Skandinawië
Die intra-Nordiese gebruik van die term: Die drie monargieë Noorweë, Swede en Denemarke.
Die breë betekenis: Die Nordiese gebied (sonder Groenland en Svalbard).
Die maksimale betekenis: Sinoniem met die hele Nordiese gebied of die Nordiese Raad.
Die term Skandinawië verwys in geografiese opsig net tot die Skandinawiese Skiereiland met Noorweë in die weste en Swede in die ooste, maar sluit in 'n breë kulturele en politieke sin die vyf lidstate van die Nordiese Raad in, naas Noorweë en Swede dus ook Denemarke, Finland en Ysland. Die terme Skandinawiese en Nordiese lande word gevolglik dikwels as sinonieme gebruik.
Met die uitsondering van Finland se Finssprekende meerderheid praat alle Skandinawiese volke verwante Noord-Germaanse tale en het 'n trotse demokraties-parlementêre tradisie wat in die geval van Ysland selfs na die 10de eeu terugdateer. Vandag is Finland en Ysland republieke, terwyl die ander Skandinawiese lande grondwetlike monargieë vorm.
Die huidige politieke bande tussen die vyf lande word versterk deur 'n gemeenskaplike geskiedenis: In die 10de eeu het die Normandiërs hulle in groot dele van Noord-Europa gevestig, asook in die Noord-Franse gewes Normandië. Maar afgesien van die Wiking-tydperk en Swede se kortstondige rol as Noord-Europese groot moondheid in die 17de eeu was Skandinawië tradisioneel op die periferie van Europa.
In die loop van hulle geskiedenis is alle Skandinawiese lande gemeenskaplik geregeer. Swede en Finland het eers in 1809 van mekaar geskei, Noorweë en Swede in 1905, en Denemarke en Ysland in 1944.
Vanweë hulle noordelike ligging, wat hulle ook aan Atlantiese weerstelsels blootstel, word die Skandinawiese lande deur 'n koel en vogtige klimaat gekenmerk wat in die algemeen nie bevorderlik vir landbou is nie. Die lang daglig van die Nordiese somer kompenseer egter vir die ongunstige klimaattoestande sodat selfs noord van die Noordpoolsirkel nog graan verbou kan word.
Tot by die 19de eeu was die Skandinawiese nasies suiwer agrariese gebiede wat tot die armste lande in Europa behoort het, en honderdduisende emigrante was gedwing om 'n nuwe heenkome in Noord-Amerika te vind. Die nywerheidsomwenteling van die 19de eeu het van Skandinawië egter een van die welvarendste wêreldstreke gemaak. Die huidige Skandinawiese ekonomieë steun op hulle natuurlike hulpbronne soos geotermiese energie (Ysland) en waterkrag (Ysland, Noorweë en Swede), ruolie (Noorweë), ystererts (Swede) en hout (Noorweë, Swede en Finland), maar is daarnaas ook hoogs ontwikkelde nywerheidslande met 'n uitgebreide dienstesektor en gevorderde welvaartstelsel.
Die Skandinawiese modelekonomie behels 'n tegnologies innovatiewe sekundêre sektor met 'n groot aandeel van dienste en 'n groot vraag na produksiegerigte dienste. Die huishoudings se moderne struktuur is gekenmerk deur 'n hoë persentasie ekonomies aktiewe vroue wat saam met die gesofistikeerde welvaartstelsel die verskaffing van uitgebreide sosiale dienste deur die staatsektor noodsaaklik en moontlik maak.[1]
Die gewildheid van die Skandinawiese leefstyl en ontwerp het van ondernemings soos die Sweedse meubelvervaardiger Ikea, multinasionale maatskappye gemaak wat wêreldwyd op markte meeding, terwyl die progressiewe en egalitêre houdings en religieuse ongebondenheid van hulle bevolkings van die Skandinawiese lande ook wêreldleiers op die gebied van politieke gelykberegtiging gemaak en verseker het dat hulle tot die lande met die hoogste lewenskwaliteit behoort.
