Plato

	Plato
	Beeld van 'n filosoof in Delphi. Daar word veronderstel dat dit 'n afbeelding van Plato of Plutarch is.
Gebore	428/427 of 424/423 v.C.; Athene
Oorlede	348/347 v.C. (op ca. 80); Athene
Nasionaliteit	Antieke Griekeland
Vakgebied	Retoriek, idealisme, kuns, literatuur, epistemologie, geregtigheid, deugsaamheid, politiek, onderwys, familie, militarisme
Beïnvloed deur	Sokrates, Homeros, Hesiodos, Aristophanes, Aesopus, Protagoras, Parmenides, Pythagoras, Herakleitos, Orphisme
Invloed op	Die meeste van die Westerse filosowe wat na hom werk het

Plato was 'n Griekse wysgeer (filosoof) wat van 427 v.C. tot 347 v.C. in die Griekse stadstaat Athene geleef het. Met sy ideëleer is hy die oervader van die filosofiese idealisme.

Plato se leermeester was Sokrates. Ná Sokrates se dood het Plato na Egipte en Italië gegaan en daar gestudeer saam met studente van Pythagoras.

Plato was nie so lief vir mense as wat sy leermeester Sokrates was nie, en een van die voorvereistes vir 'n filosofie-kursus by hom was dat die student meetkunde moes ken. Dit was heel waarskynlik as gevolg van Sokrates se vervolging oor sy filosofiese lewenswyse. Plato was nie bereid om ook so vervolg te word nie.

Die meeste van Plato se werke is geskryf in die vorm van Sokratiese dialoë, waarin 'n deels fiktiewe Sokrates met iemand 'n gesprek voer oor die een of ander filosofiese onderwerp.

Plato se vroegste werke het Sokrates se gedagtes verwoord. Van Sokrates het óf geen werke behoue gebly nie óf hy het nooit self iets geskryf nie, maar Plato het baie van sy gesprekke min of meer akkuraat opgeteken. Die eerste werke, wat Sokrates se gedagtes verwoord, is onder andere Eutufro, Apologia en Krito.

In sy latere werk het Plato begin om sy eie gedagtes op skrif te stel, en sy werk het meer begin handel oor dieper filosofiese vrae, soos die onsterflikheid van die menslike siel. Hierin het hy begin wegbeweeg van Sokrates se geliefkoosde onderwerpe, naamlik die vrae van Reg en Verkeerd, die aard van wysheid ens.

Plato is ook noemenswaardig as 'n wiskundige, 'n veld waarin sy bydrae dieselfde abstraktheid volg wat sy filosofie kenmerk – sy wiskunde kan gesien word as 'n uitbreiding van sy metafisika. Bertrand Russell (in sy werk met Alfred North Whitehead) noem Plato een van die vorste vir die getalteorie.

Plato se eie student was Aristoteles, en saam met Sokrates word hierdie drie wysgere die vaders van die moderne Westerse wysbegeerte genoem.

Lewe

Plato, seun van Ariston en Perictione, is afkomstig uit een van die mees vooraanstaande Atheense families. Twee van sy familielede van moederskant, sy oupa se broer Critias en sy oom Charmides, maak deel uit van die Dertig Tiranne. Plato was ook voorafbestem om 'n rol in die Atheense politiek te speel, maar as gevolg van hierdie politieke omwentelinge, en ook as gevolg van sy ontmoeting met Sokrates, toe hy ongeveer twintig was, het dit nie gebeur nie. Omdat Sokrates nooit iets geskryf het nie, en Plato nooit oor sy eie wedervaringe skryf nie, is niks bekend oor hierdie ontmoeting nie. Dit wil tog voorkom dat hierdie interaksie vir Plato van groot betekenis gewees het. Regverdiging van Sokrates se optrede is ongetwyfeld een van die belangrikste redes waarom Sokrates in baie van Plato se dialoë, die mees prominente spreker is.

