Sitrus

Sitrus
Lemoene aan 'n boom (Citrus × sinensis)
Wetenskaplike klassifikasie e
Domein: Eukaryota
Koninkryk: Plantae
Klade: Tracheofiete
Klade: Angiospermae
Klade: Eudicots
Klade: Rosids
Orde: Sapindales
Familie: Rutaceae
Subtribus: Citrinae
Genus: Citrus
L.
Spesies en kruisings

Ancestral species:
Citrus maxima – (Pomelo)
Citrus medica – (Citron)
Citrus reticulata – (Mandarien)
Citrus micrantha – (Papeda)
Citrus hystrix
Citrus cavaleriei
Citrus japonica – Kumquat

Belangrike kruisings:
Citrus × aurantiifolia – Lemmetjie
Citrus × aurantium – Bitter lemoen
Citrus × latifolia – Persiese lemmetji
Citrus × limon – Suurlemoen
Citrus × limonia – "Rangpur"
Citrus × paradisi – Pomelo
Citrus × sinensis – Lemoen
Citrus × tangerina – Nartjie
See also below for other species and hybrids.

Sinonieme[1]
Pomelo

Citrus (of Sitrus) is 'n genus van bedeksadige bome en struike in die Rutaceae familie. Plante in die genus produseer sitrus vrugte, insluitend belangrike gewasse soos lemoene, suurlemoene, pomelos, en lemmetjies.

Sitrus het klaarblyklik ontstaan in die deel van Suidoos-Asië wat deur Noordoos-Indië, Mianmar (Birma) en die Yunnan-provinsie van China begrens word.[2][3][4]

Dit is vandag een van die belangrikste vrugtesoorte ter wêreld. In sommige lande word ook parfuum van sitrusblomme vervaardig. Die vrug bevat suikers en sure, en die smaak daarvan hang af van watter van die twee in oormaat aanwesig is. Omdat sitrusvrugte ook 'n taamlike hoeveelheid askorbiensuur (of vitamien C) bevat, word dit gebruik om gebrekstoestande vanweë vitamienarme diëte te verhelp.

In die dae van seilskepe het vars vrugte en groente geheel en al ontbreek in die dieet van matrose op lang seereise. Hierdie gebrek aan vitamien C het die gevreesde skeurbuik by die matrose veroorsaak. Om hierdie rede het Jan van Riebeeck opdrag ontvang om 'n verversingstasie aan die Kaap te kom stig, en hy het ook gou reeds sitrusbome aangeplant, wat uitmuntend in die behoeftes van die verbygaande skepe voorsien het. Die lemoen is verreweg die belangrikste sitrusvrug.

Die sitrusboom

[wysig | wysig bron]

Met die uitsondering van die Trifoliata-lemoen is sitrusbome immergroen. Die blare is enkelvoudig (uitgesonderd die Trifoliata-lemoen, wat 'n saamgestelde blaar van drie klein blaartjies het). Sitrusblare is tipies van 'n subtropiese plant en is leeragtig. Die blom het wit, vlesige kroonblare, baie meeldrade en 'n betreklike groot stamper, en 'n aangename, soet geur.

Sitrusbome toon jaarliks meer as een lootlengtegroeitydperk, maar die blomme kom meestal tydens die eerste groeitydperk in die lente te voorskyn. Die vrug word in die plantkunde as 'n besondere soort bessie, nl. 'n hesperidium, beskou. Die skil, en die sponsweefsel daaronder, maak die epikarp en mesokarp uit. Die deel wat geëet word, is die endokarp, en bestaan uit 'n aantal segmente met 'n menigte sapsakkies en sade.

Sitrusvrugte word in lande met 'n warm klimaat verbou. Hulle is nie bestand teen koue winters en sterk winde nie, en besproeiing is ook noodsaaklik. Daarom word sitrusvrugte alleenlik suksesvol in subtropiese klimaatstreke gekweek. Belangrike sitrusprodusente is die Verenigde State van Amerika, Brasilië, Spanje, Italië en Israel. In Suid-Afrika word sitrusvrugte veral in die Laeveld, KwaZulu-Natal en die Wes-Kaap verbou.