Etimologie
[wysig | wysig bron]
In die antieke oudheid het Skandinawië as Scandza bekend gestaan. Die huidige term is in etimologiese opsig verwant aan Skone ('n landskap in Suid-Swede) en die stad Skanör. Die oudste Latynse naam vir Skone, Scadinauia, het na die gebiede noord van Germanië verwys. Sommige geleerdes beweer egter dat die term sy oorsprong by die Germaanse godin Skadi het.
Scadinauia is onder meer deur die Romeinse natuurkundige Plinius die ouere (23–79) as 'n gelatiniseerde vorm van die Oud-Nordiese term Skaðinaujó gebruik. Hierdie term bevat die wortels skaðin- "gevaar" of "skade" (Oud-Nordies skán-) en -aujó "eiland" of "skiereiland" (Oud-Nordies -ey). "Skandinawië" sou dan "gevaarlike skiereiland" beteken en moontlik na gevaarlike seestrominge rondom die Suid-Sweedse skiereiland Falsterbo verwys.
In die Middeleeue is die Latynse term Terra Scaniae of Terra Scania vir die geweste Skone, Blekinge en Halland asook die eiland Bornholm gebruik; die Sweedse en Deense volkstaal verwys na hierdie streek nog steeds as Skoneland.
Geografie
[wysig | wysig bron]Noorweë
[wysig | wysig bron]
Die weskus van Noorweë word deur gebergtes oorheers en is gebroke met sowat 50 000 klein eilande. Nou fjorde strek soms oor 'n lang afstand tot by die binneland. Akkerbougrond is skaars in die gebied en lê veral aan die einde van die fjorde waar riviere hul lope deur die bergreekse gesny het. Die nedersettings en landbougebiede langs die kus is reeds in die Wikingtydperk deur 'n netwerk van beskermde seeroetes met mekaar verbind.
Ander landboustreke lê in die Jærendistrik in die suidweste, in die omgewing van die stad Trondheim (Trøndelagdistrik) en rondom die Oslofjord met die huidige hoofstad Oslo. Die streke wat minder geskik is vir landbou was net soos die mees noordelike gebiede anderkant die Poolsirkel steeds yl bevolk; in Noord-Noorweë het net enkele vissers- en jagtersdorpies langs die kus ontstaan.
Swede
[wysig | wysig bron]
Swede, in die oostelike helfte van die Skandinawiese Skiereiland, word deur wisselende landskappe gekenmerk. Norrland in Noord-Swede word deur digte naaldbosse en harde rotsagtige grond oorheers; die enigste landbougebiede lê in die smal kusstrook langs die Botniese Golf.
Middel-Swede behels twee vrugbare en digbevolkte en een gebied wat minder geskik is vir landbou. Die landskap Svealand was die oorspronklike tuisland van die Svear, 'n stam wat sy naam ook aan die hele land verleen het. Hier lê die provinsie Uppsala met die vroeëre hoofstad Ou-Uppsala, wat tydens die Middeleeue tot die magsbasis van die Sweedse koningshuis ontwikkel het; en die ongerepte Dalarna-streek met sy bergreekse, riviere en mere.
Die Götar-streek, wat na die gelyknamige stam vernoem is, lê suid van Svealand. Hierdie gebied, wat in die weste deur die Vänernmeer begrens word, behels die provinsies Väster- en Östergötland (Wes- en Oos-Götar).
Die suide van Swede was net soos die noordwaarts geleë Småland vroeër yl bevolk; eers in die laat Wiking-tydperk is die Suid-Sweedse hawestad Lund deur Dene gestig. Die vrugbare eilande Gotland en Öland het egter al vroeg tot digbevolkte landbou- en handelsentrums ontwikkel.
Denemarke
[wysig | wysig bron]- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Geografie van Denemarke.
Denemarke bestaan uit die laagliggende skiereiland Jutland en meer as 500 eilande langs sy ooskus, asook die eiland Bornholm wat verder ooswaarts in die Oossee lê. Denemarke was vroeër met digte bosse bedek, en die kusstrook langs die Noordsee was vanweë sy sanderige grond nie geskik vir landbou nie. Die plaaslike bevolking het egter reeds in die Middeleeue op perde- en veeteelt gesteun en handelsbande met sy suidelike Duitse buurlande aangeknoop.
