Suid-Franse metropool Marseille afgelê om die argitek Le Corbusier se konsep van toringblokke te bestudeer.

Reeds in 1940 is daar in die sogenaamde Barlow-verslag voorgestel dat bewoners uit digbevolkte stedelike gebiede na omliggende gebiede verskuif word. Volgens 'n verslag, wat deur 'n Glasgowse amptenaar saamgestel is, was 700 000 bewoners van Glasgow se middestad – of 'n derde van die totale bevolking van westelike Sentraal-Skotland – in 'n gebied met 'n oppervlakte van slegs drie vierkante myl saamgetrek.^[29]

Die stadsregering het haastig begin om die woningsnood met veelverdieping-woonstelblokke te verlig. Krotbuurte is afgebreek om plek te maak vir nuwe woongeboue. Maar stadsbeplanners het min aandag aan die sosiale gevolge vir stadsbuurte en hul bewoners geskenk. Talle woonstelblokke het binnekort begin verwaarloos, en hul bewoners was aan sosiale uitsluiting blootgestel.

Tot in die 1960's en 1970's het stadsbeplanners drie maatreëls geneem om Glasgow se behuisingstekort te verlig: overspill (die hervestiging van bewoners in nuwe voorstede of new towns buite die stadsgebied), high-rise building (die bou van veelverdieping-woonstelblokke) en comprehensive development (die omvattende herontwikkeling van hele stadsbuurte).^[30]

Hele gemeenskappe is in nuwe behuisingsprojekte soos Drumchapel, Easterhouse en Castlemilk of nuut beplande nedersettings buite Glasgow se stadsgebied soos East Kilbride (1947), Cumbernauld (1950) en Livingston (1967) hervestig. Die na-oorlogse beleid van sloping is uiteindelik as kortsigtig bestempel en laat vaar.

Sedert die 1980's is baie van Glasgow se huurwoonstelle gerenoveer as gehalte-behuising, terwyl veelverdieping-woonstelblokke grotendeels deur meer leefbare stedelike behuisings vervang is. In die afgelope eeu het die eiendomsmark in Glasgow ingrypend verander. Teen die begin van die 20ste eeu het die meeste huishoudings hul woonstelle van 'n privaat eienaar gehuur, maar omstreeks 1970 was die meeste woonstelle in besit van die plaaslike owerheid.

In die vroeë 21ste eeu is 'n radikale nuwe behuisingsplan van stapel gestuur waarvolgens meer as 80 000 woonstelle, wat voorheen as council houses in besit van die owerheid was, aan die Glasgow Housing Association (GHA) oorgedra sal word – 'n nie-winsgewende sosiale eienaar.

Kuns en kultuur

Skilder- en dekoratiewe kuns

Gedurende die 25 jaar voor die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog is Glasgow in Europese en Amerikaanse kunskringe as die mees vooraanstaande sentrum van skilderkuns, boukuns en dekoratiewe kunste beskou. Vandag word die stad veral met Charles Rennie Mackintosh geassosieer wat in die tydperk tussen 1900 en 1910 met opspraakwekkende uitstallings van sy binnenshuise versierings groot sukses behaal het – onder meer in die Duitse Keiserryk en Oostenryk-Hongarye.^[31]

'n Tweede, minder bekende groep van jong skilders, die sogenaamde Glasgow School (informeel ook Glasgow Boys genoem) onder leiding van James Guthrie, John Lavery, Arthur Melville, George Henry en E. A. Hornel, word as sy wegbereiders beskou. Al is hul innovatiewe skilderstyl aanvanklik deur die plaaslike kunsbedryf allesbehalwe gunstig ontvang, het hulle teen die einde van die 19de eeu internasionale bekendheid en erkenning verwerf met hul realistiese landskapskilderye en hul geesdrif vir natuurlike motiewe wat in vars en sterk kleure uitgebeeld is. Dikwels het die kunstenaars hierdie motiewe ook buite Skotland gevind.