Op latere leeftyd het Plato gereis. Ongeveer in 387 v.C. gaan hy na suid-Italië waar hy in kontak kom met Pythagoras-georiënteerde filosowe, onder wie Archytas. Ruim twintig jaar later (na 367 v.C.) het hy twee keer na Sisilië gegaan in 'n poging om Dionysios II daarvan te oortuig dat hy sy politiek op die platoniese lees moet skoei. Dit was nie suksesvol nie, maar is tog 'n aanduiding dat praktiese politiek vir Plato belangrik was. Van blywende invloed was sy stigting van die Akademie van Athene gewees. Van die daaglikse gebeure daar is weinig bekend, maar daar word aangeneem dat daar filosofiese ondersoek gedoen word, en dat onder andere die geskrifte van Plato bespreek word. Ook word lede van die akademie op versoek na buitelandse owerhede gestuur as politieke adviseurs. Die akademie het deur die eeue heen weliswaar die nagedagtenis aan Plato in ere gehou, maar het verskeie kere van filosofiese oriëntasie verander. Na sy dood word Plato aan die akademie opgevolg deur sy neef Speusippos. In 529 n.C. verbied die Bisantynse Ryk keiser Justinianus I die verspreiding van heidense denkbeelde, waarmee ook 'n praktiese einde kom aan die akademie van Plato. 'n Aantal filosowe vertrek daarop na die Akademie van Gondesjapoer, die intellektuele sentrum van die Sasandidiese ryk wat toe geregeer word deur Khusro I (501–579), 'n groot liefhebber van sowel westerse as oosterse filosofie. Na die islamitiese verowering van Persië (636–654) vind die Griekse filosofie onder meer so sy weg na die islamitiese wêreld.

Literêre styl

Plato was 'n bekwame stilis en sy werk vorm een van die onbetwiste hoogtepunte uit die wêreldliteratuur. Hoewel hy homself in sy tekste herhaaldelik skepties uitlaat oor die waarde van die geskrewe woord, is sy dialoë in sierlike en versorgde taal geskryf. Plato spreek nooit in sy eie naam nie, maar laat altyd ander persone optree in sy dialoë. Dit word aanvaar dat in sy werk, Sokrates se standpunte gedeeltelik ooreenkom met die van Plato self. Die ander persoonlikhede in die dialoë wissel, maar gereeld is dit persone wat bestaan, veral individue bekend in Athene van sy tyd.

Plato onderskei homself van die vroeëre denkers deur die skepping van dialoë, waarin mense met mekaar gedagte wissel na aanleiding van 'n praktiese situasie. Die dialoë is gewoonlik vernoem na een van hierdie gespreksvenote. Plato verkies die dialoogvorm om die lewendigheid van sy werk te verhoog, maar ook om 'n eg filosofiese gesprek na te boots, waarin verskillende standpunte aan die lig kan kom. Die teensy van hierdie benadering is dat Plato se eie insigte meestal nie ondubbelsinnig bepaal kan word nie.

Kenmerkend van sy werke is die dialektiese metode wat hy gebruik het as 'n soort voorloper van die logika. Drogredenasies kom ook in sy werk na vore, naamlik argumente wat nie korrek is nie, maar wel aanvaarbaar lyk. Hy skyf drogredenasies veral toe aan die sofiste wat daarvan gebruikmaak in gesprekke met Sokrates. In die konteks dien Sokrates as 'n pleitbesorger vir skerpsinnig en beredeneerde uitsprake oor die afbakening van die gehanteerde begrippe. Die oudste bekende teks oor die onderwerp drogredenasies is Plato se dialoog Euthydemus. Later sou sy leerling Aristoteles dit in sy werk De sophisticis elenchis verder ontleed.

Werk

Plato se werk is voltooi in 'n periode van ongeveer 50 jaar. Analise deur Plato kenners van sy woordgebruik, interne en eksterne verwysings en styl, word gebruik om sy werk in 'n vroeë, middel en laat periode in te deel. Hierdie indeling help ook om die ontwikkeling in sy denke te illustreer.