Die Kaapse streke Clanwilliam, Citrusdal, Paarl en die Gamtoosvallei het 'n winterreënval, terwyl die ander streke 'n somerreënval het of reën dwarsdeur die jaar kry. Die grootste deel van Suid-Afrika se sitrusoes word na Europa uitgevoer

Soorte

[wysig | wysig bron]

Trifoliata-lemoen (Poncirus trifoliata): Hierdie boom dra oranje-geel, eetbare vrugte. Die soort word slegs vir die ent van ander sitrusbome gebruik. Dit is die enigste sitrusspesie wat nie immergroen is nie.

Soetlemoen (Citrus sinesis): Dit is die bekendste en gewildste van alle sitrusvrugte in Suid-Afrika. Die bekenste kultivars is die vroeë Washington-nawel en die laat Valencia Late.

Bitter seville (Citrus aurantium): Die vrug is te suur om te eet, maar hulle is uitstekend vir die maak van bitterlemoen-konfyt. Hierdie soort is ook gewild as onderstam by ent, maar nie in Suid-Afrika nie omdat sulke geënte bome die gevreesde virussiekte Tristeza opdoen.

Nartjie (Citrus reticulata): Die vrug van hierdie boom is klein en die skil is dun en kom baie maklik los van die vleis. Dit is 'n gewilde vrug.

Sitroen/siter (Citrus medica): Die vrug is groot en dik van skil. Dit word slegs vir die maak van versuikerde skil gebruik.

Suurlemoen (Citrus limon): Behalwe die lemoen en die pomelo word hierdie spesie die meeste van alle sitrusvrugte verbou. Dit word as geursel en in koeldrank gebruik, en is besonder ryk aan Vitamien C. Daar word onderskei tussen growweskil-suurlemoene, wat in Suid-Afrika gewoonlik as onderstam gebruik word, en die gladdeskil-suurlemoene, wat soms verkeerdelik lemmetjies genoem word.

Pompelmoes (Citrus grandis): Dit is die grootste van alle sitrusvrugte en een vrug kan tot 4,5 kg weeg. Die vrug het 'n dik skil en die boom, wat hoofsaaklik in Oosterse lande gekweek word, is glo deur kaptein Shaddock van China na die Wes-Indiese eilande gebring; vandaar die Engelse benaming Shaddock.

Pomelo (Citrus paradisi): Dit word algemeen as 'n mutasie van die pompelmoes beskou. Die vrugte is groot, geel, sappig en effens bitter, maar baie aptytwekkend. Dit word gebruik as 'n ontbytvrug en as ontbytsap. Naas lemoene is hierdie sitrusspesie die belangrikste in Suid-Afrika.

Kumkwat (Fortunella japonica): Dit is die kleinste van alle sitrusvrugte, helder oranje van kleur en 'n bietjie groter as 'n kersie. Die hele vrug, insluitende die skil, is eetbaar. Die plant is by uitstek 'n siertuinstruik.

Lemmetjie (Citrus aurantifolia): Dit lys baie na 'n gladdeskil suurlemoen, maar is net kleiner. Dit is gevoelig vir koue en kom selde in Suid-Afrika voor.

Omdat sitrusspesies so maklik met mekaar baster, bestaan daar ook bekende basters soos die tangelo (ʼn kruising tussen 'n nartjie en 'n pomelo) en sitranje (ʼn kruising tussen 'n soetlemoen en 'n Trifllata-lemoen).

Bron

[wysig | wysig bron]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ "Citrus L.". Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Besoek op 10 September 2021.
  2. ↑ Frederick Gmitter and Xulan Hu, 1990. The possible role of Yunnan, China, in the origin of contemporary Citrus species (Rutaceae). Economic Botany 44(2):267–277 [1][dooie skakel]
  3. ↑ United Nations Conference on Trade and Development. Market Information in the Commodities Area: Citrus fruits [2] Geargiveer 5 Oktober 2010 op Wayback Machine
  4. ↑ Rainer W. Scora, 1975. On the history and origin of citrus. Bulletin of the Torrey Botanical Club 102(6):369–375 [3]