Die term Glasgow School is vir die eerste keer in 1890 gedurende 'n uitstalling van Skotse skilderkuns in Londen gebruik om na sekere stylooreenkomste te verwys wat in die werke van enkele jong kunstenaars uit Glasgow aangewys kon word. Die skilders het na hulself liewer verwys as The Boys om die kategoriserende term van "skool" te vermy. Hul los vereniging was onder meer gegrond op hul gemeenskaplike verwerping van sogenaamde akademiese kuns – destyds die oorheersende kunsstyl in Europa wat deur kunsakademies bevorder is en kunstenaars aan streng reëls onderwerp het – waarby die klemtoon op formele tegniese en estetiese aspekte geval het.

Net soos in Frankryk is die destydse kunslewe en -smaak in Skotland deur die behoudende kunsakademie te Edinburg oorheers. Die Glasgow Boys het hulself van dié tradisionele kunsbegrip gedistansieer en nuwe voorbeelde en invloede probeer volg soos Thomas Faed se koloristiese Skotse skilderkuns, die Skool van Barbizon, Franse réalisme (met Jules Bastien-Lepage as voorbeeld), impressionisme en die fyn afgewerkte en dekoratiewe styl van Noord-Amerikaanse tonaliste.

Dikwels word die Glasgow Boys se werke, wat Skotse landskapstonele en die plattelandse boereleefstyl uitbeeld, deur 'n besonderse koloristiese styl gekenmerk. In hul later werkfase kan invloede van die waterverfskilder Arthur Melville aangewys word (wat dikwels self by die Glasgow Boys gereken word).^[32]

Omstreeks 1885 kan drie verskillende strominge aangewys word in die kunstenaarskringe wat later as Glasgow Boys sou bekendstaan – 'n groep rondom William MacGregor en James Paterson wat die voorkeur gee aan realistiese onderwerpe; 'n tweede groep rondom Joseph Crawhall, James Guthrie, George Henry en Edward Arthur Walton wat deur 'n naturalistiese skilderstyl en 'n voorkeur vir plattelandse motiewe gekenmerk word en sterk beïnvloed is deur Jules Bastien-Lepage; en 'n derde groep rondom John Lavery, William Kennedy, Thomas Millie Dow en Alexander Roche wat hul opleiding almal in Frankryk ontvang het.

Al drie kunstenaarsgroepe het vir die eerste keer in 1885 ter geleentheid van 'n uitstalling in Glasgow byeengekom. Hul skilderstyl het, met naturalisme, realisme en impressionisme as uitgangspunt, kort voor lank ook baie ander invloede en ontwikkelinge getoon. So kan ná die toetreding van Edward Atkinson Hornel tot die Glasgow Boys ook simbolistiese invloede aangewys word.

Plattelandse tonele het min belangstelling by kopers gewek en is geleidelik vervang deur portrette en tonele waarin lede van die hoër middelklas uitgebeeld is. Met die sukses van die uitstalling van 1890 het die band tussen die Glasgow Boys losser geword. Omstreeks 1900 het nog slegs twee of drie van hulle hul ateljees in Glasgow gehad.^[33]

Vervoer

Spoorweë

Glasgow se eerste hooftreinroete na Garnkirk is in 1831 geopen. Teen die middel van die 1830's is die spoorwegnetwerk grootskaals uitgebrei en drie maatskappye gestig wat die stad met Edinburg, Greenock, Ayr en Kilmarnock verbind het. In die volgende dekade het verdere lyne na Carlisle, Aberdeen en Dundee ontstaan, terwyl die Skotse netwerk met dié van Engeland verbind is. Danksy die samesmelting van kleiner ondernemings in die periode tussen 1850 en 1866 het drie groot spoorwegmaatskappye in Sentraal-Skotland ontstaan wat roetes in Glasgow bedryf het. Caledonian Railways (CR) en Glasgow & South Western Railways (GSWR) het uitbreidings na nuwe stasies in die middestad, Central en St. Enoch, gebou, terwyl North British Railway (NBR) die stasie in Queen-straat herbou het.

