James Cook

James Cook
James Cook, portret deur Nathaniel Dance-Holland ca. 1775, National Maritime Museum, Greenwich
Gebore	7 November 1728 Marton (tans Middlesbrough), Yorkshire, Engeland
Sterf	14 Februarie 1779 Kealakekuabaai, Hawaii
Nasionaliteit	Koninkryk van Groot-Brittanje
Beroep	ontdekkingsreisiger, navigator en kartograaf
Titel	Kaptein
Eggenoot	Elizabeth Batts
Kinders	James Cook, Nathaniel Cook, Elizabeth Cook, Joseph Cook, George Cook, Hugh Cook
Ouer(s)	James Cook, Grace Pace
Handtekening

James Cook

James Cook

Kaptein James Cook (* 7 November 1728; † 14 Februarie 1779) was 'n Britse ontdekkingsreisiger, navigator en kartograaf.^[1] Cook was die eerste mens wat 'n kaart van Newfoundland saamgestel het voordat hy reise na die Stille Oseaan onderneem het. Hy was dan ook die eerste Europeër wat die oostelike kus van Australië en die eilande van Hawaiï aangedoen het, asook die eerste ontdekkingsreisiger wat rondom Nieu-Seeland gevaar het.^[2]

Cook het as tiener by die Britse handelsvloot^[3] en in 1755 by die Koninklike Britse Vloot aangesluit. Hy het deelgeneem aan die Sewejarige Oorlog en het die Sint-Laurensrivier tydens die beleg van Quebec verken. Dit het generaal Wolfe in staat gestel om 'n verassingsaanval te loods en Cook onder die leierskap van die Royal Society se aandag gebring. Dit was ook dan 'n belangrike draaipunt in sy loopbaan, wat bygedra het tot sy aanstelling in 1766 as kommandeur van die Endeavour vir die eerste van drie reise na die Stille Oseaan.

Cook het baie gebiede en verskeie eilande vir die eerste keer op Europese kaarte aangebring. Cook het in Hawaii omgekom ná 'n geveg met inboorlinge daar tydens sy derde verkenningsreis van die Stille Oseaan in 1779.

Reise

Eerste reis

In 1768 het die Engelse regering, op aandrang van die Royal Society, 'n ekspedisie op 'n reis gestuur wat drie jaar sou duur. Cook is aangestel as leier van die ekspedisie. Hy moes astronomiese waarnemings doen én ook na Terra Australis, die gewaande vasteland wat in die suide van die Stille Oseaan geleë sou wees, gaan soek. Australië is in 1605 deur die Nederlander Willem Janszoon ontdek en Nieu-Seeland en Tasmanië deur 'n ander Nederlander, Abel Tasmas, in 1642 en 1643. Die Spaanse ontdekkingsreisigers het 'n paar eilande, onder andere Tahiti , in die Stille Oseaan ontdek, maar die deel van die aardbol tussen Asië en Suid-Amerika was nog grotendeels vir die Europeërs onbekend.

Cook het 'n groep botanici saam met hom op sy reis geneem. Sy skip, die Endeavour, het in Mei 1768 vertrek en om Kaap Hoorn na Tahiti gevaar. Nadat 'n paar dae by die Geselskapseilande aangedoen is, het die ekspedisie Nieu-Seeland bereik en ses maande daar deurgebring om die eilandgroep te karteer. Cook het vasgestel dat Nieu-Seeland nie 'n onderdeel van 'n groter, onbekende vasteland is nie, en het 'n seestraat (Straat van Cook) tussen die suidelike en die noordelike eiland ontdek. Op dieselfde reis is 'n kaart van die ooskus van Australië geteken en is daar onderweg na Java vasgestel dat Guinee 'n groot eiland is en nie 'n onderdeel van 'n vasteland nie.

Op hierdie reis het Cook formeel besit geneem van Nieu-Seeland en Australië (deur hom New South Wales genoem), hoewel kolonisasie deur Engeland eers in 'n later stadium sou plaasvind. Op 12 Junie 1771 was Cook se ekspedisie terug in Engeland. Die verslag oor sy reis het groot belangstelling gewek. Hy het voorgestel dat 'n nuwe ekspedisie gereël word om die bestaan al dan nie van 'n suidelike vasteland finaal vas te stel deur die stelselmatige verkenning van die suidelike deel van die drie oseane.

Tweede reis

Daar is aan Cook se versoek gehoor gegee en op 13 Julie 1772 het hy met twee skepe, die Adventure en die Resolution, vertrek. Hy was vergesel van kaptein Tobias Furneaux (1735-1781), wat bevelvoerder op die Adventure was. Tydens die reis, wat drie jaar sou duur, is Nieu-Seeland as rusplek gebruik. Van Kaap die Goeie Hoop af het Cook so ver as moontlik suidwaarts gevaar en uiteindelik by 67° SB (verder suid as enigeen voor hom) ooswaarts geswenk toe hy nie meer verder deur die ys kon breek nie. Hy het oor die suidelike deel van die Indiese Oseaan na Nieu-Seeland gevaar en twee maande daar vertoef.