Klimaat
[wysig | wysig bron]
Die klimaat van Skandinawië word deur sy noordelike ligging en die invloed van die warm Golfstroom oorheers. In die algemeen is die gemiddelde temperature laer as in Sentraal-Europa, tog geniet die gebied danksy die Golfstroom gematigde temperature – met uitsondering van Groenland wat grotendeels noord van die Arktiese Poolsirkel geleë is en deur 'n polêre en subpolêre klimaat gekenmerk word.
Die binnelandse streke van Noorweë, Swede en Finland het 'n tipiese vastelandsklimaat met koue winters en warm somers, terwyl Denemarke, die Faroëreilande en Åland deur 'n gematigde seeklimaat gekenmerk word. Die gemiddelde temperature in Noorweë se kusgebiede, Ysland en op die Faroëreilande is ten spyte van hul geografiese breedteligging relatief hoog – sonder die matigende invloed van die Golfstroom sou die klimaat vergelykbaar wees met dié van Siberië.
Die Nordiese somers is koeler as dié van Sentraal-Europa – hulle begin daarnaas later en eindig vroeër sodat daar min tyd vir vrugte is om ryp te word. Nogtans word daar ook somertemperature met meer as 30 °C aangeteken. Die mees noordelike gebiede van Skandinawië het aansienlik koeler somers – in die Yslandse hoofstad Reykjavik is die gemiddelde temperatuur in Julie nie hoër as 11,2 °C nie. Die Noordelike somerdae is buitengewoon lank en word deur helder nagte gekenmerk. Vanaf Junie gaan die son in die gebiede noord van die Poolsirkel hoegenaamd nie meer onder – die tyd van die middernagson breek aan. Bepaalde streke soos die Noorse eilandgroep Spitsbergen kry dan tot by vier maande ononderbroke sonskyn.
Daarenteen staan die Nordiese winters vir hul lang en donker poolnagte bekend. Die son bly dan weke lank benede die horison, en baie gebiede kry net enkele ure daglig. Ysland kry tussen November en Januarie slegs tussen drie en vier ure daglig. Die wintertemperature verskil duidelik – terwyl Ysland matige winters met 'n gemiddelde van -0,4 °C het, daal die kwik in Finland soms tot sowat –20 °C.
Tale
[wysig | wysig bron]
Die Skandinawiese of Noord-Germaanse tale, waaronder Deens, Noors (Bokmål en Nynorsk), Sweeds, Yslands en Faroëes met altesaam sowat twintig miljoen moedertaalsprekers, vorm 'n subgroep van die Germaanse tale en het hulle oorsprong in Oud-Yslands, 'n taal wat onder meer in die Edda oorgelewer is. Tans is net moderne Yslands en Faroëes (wat as Eilandskandinawiese tale in 'n mindere mate aan invloede van ander, nie-Skandinawiese tale blootgestel was) nog nou verwant met hierdie oorsprongstaal. Norn, 'n Skandinawiese taal wat tot in die 15de eeu op die Shetland- en Orkney-eilandgroepe noord van Skotland as omgangstaal gepraat is en eweneens by Eilandskandinawies gereken word, het in die 18de eeu uitgesterf. Noord-Germaans het teen die begin van ons tydrekening as 'n selfstandige Germaanse taalgroep van Wes-Germaans geskei en vanaf die 9de eeu in twee hoofgroepe, Wes-Nordies en Oos-Nordies (of Oud-Nordies), verdeel.
Daarnaas word op die Sweedse Oossee-eiland Gotland ook Gutamål gepraat, 'n taal wat uit die Oos-Germaanse Goties ontwikkel het en aan Deense, Nederduitse, Baltiese en Slawiese invloede blootgestel was. Aangesien Sweeds op hierdie eiland reeds in 1645 as onderwystaal ingevoer is, het Gutamål steeds meer Sweedse elemente begin inbed en word sodoende intussen soms as 'n Sweedse dialek geklassifiseer.
In die Wiking-tydperk (omstreeks 750 tot 1000) en die vroeë Middeleeue het mense in die Nordiese taalgebied nog eerder dialekte as selfstandige dialekte gepraat. Hierdie dialekte het eers geleidelik tot selfstandige tale begin ontwikkel in 'n taalkundige proses wat eers teen die middel van die 16de eeu afgesluit was. Fins maak deel uit van die Fins-Oegriese taalgroep en behoort dus nog by die Indo-Europese nog by die Nordiese taalfamilie.