'n Aantal belangrike treinlyne na die voorstede het in die 1880's en 1890's ontstaan, net soos die moltreinnetwerk Glasgow District Subway. Strawwe mededinging tussen die drie groot maatskappye was nie beperk tot treindienste nie. Stoomskipvervoer langs die Clyde-kus was ewe winsgewend. Die verdere uitbou van moltreinlyne is weens mededinging deur nuwe elektriese trems beperk.

Spoorweë het in dié periode 'n belangrike rol by Glasgow se groei vervul, veral as vervoermiddel vir steenkool, bou- en ander materiaal, landbouprodukte en verwerkte goedere, maar ook as openbare vervoermiddel na die groeiende buitewyke en voorstede. Die groei van swaar nywerhede en ander industriële sektore in westelike Sentraal-Skotland is eers deur die uitgebreide spoorwegnetwerk moontlik gemaak.

Kort voor die Groot Oorlog is die uitleg van Glasgow se spoorlyne voltooi. Die verdere ontwikkeling van voorstedelike spoorlyne is ná die elektrifisering van die tremstelsel tussen 1898 en 1902 gestaak, en langs die oos-westelike lyne is 'n aantal stasies in die volgende vier dekades gesluit.

Gedurende die Eerste Wêreldoorlog is alle spoorlyne deur die regering beheer, en dit was duidelik dat die samesmelting van kleiner maatskappye voordele sou inhou. Volgens 'n wet van 1921 het die meeste Britse spoorlyne op 1 Januarie 1923 saamgesmelt tot vier groot nasionale maatskappye waarvan twee treindienste in Skotland bedryf het: London, Midland & Scottish Railways (LMSR) het CR en GWSR oorgeneem en sodoende dié twee maatskappye se mededinging beëindig, terwyl NBR deel van London & North Eastern Railways (LNER) geword het. LMSR en LNER was sowel op die voorstedelike asook op die hooflyne mededingers. Verbeterde lokomotiewe en treinwaens is op alle lyne ingevoer. Die Glasgowse moltreinnetwerk is in 1922 deur Glasgow Corporation oorgeneem en tussen 1933 en 1935 geëlektrifiseer.

Ná die Tweede Wêreldoorlog is alle Britse spoorweë deur die Arbeidersparty-regering genasionaliseer en vanaf 1 Januarie 1948 deur British Railways bestuur. Vanaf die middel van die vyftigerjare is stoomlokomotiewe gaandeweg deur diesel- en elektriese lokomotiewe vervang. Die elektrifiseringsprogram het ook Glasgow se voorstedelike lyne ingesluit.

Glasgow is vandag die enigste Britse stad naas Londen waar meer pendelaars met treine na die middestad vervoer word as met busse – 'n feit wat na die belangrike rol van spoorweë by die ekonomiese ontwikkeling van die stad verwys. Glasgow is die middelpunt van die Skotse spoorwegnetwerk met vier groot treinstasies in die middestad wat uit die Victoriaanse tydperk dateer – Buchanan Street, Queen Street, St. Enoch en Central – waar passasiers na Glasgow se moltreinnetwerk en voorstedelike treinlyne kan oorstap.

Enkele spoorlyne is vanaf die 1930's weens strawwe mededinging van ander openbare vervoermiddels soos trems en busse buite werking gestel, maar na-oorlogse vervoerbeplanning het steeds voorsiening vir passasierstreindienste as belangrike vervoermiddel in westelike Sentraal-Skotand en die elektrifisering van voorstedelike treinnetwerke gemaak. Nogtans is twee van Glasgow se groot stasies in die 1960's gesluit, en net Queen Street en Glasgow Central het oorgebly. Die laasgenoemde is tans die besigste treinstasie buite Londen.