By Nieu-Seeland het die Adventure, wat 'n roete verder noord gevolg het, weer by Cook aangesluit. Van daar af het die twee skepe gesamentlik die Stille Oseaan verken. Op die terugtog na NieuSeeland via Tahiti het die Adventure afgedwaal en om Suid-Amerika na Engeland teruggekeer. Cook het alleen die ekspedisie voortgesit. In November 1773 het hy kruis en dwars oor die Stille Oseaan begin vaar, en tydens dié reis, op 30 Januarie 1774, het hy sy suidelikste punt (71° 10' SB, 160° 54' WL) bereik. Cook het 'n groot aantal eilande tydens daardie tog aangedoen of ontdek: Paaseiland, wat in 1772 deur Jacob Roggeveen ontdek is, die Marquesaseilande, die Nuwe Hebride, wat reeds ontdek maar nog onbekend was, en die onontdekte eilande Nieu-Caledonië, Palmerston, Niue en die Norfolkeilande.

In die eerste paar maande van 1775 het Cook deur die suidelike deel van die Suid-Atlantiese Oseaan gereis en Suid-Georgië en die Sandwich-eilande ontdek. Met sy terugkeer in Engeland in Julie 1775 het Cook die teorie oor Terra Australis vir goed die nek ingeslaan: in die suidelike oseane was daar niks meer as net eilande nie. Sy vermoede dat daar verder suid 'n vasteland was wat deur ys bedek is, is later bevestig. Cook se terugkoms was triomfantlik. Vir sy bydrae tot kartografie (hy het onder andere die probleem van lengtebepaling gedeeltelik opgelos deur die gebruik van 'n chronometer) is hy beloon deur lidmaatskap van die Royal Society, terwyl hy die Copley-medalje ontvang het vir sy bydrae tot die bestryding van skeurbuik. Tydens die reis van drie jaar het slegs vier van sy bemanning gesterf, en net een van hulle aan skeurbuik. Hy het ook die rang van kaptein in die vloot ontvang.

Derde reis

'n Jaar ná sy terugkeer, in Julie 1776, het Cook weer op 'n verkenningstog vertrek. Dié keer moes hy vasstel of dit moontlik was om noord van die Amerikaanse vasteland deur te vaar na Asië. Cook sou die moontlike deurgang van die westekant af (die Stille Oseaan) begin soek, terwyl 'n aantal skepe terselfdertyd uit die ooste 'n poging sou aanwend. Cook het weer met die Resolution vertrek, vergesel van Charles Clerke (1741-1779) op die Discovery. Hy het weer eens direk na Nieu-Seeland koers gekies en die jaar 1777 bestee aan die verdere verkenning van reeds ontdekte eilande in die Stille Oseaan. Onderweg na Alaska in die begin van 1778 het hy en Clerke die Hawaii-eilande ontdek. Daarná het hulle die noordweskus van Amerika, van Oregon af tot by die Beringstraat, stelselmatig verken. Op 70° 44' NB, noord van Kaap Prince of Wales, kon die skepe nie verder deur die ys breek nie en moes Cook omdraai.

In Januarie 1779 was hy terug in Hawaii van waar hy 'n tweede poging wou aanwend om óm Alaska te vaar. Die eilandbewoners, wat hom as 'n god beskou het, het hom uitbundig en met 'n groot feesmaal onthaal. Cook het net 'n kort rukkie vertoef en toe weer vertrek. Stormskade het hom egter gedwing om weer na Kealakekuabaai in Hawaii terug te keer.

Sy terugkoms het spanning onder die plaaslike bevolking veroorsaak, gedeeltelik omdat hy een van hul stamhoofde, wat as heilig beskou is, wou gesel vir diefstal en deels omdat hulle nie hul weg oopgesien het om 'n god op die eilande te onderhou nie. Op 14 Februarie 1779 is Cook deur die eilandbewoners om die lewe gebring. Clerke het die reis voortgesit en die Beringstraat bereik. Hy het dieselfde jaar egter aan tuberkulose gesterf. In 1784, dieselfde jaar waarin die verslag van Cook se derde reis gepubliseer is, is daar in Kealakekuabaai 'n monument ter ere van hom opgerig.

James Cook se reise: Eerste reis in rooi, tweede reis in groen, derde reis in blou en roete van sy bemanning nadat hy vermoor is in blou stippellyn

Die Cookeilande is na hom vernoem

Sien ook

• Dood van James Cook

Verwysings

1. HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8
2. Artikel oor James Cook in die 1911 weergawe van Encyclopædia Britannica
3. volgens Collingridge (2002)

Nog bronne

• Wêreldspektrum, Volume 4, bl.24-26, ISBN 0908409451

Skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie James Cook.