Moedertaalsprekers van Deens, Noors en Sweeds kan mekaar maklik verstaan, selfs al praat hulle almal in hul eie taal. 'n Gevorderde kennis van ander Skandinawiese tale vereis nogtans die aanleer daarvan en woordeboeke. Die basiese woordeskat word deur alle Nordiese tale gedeel, selfs al het Sweeds soms afwykende woorde wat in die ander tale nie voorkom nie en verskil Deens vanweë sy uitspraak duidelik van Sweeds en Noors. Sprekers van Noors trek die meeste voordeel uit die hoë graad van verwantheid, terwyl Yslanders en Finne die meeste moeilikhede ondervind wanneer hulle in hul eie taal met ander Skandinawiërs wil kommunikeer. Yslandse en Finse kinders leer op skool naas Engels tenminste een van die ander Skandinawiese tale aan.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Vroeë geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Gedurende die laaste ystydperk (omtrent 18 000 v.C.) was Skandinawië en Ysland vergletser. Toe die ys begin afsmelt het, het die sogenaamde Hamburgse beskawing – 'n volk van rendierjagters – na Jutland in Denemarke begin uitbrei.
Die eerste menslike nedersettings in Skandinawië dateer uit die tydperk omtrent 10 000 v.C.[4] Enkele argeologiese vondse getuig van die lae bevolkingsdigtheid van hierdie periode en bewoners wat as jagters en versamelaars geleef het. Nogtans was die meeste gebiede in Skandinawië bewoon, en orals het etniese groepe hul eie beskawing met besondere kenmerke ontwikkel. Die suidweste van Noorweë (suid van die huidige hawestad Bergen) was die tuisland van die Fosna, 'n etniese groep wat vanuit die suidooste na die gebied geïmmigreer het, terwyl die Komsa die noorde van die Skandinawiese Skiereiland bewoon het – 'n gebied wat van die huidige Tromsø tot by Moermansk in Rusland gestrek het.[5]
Omtrent 4000 v.C. het albei etniese groepe begin om pyl en boog, harpoen en speer vir jagdoeleindes te gebruik, terwyl daar ook die eerste vissers en akkerbouers was. Die tradisionele jagkuns van die Samivolk in Noord-Finland toon sekere ooreenkomste met hierdie vroeë beskawings.
Argeologiese opgrawings het spore van 'n aantal verdere immigrasiegolwe opgelewer, waaronder mense van die sogenaamde Tregterbeker-beskawing wat vanuit die suide na Skandinawië getrek en 'n gebied bewoon het wat van die Oslofjord en Suid-Swede tot in die huidige Nedersakse, Slowakye en Pole gestrek het.
Tydens die Jongsteentydperk het die jagter- en versamelaar-volke geleidelik begin om akkerbou te beoefen. Megaliet-grafstene uit hierdie periode dui op kulturele bande met verder afgeleë gebiede soos Engeland, Frankryk en die Mediterreense wêreld, maar ook na die feit dat die destydse bewoners reeds bepaalde organisasiestrukture ontwikkel het. Die oostelike gebiede, wat van Oos-Pole en die Baltiese lande tot by Finland en Suid-Swede gestrek het, is deur die sogenaamde Kamkeramiek-beskawing oorheers. Gedurende die laat Bronstydperk het die Baltiese Bootbyl-beskawing na Skandinawië uitgebrei. Argeoloë verwys dan ook na 'n Noord-Eurasiese Kultuurkring wat van Skandinawië en Noord-Rusland tot by Siberië gestrek het, alhoewel die verskillende deelgebiede hul eie kulturele kenmerke ontwikkel het. Motiewe soos ineengestrengelde lyne en dierfigure was veral kenmerkend vir die Germaanse gebied en was tot in die tydperk van die Noorse staafkerke gewild.