Die Greater Glasgow (later Strathclyde) Passenger Transport Authority and Executive is in die vroeë sewentigerjare gestig om toesig oor die streek se openbare vervoernetwerk te hou. Enkele treinroetes soos dié tussen Partick en Rutherglen is heropen. Tans vervoer die Strathclyde-stelsel jaarliks 40 miljoen passasiers. 'n Verdere 14 miljoen passasiers word deur Glasgow se moltreinnetwerk vervoer wat in die laat 1970's volledig gemoderniseer is.

Moltreine: Glasgow Subway

Glasgow se moltreinnetwerk, wat op 14 Desember 1896 as Glasgow District Subway geopen is, was die tweede Britse netwerk wat buite Londen ontstaan het. Dit is bowendien – naas Boedapest se moltreinnetwerk – een van die drie oudste moltreinstelsels ter wêreld, maar ook een van min wat nooit uitgebrei is nie. 'n Ander besonderheid is die spoorwydte van vier voet (1219 mm). Oorspronklik ontwerp as 'n kabelspoorstelsel, is dit later geëlektrifiseer. Die netwerk se naam is in 1936 gewysig tot Glasgow Underground, maar in 2003 is besluit om weer die oorspronklike benaming te gebruik. Die rollende materiaal uit die begintyd was nog tot in die 1970's in gebruik.

Ná omvattende modernisering word die moltreinstelsel tans deur die Strathclyde Partnership for Transport (SPT) bestuur. Die opvallende oranje kleur van die spoorwaens en die feit dat die stelsel uit twee sirkellyne bestaan (waarvan een kloksgewys en die ander antikloksgewys bedryf word) het aan Glasgow Subway die bynaam The Clockwork Orange besorg. Die netwerk bedien altesaam vyftien stasies aan weerskante van die Clyderivier, en 'n rit oor die volle lengte van die netwerk neem slegs sowat 24 minute. Alle stasies beskik oor eilandplatforms, en so is daar net aan een kant van die spoorwaens deure aangebring.

Padnetwerk en openbare vervoer

Terwyl padvervoer in die periode tussen 1770 en 1830 nog die belangrikste faktor was wat die groei van Glasgow bepaal het, is dié rol tussen 1830 en 1914 deur spoorweë oorgeneem. Dit was egter slegs vervoer van passasiers en goedere op middel- en langafstandroetes wat danksy die uitbreiding van die spoorwegnetwerk deur treine beter bewerkstellig kon word. Op korter roetes het padvervoer bestaande spoorweë, kanale en skeepvaartroetes doeltreffend aangevul. Verkeersopeenhopings het in die 1880's en 1890's selfs die aanleiding vir die bou van nuwe spoorweglyne gegee.

Noemenswaardige mylpale in die geskiedenis van Glasgow se openbare en privaat vervoer was die invoering van perde- en stoomtrems in die 1870's en van elektriese trems in die tydperk tussen 1898 en 1902, die afskaffing van tolgelde op Britse paaie in die 1880's, en die eerste motors wat vanaf die 1890's hul verskyning op Skotse paaie gemaak het. Lang reguit strate soos Great Western Road, wat teen die middel van die 1830's gebou is en vanaf die noordweste na die middestad geloop het, het as voorbeeld vir die uitbreiding van Glasgow se padnetwerk in latere dekades gedien. Hierdie soort strate was ook uiters geskik vir perdebus- en perdetremdienste wat sedert die 1870's op hoofroetes aangebied is. Die uitbreiding van die stadsgebied het nou gepaard gegaan met die uitbou van openbare vervoer. Omstreeks 1900 was daar honderde perdestalle rondom die middestad wat perde vir die vervoer van passasiers en goedere beskikbaar gestel het.

Tydens die Eerste Wêreldoorlog is met die grootskaalse vervaardiging van swaar voertuie begin, en oortollige onderstelle is later vir die bou van busse en vragwaens gebruik wat in die jare tussen die twee wêreldoorloë tot strawwe mededingers van spoorvervoer ontwikkel het. Nuwe grootpaaie, wat in die 1920's en 1930's gebou is, het Glasgow met Edinburg, Ayr en Inverness via Fort William verbind.