Plato se oeuvre vertoon 'n verbluffende diversiteit van onderwerpe, gepaard gaande met 'n selfs groter diversiteit van styl, metode, sfeer en toon. Hy karakteriseer verskillende persoonlikhede, maar maak ook in dit gebruik van mites, nabootsings van tydgenote en omgewingsbeskrywinge, so divers van die uitgelatenheid in die Symposium tot die kalemte en gerigtheid oor die dood in sy beskrywing van Sokrate se sterfdag in die Phaedo. Die onderwerpe verskil van die 'dialektiek' in die droë tweede deel van die Parmenides tot die Pythagoras-georiënteerde beskrywings van die struktuur van ons kosmos in die Timaeus. Hy fokus op die gesprek oor die menslike kenproses in die Theaetetus tot die gedetailleerde beskrywing van 'n staatsinrigting in die Wette (Nomoi). Onderwerpe soos die liefde (Symposium) tot die retoriek in die Gorgias en die etimologie in die Cratylus word ondersoek. Plato glo dat alleen 'n lewende gesprek tussen mense die ontsaan van 'n filosofiese vonk moontlik maak.

Vroeë periode

Die dialoë uit hierdie periode is gefokus op die uitbeelding van Sokrates se optrede wat meestal 'n ooreenkoms toon met die historiese werklikheid. Die onderwerpe onder bespreeking is veral eties van aard.

In dié werke is Sokrates saam met enkele ander individue op soek na definisies van bepaalde algemene begrippe. Veral individue wie voorgehou word as kundiges word telkenmale deur Sokrates in die verleenheid gestel, omdat hulle geen konsekwente antwoorde op sy vrae kan gee nie. Meestal is Sokrates se formulering as volg: Wat is X? Waarop daarna as antwoord baie opsommings van voorbeelde van X volg, in plaas van 'n werklike definisie. Verdere pogings om definisie waarna gesoek word te formuleer, blyk dan steeds weerleë te kan word deur Sokrates se vraagtegniek, wat ondanks sy kritiek op die sofiste grootliks van sofistiese aard is.

Voorbeelde is die Laches (wat is moed?), die Lysis (wat is vriendskap?), die Eutyphro (wat is vroomheid/ religieuse pligsgetrouheid?), die Charmides (wat is besonnenheid?), en die vraag na die begrip 'regverdigheid' in die eerste boek van die Politeia (die Staat).

Die resultaat van hierdie dialoë is dus meestal negatief, in die sin dat die gesoekte definisie nie gevind word nie, maar die aanwins is, in die oë van Sokrates, dat die ondervraagde persone nie langer kan dink hulle kennis het terwyl hulle in werklikheid nie weet nie. Vanuit Plato se standpunt lyk dit of so 'n negatiewe uitkoms veral bedoel is om die leser self tot verder nadenke aan te moedig. Bewys hiervan is dat die gesamentlike soeke na 'n definisie mense aanspoor om te filosofeer, en is die oefening dus nie sinloos nie.

Die dialoë van Sokrates met die Sofiste is ook 'aporeties' (die konsep vir dialoë sonder positiewe uitkomste). Plato skilder hierdie opvoeders van die jeug taamlik negatief, om die verskil met Sokrates duidelik te laat uitkom. Plato se kritiek op hulle is tweevoudig:

- Prakties: hulle gee voor om mense beter te maak (dit wil sê deur aretè (deug, voortreflikheid) te bevorder), daar waar hulle in werklikheid mense meer moreel en geskik vir openbare optede kon maak. Sulke gesprekke kan in die werke van Protagoras en Gorgias gevind word.

- Filosofies: hul 'relativisme'. Daar waar Sokrates, en in sy voetspoor Plato, daarvan oortuig is dat daar in die individu oortuigende (etiese) waardes bestaan, propageer 'n sofis soos Protagoras met sy bekende uitspraak; "Die mens is die maat van alle dinge", 'n meer subjektiewe waarheidsbegrip. Dié tema word ook nog in 'n later werk soos die Theaetetus bespreek.

Middel periode

Plato se werke uit hierdie periode het later van sy bekendste werke geword, deels omdat van die dialoë uit hierdie periode literêre hoogtepunte verteenwoordig. Voorts het hy in hierdie periode sy beroemde metafisiese opvattings ontwikkel.