Aanvanklik het talle klein busondernemings meegeding om passasiers na Skotse bestemmings te vervoer, maar nadat die bedryf in 1930 gereguleer is, het groter winsgewende maatskappye ontstaan. In Glasgow was daar 'n stedelike monopolie op bus- en tremdienste wat deur middel- en langafstand-busdienste aangevul is. Motors het vanaf die 1930's danksy massavervaardiging en die gebruik van staal vir onderstelle steeds meer bekostigbaar geword sodat groot getalle inwoners in voorstede sonder openbare vervoergeriewe gehuisves kon word – 'n proses wat deur die Tweede Wêreldoorlog net tydelik onderbreek is. Glasgow se elektriese tremlyne is in die 1940's en 1950's gaandeweg deur trollie- en later motorbusse vervang.

Vergeleke met sy bevolkingstal was motoreienaarskap in Glasgow nogal laag, maar desondanks het padverkeer ná die Tweede Wêreldoorlog toegeneem sodat stadsbeplanners voorsiening gemaak het vir die uitbreiding van Glasgow se padnetwerk. Die eerste belangrike projek in hierdie verband, die Clyde-tonnel, is in 1964 voltooi. In die volgende jaar is die bou van 'n sirkelvormige snelweg rondom die middestad voorgestel. Die uitbou van bestaande strate tot snelweë was egter omstrede, en uiteindelik is net 'n deel van die oorspronklike planne verwesenlik, waaronder die opening van Kingston-brug in 1970 – 'n projek waarmee die noordelike en westelike gedeeltes van die sirkelsnelweg voltooi is. Die M8-snelweg het nou dwarsdeur Glasgow geloop.

In elk geval het die nuwe M8-snelweg padverkeer op bestaande strate verlig sodat 'n deel van die middestad in voetgangerlane omgeskep kon word. Die eerste straat, wat vir padverkeer gesluit is, was Buchananstraat in 1978. Argyle-, Buchanan- en Sauchiehall-straat vorm tans 'n Z-vormige stelsel van voetgangerlane en winkelstrate.

Lughawens

Glasgow word deur drie internasionale lughawens bedien wat almal binne 45 minute vanaf die middestad bereik kan word – Glasgow-lughawe (GLA) 10 km wes van die middestad in Renfrewshire, Prestwick-lughawe (PIK) aan die weskus (50 km suidwes van die middestad) asook Edinburg se internasionale lughawe (EDI).

Media

Historiese ontwikkeling

Ná 'n reeks toetsuitsendings het die BBC se 5SC-radiostasie sy volwaardige diens vir Skotland op 6 Maart 1923 in Glasgow begin. 5SC het musiekprogramme, radio-onderhoude en nuus asook sogenaamde outside broadcasts (konserte en ander programme wat vanuit Glasgow en sy omgewing lewendig uitgesaai is) aangebied. Die BBC se uitsaaidiens is verder uitgebrei met die opening van ateljees in ander Skotse stede soos Edinburg, Aberdeen, Inverness en Dundee.

Alhoewel baie radioprogramme deur die BBC se Londense hoofkwartier vervaardig is, het Skotse radiodienste vinnig ook hul eie styl begin ontwikkel. So is radiobewerkings van Skotse romans en kortverhale uitgesaai. Een van die gewildste plaaslik vervaardigde programme was The McFlannels, 'n radiodrama oor die lewe van 'n fiktiewe gesin in Glasgow wat vanaf 1939 op Saterdagaande aangebied is.^[34]

Huidige situasie

Die belangrikste rolspelers in die Skotse mediabedryf is in Glasgow gesetel. So het die Skotse televisie-uitsaaiers BBC Scotland (saam met BBC Alba) en Scottish Television (STV) hier hul hoofkwartiere en word gewilde televisieprogramme in plaaslike ateljees vervaardig. STV Group plc is 'n Glasgow-gebaseerde media-konglomeraat met belange in die televisie- en advertensiebedryf. Die onafhanklike uitsaaier ITV se twee Skotse televisie-konsessies, Central Scotland en Grampian, is albei in besit van STV Group en word ook deur hulle bedryf.