Sy oortuiging dat daar vaste etiese waardes bestaan, kry gestalte in die aanname dat daar Idees (of 'Vorme') bestaan. Dit is onsigbare, tydlose, perfekte voorbeelde, waarvan die manifestasies in die wêreld slegs swak nabootsings daarvan is. Hierdie etiese Idees is volgens Plato absolute standaarde, geldig vir alle mense.

Die wese van dinge, wat Sokrates gepoog om te vind in die vroeë dialoë veral is sy soeke na definisies, is ook te vinde in Plato se 'Idees'. Aangesien die Idees volgens Plato vir ewig bestaan en dus ook vir ewig dieselfde is, sien hy in hulle die enigste ware onderwerpe van ons kennis. Die sigbare wêreld om ons heen is te veranderlik om werklik daarvan egte kennis te kan hê. In hierdie sienings is daar sprake van die invloed van Heraclitus, met wie se opvattings Plato vertrou geraak het via Cratylus. Aan hierdie opvatting lê waarskynlik 'n wiskundige konsep ten grondslag: elke vierkant wat ons teken is onvolmaak. Maar al ons berekeninge betreffende vierkante, is gebaseer op 'n perfekte, abstrakte vierkant. Dit brei Plato uit tot nie-wiskundige voorwerpe; soos 'n Idee 'Mens', 'n Idee 'Perd', ens. Daar is by Plato 'n duidelike verskil tussen die wêreld van Idees en die wêreld van Voorwerpe. Soms wek Plato ook die indruk dat die wêreld van voorwerpe slegs 'n skyn is; en ons lewe slegs te midde van afbeeldinge (sien ook sy allegorie van die grot).

Volgens Plato is dit vir die mens wel moontlik om kennis te bekom van hierdie Idees. In die Meno gee hy hiervoor as verklaring dat ons siel in 'n vroeër bestaan die Idees aanskou het, en homself/haarself weer herinner (anamnese) as die siel in ons ligaam funksioneer. Ons sien dan die flou afbeeldings van die onderwerpe om ons heen raak. Dit maak ook dat ons op 'n gegewe oomblik sekerheid kan hê dat ons inderdaad iets van die werklikheid ken.

So is ware filosowe ook in staat om die Idee 'Regverdigheid' te ken, en dit is die enige metode om tot 'n regverdige samelewing te kom. In Staat of Politeia (380 v.C.) sê Plato die filosoof-koning is die ideale leier van sy ideale staat, want so 'n person weet wat Regverdigheid is, en kan hierdie dus die beste laat realiseer in die wêreld om ons heen. Wakker geskud deur die onregverdige terdoodveroordeling van Sokrates het Plato gestel dat daar nie regverdigheid bestaan in Athene nie. Om daar iets aan te doen moes nie soseer die juridiese stelsel opgeknap word nie, maar die hele gemeenskap. In Staat, 'n dialoog wat begin met die soek na die definisie van 'regverdigheid', word die 'ideale' staat beskryf. Die geselekteerde groep heersers/filosowe ontvang 'n besonderse soliede opleiding; verder is daar wagters, 'soldate' wie die veiligheid moet verseker, en die res van die volk. Dit verteenwoordig 'n driedelige stelsel waarmee die optimum bereik word omdat elke onderdeel sy plek ken en behou, en elk ook sy deel doen om die beginsel van Plato se opvatting van regverdigheid tot uiting te laat kom.

'n Praktiese implementering van sy benadering doen dit voor toe Plato uitgenooi word deur Dionysios I (ca. 430–367 v.C.), die tiran van Syracuse op Sisilië, op aandrang van sy belangrikste raadgewer, die filosoof Dion (ca. 410–354 v.C.). Dion neem uiteindelik die mag oor, maar om dit te behou, is hy homself genoodsaak om sy toevlug te neem tot tirannieke metodes en word hy gou omgebring.