Die Skotse pers publiseer 'n aantal dagblaaie in Glasgow, waaronder Evening Times, The Herald, The Sunday Herald, Sunday Mail en Daily Record. Skotse uitgawes van die Trinity Mirror en News International word in Glasgow gedruk.

'n Verskeidenheid radiostasies saai programme vanuit ateljees in Glasgow. Die belangrikste kommersiële radiostasies in die stad, Clyde 1 en Clyde 2 wat meer as 2,3 miljoen luisteraars bereik, is in besit van Bauer Radio. Ander bekende stasies soos 105.2 Smooth Radio, Real Radio en 96.3 Rock Radio, is in besit van GMG Radio. Daarnaas saai die stasie Galaxy Scotland sy programme vir Sentraal-Skotland vanuit Glasgow uit.

Naas kommersiële stasies het gemeenskapsradiodienste in Glasgow 'n sterk markposisie behaal met stasies soos Celtic Music Radio, Subcity Radio, Radio Magnetic, Sunny Govan Radio, AWAZ FM en Insight Radio.

Sport

Rugby

Glasgow was een van die gasheerstede tydens die Rugbywêreldbeker 1999. Glasgow se professionele rugbyspan Glasgow Warriors speel in die Pro14 en hulle tuiswedstryde word op die Scotstoun-stadion gespeel.

Sokker

Glasgow was die gasheerstad van die eerste internasionale sokkerwedstryd wat in 1872 op die Wes-Skotse Krieketklub se Hamilton Crescent-veld in die stadsbuurt Partick gehou is. Hierdie wedstryd tussen Skotland en England het met 'n telling van 0-0 gelykop geëindig. Die geskiedenis van sokkersport in Skotland word in Glasgow se Skotse Sokkermuseum behandel. Die nasionale beheerliggaam van sokkersport in Skotland, die Scottish Football Association, het sy hoofkwartier in Glasgow, net soos die Scottish Professional Football League, die Scottish Junior Football Association en die Scottish Amateur Football Association.

Tans is daar drie professionele sokkerklubs in die stad – Celtic, Rangers en Partick Thistle. 'n Vierde klub, Queen's Park, se amateurspan speel in die Skotse Divisie 3. Historiese sokkerklubs in Glasgow was Clyde (wat intussen na Cumbernauld verskuif is) en Third Lanark A.C., Cambuslang, Cowlairs en Clydesdale wat almal bankrot gespeel het. Die geskiedenis en gewildheid van sokker in Glasgow lok groot skare ondersteuners na die plaaslike stadions.

Skotland se nasionale sokkerstadion, Hampden Park, hou die rekord vir die grootste getal toeskouers tydens 'n sokkerwedstryd. In 1937, toe daar nog baie staanplekke in Britse stadions was, het 149 547 ondersteuners 'n wedstryd bygewoon waartydens Skotland die Engelse nasionale span met 3-1 geklop het. Die UEFA Champions League se eindwedstryd is al drie keer in Hampden Park gehou (die mees onlangse spel het in 2002 plaasgevind) en die UEFA-beker-eindwedstryd in 2007. Daar is twee ander groot stadions in die stad, Celtic Park (met 60 832 sitplekke) in die ooste van Glasgow, en Ibrox-stadion (met 51 082 sitplekke) in Suid-Glasgow.

Statebondspele in 2014

Op 9 November 2007 is Glasgow as die gasheerstad van die Statebondspele in 2014 aangewys. Dit was die derde keer dat die Spele in Skotland plaasgevind het. Wedstryde is sowel in bestaande asook nuutgeboude stadions dwarsoor die stad gehou. Stadions soos Hampden Park, Kelvingrove Park en Kelvin Hall is ter voorbereiding van die Spele opgeknap, terwyl 'n nuwe nasionale arena vir Skotland, The Hydro, op die terrein van die vroeëre Queen Anne-dokke ontstaan het. Die multifunksionele arena met 12 000 sitplekke, wat deur die befaamde argitekte Foster en Vennote volgens die voorbeeld van Griekse en Romeinse amfiteaters ontwerp is, is in 2013 ingewy.

Die openingsplegtigheid van die Statebondspele het op 23 Julie 2014 in Celtic Park plaasgevind.

Glasgow se Botaniese Tuin

In 2017 vier Glasgow se Botaniese Tuin sy 200-jarige bestaan. Die tuin is in 1817 deur die Glasgowse plantkundige Thomas Hopkirk met die ondersteuning van 'n aantal plaaslike persoonlikhede uit die openbare lewe en die Universiteit van Glasgow gestig. Oorspronklik is die tuin uitgelê op 'n terrein in Sandyford aan die westelike einde van Sauchiehall-straat, destyds nog aan die standsrand geleë, en het agt akkers beslaan. Die tuin was in besit van die Royal Botanical Institution of Glasgow wat dit ook bestuur het. Die instelling het ook ingestem om leermateriaal soos plante vir geneeskundige en plantkundige klasse aan die Universiteit van Glasgow te verskaf.^[35]

Die tuin is uitgelê deur sy eerste kurator, Stewart Murray, terwyl Hopkirk drieduisend plante as kern van die versameling aan die tuin geskenk het. In 1821 is William Jackson Hooker, in sy tyd een van die wêreld se mees vooraanstaande plantkundiges, as professor in plantkunde deur die Universiteit van Glasgow aangestel. Gedurende die twintig jaar, waartydens hy die tuin bestuur het, het dit merkwaardige groei ervaar sodat sy versamelings in 1825 reeds 12 000 plante ingesluit het. In 1841 is Hooker benoem as direkteur van die Koninklike Botaniese Tuin in Kew, Londen.

'n Ander merkwaardige persoonlikheid in die tuin se geskiedenis was David Douglas, 'n boorling van Scone naby Perth, wat in 1820 deur die Glasgowse Botaniese Tuin aangestel is. 'n Sterk band het ontstaan tussen Hooker en Douglas, en die twee mans het verskeie kere plantkundige ekskursies na die Skotse Hoogland onderneem terwyl Hooker besig was met skryfwerk vir sy boek Flora Scotica. Op Hooker se aanbeveling het die Tuinboukundige Vereniging (Horticultural Society) Douglas in 1823 as verkenner aangestel. In 1826 het hy monsters van Pseudotsuga menziesii, die Douglas-denneboom, uit Noord-Amerika na Glasgow gestuur.

Die tuine het in die volgende jare gefloreer en sy versamelings so vinnig gegroei dat in 1839 'n nuwe terrein aangekoop moes word wat wes van die stad aan die oewer van die Kelvinrivier geleë was. In 1842 het die nuwe tuin sy deure vir die publiek geopen. Lede van Glasgow se Koninklike Botaniese Instelling (Royal Botanic Institution) het vrye toegang tot die tuin gekry, terwyl die publiek net op naweke toegelaat is en 'n toegangsgeld van een pennie moes betaal.

Die bekende Kibble-paleis, wat tans 'n hele woud van boomvarings huisves, was oorspronklik 'n privaat kweekhuis wat in Coulport aan die meer Loch Long gevestig is. Dit is in 1873 na sy huidige plek verskuif en aanvanklik gebruik as konsertsaal en vergaderplek waar befaamde sprekers soos Gladstone en Disraeli opgetree het.

In 1891 is die Botaniese Tuin deur die Glasgow-korporasie oorgeneem wat ingestem het om die bande met die universiteite te bewaar.