Naas hierdie statiese indeling (die waarneembare wêreld om ons heen, 'n onsigbare wêreld van die Idee, en ons siel wat 'n tussenposisie inneem) beskryf Plato in die Symposium en in die Phaedrus 'n dinamiese komponent naamlik eros, 'n energie (of drif) wat ons voortdryf en ons kan aanstuur in die rigting van die Idee. Maar hierdie eros kan ook sleg aangewend word as ons gefokus raak op die sensuele wêreld om ons. Die dualisme van Plato het waarskynlik 'n Pythagoras-georiënteerde oorsprong (dit is bekend dat Plato Pythagoras-georiënteerde filosowe in Suid-Italië besoek het).

Laat periode

Plato se werk uit hierdie periode is minder verhewe, idealisties, en tegelyk ook minder 'literêr' en meer 'sterk-filosofies'. Die dialoë gee nou baie minder die indruk van uitgewerkte toneelstukke, maar neig meer na vlakker tekste. Daarby is in sommige gevalle nouliks nog sprake van 'n 'dialoog' tussen persone. Sy 'metafisika' blyk nou 'n minder prominente rol te speel, maar hy verwerp dit ook nie.

So draai die Theaetetus veral rondom die vraag: Wat is kennis, sonder dat die anamnese of die ideëleer by die beantwoording betrokke word. Is kennis dieselfde as waarneming? Of is kennis dieselfde as waarneming in kombinasie met ‘n soort verantwoording?

Verder stel hy self in die Parmenides ('n dialoog) kritiese vrae oor die konsekwentheid van die ideëleer. Aangesien die Idee ook as morele voorbeelde dien, is dit tog ietwat vreemd dat daar byvoorbeeld ook 'n Idee van modder bestaan? Tog sou dit uit 'n logies oogpunt tog die geval moet wees. 'n Ope vraag is of daar ook Idees bestaan van gebruiksvoorwerpe. Die vraag is dan of op die oomblik dat die 'stoel' uitgevind word, die tydelose Idee Stoel ontstaan? Of is dit so dat die Idee van Trein, Vliegtuig, Rekenaar ens altyd daar was, maar geduldig wag op hul ontdekking deur ons?

Voorts ontwikkel Plato in dié periode sy diairesis, 'n metode van onderverdeling. Wanner 'n konsep gedefinieer word deur gebruik te maak van diairesis, word begin by die breë konsep, wat dan verdeel word in twee of meer sub-konsepte. Dit word dan herhaal totdat 'n definisie van die gewenste konsep geformuleer kan word. Maar 'n belangrike onderwerp in hierdie dialoog is die probleem van die "nie-wese": as 'n sofis nie die waarheid vertel nie, wat sê hy? Hy sê wat nie die geval is nie. Met die gevolgtrekking dat dit moontlik is, neem Plato weg van die invloedryke siening van Parmenides dat mens nie kan dink wat nie is nie.

In die Staatsman word met behulp van die metode van onderverdelings gebruik om 'n definisie van die politikus te formuleer. Hierdie dialoog bevat algemene metodologiese beskouings, maar bespreek ook deels 'politiek' (staatsvorme), 'n onderwerp wat Plato in sy grootste en laatste werk, die Wette, uitgebrei behandel. Ook hier lyk 'n verdere tendens van minder 'idealisme' ten gunste van 'realisme', waar te neem.

Daarnaas is daar die natuurfilosofiese werk, die Timaeus, waarin die aktiwiteite van 'n 'demiurg' beskryf word, wie besig is om ons heelal te vorm, waarmee die wiskundige struktuur wat hieraan ten grondslag lê, dui op Pythagoras se invloed. Hier word die Idee weer wel eksplisiet genoem, as die voorbeeld waarna ons wêreld gevorm is.

Invloed

Alfred North Whitehead se uitspraak dat die Europese filosofie die beste gekarakteriseer kan word as 'n aantal voetnotas tot die werk van Plato, is bekend. Hierdie uitspraak hoef nie letterlik opgeneem te word nie, maar dui aan, dat ons moeilik die verloop van die filosofie sou kon voorstel, as Plato nie daar gewees het nie. Soos by hom allerlei lyne van vroeëre denkers saamkom, so vertrek vanuit sy werk verskeie lyne, wat, begin by Aristoteles (wie twintig jaar aan Plato se akademie gebly het), en verder ontwikkel word deur verskeie ander filosowe.