Vanaf 1500 v.C. het die vroeë Skandinawiese volke meer voorwerpe begin vervaardig; ryk argeologiese vondse is onder meer deur setlaars uit die Bronstydperk agtergelaat wat nedersettings in die Oslofjord van Suid-Noorweë en die noordelike Varangerfjord bewoon het. Die vondse dui op permanente dorpstrukture met stabiele ekonomieë en etniese ooreenkomste met die destydse relatief welvarende bewoners van Denemarke.[6] Eerste handelsbande is aangeknoop, en Deense handelaars het Jutlandse barnsteen teen goud, koper en tin uit die noorde geruil. Grafvondse bewys dat daar in hierdie periode reeds gespesialiseerde ambagsmanne was wat versierde wapens en juweliersware vervaardig het. Godsdienstige voorwerpe soos die Sonstrydwa uit Trundholm (Denemarke), 'n vroeë bronskunswerk, verwys naas steeninskrifte na die kenmerke van die destydse godsdienste.
Houtsnywerk en reliëfs verduidelik kenmerke van die vroeë beskawings – roeibote, jag- en trekdiere was gewilde kunsobjekte, net soos manlike figure wat in hierdie tydperk meestal naak uitgebeeld is. Argeoloë het nogtans danksy talle vondse in koepelgrafte oorblyfsels van tekstiele en leerskoene ontdek sodat die destydse kleredrag gerekonstrueer kan word.
Die Ystertydperk
[wysig | wysig bron]
Die einde van die Bronstydperk en begin van die periode van ysterbewerking omtrent 500 v.C. is gekenmerk deur nuwe begrafnispraktyke en 'n verdere uitbreiding van akkerbou. In sommige gebiede is die tradisionele koepelgrafte vervang deur bootvormige grafte wat met stene begrens was. Hulle word in kulturele opsig as voorlopers van die latere Wiking-tydperk se boot- en skeepsgrafte beskou.[7]
Skandinawië was egter as gevolg van die Keltiese magsuitbreiding in Europa in ekonomiese en politieke opsig geïsoleer. 'n Tweede probleem was die negatiewe uitwerkings van die destydse klimaatverandering. Die yster, wat aanvanklik in Skandinawië vervaardig is, was bros en nie bestand teen die lae temperature van die noordelike gebiede sodat dele van Skandinawië deur stagnasie en selfs agteruitgang gekenmerk was.
Die Ystertydperk is ook die vroegste historiese periode waarin in Griekse en Romeinse werke na die Skandinawiërs verwys is. Die Griekse navorser Pytheas het hulle omtrent 300 v.C. as "barbare" beskryf "wat van bestaansboerdery geleef het."[8] Die Romeinse geograaf Strabo het in die 1ste eeu na die Kimbers in Denemarke verwys wat met die Kelties-Germaanse silwerketel van Gundestrup verbind word – 'n kunswerk wat ondanks sy vroeg-Keltiese motiewe ook Germaanse invloede toon.
Hierdie volke het in die Romeinse tydperk met die Romeine handel begin dryf – goedere soos huide, see-ivoor, slawe en pelse is na die Romeinse Ryk uitgevoer, terwyl Romeinse voorwerpe uit hierdie periode orals in Skandinawië opgegrawe is. Die beste akkerbougronde in Suid-Noorweë, Suid-Swede en Denemarke was reeds omstreeks 100 v.C. dig bevolk, en daar was die eerste emigrasiegolwe waartydens die Gote Swede verlaat en die Kimbers en Teutone na Sentraal-Europa begin trek het. Gelyktydig het die Finne vanuit die Wolgagebied na die noordweste getrek om hulle in die huidige Suid-Finland te vestig, terwyl ook Baltiese stamme na Finland geïmmigreer en Germaanse groepe hul stamgebiede na die noordelike Noorweë uitgebrei het.
Vroeë Germaanse beskawings
[wysig | wysig bron]
Nederlae van die Kimbers en Teutone
Oorwinnings van die Kimbers en Teutone
.jpg)
Die Romeine het Skandinawië gewoonlik as die tuisland van die Kimbers beskou, 'n Noord-Germaanse stam wat in die 1ste eeu v.C. op soek na 'n nuwe tuiste suidwaarts getrek en as plunderaars opgetree het. Ook ander barbaarse stamme soos die Langobarde, Boergondiërs en Gote, wat later 'n bedreiging vir die Romeinse Ryk sou vorm, is gewoonweg as Skandinawiërs beskryf. Plinius die ouere het in die 1ste eeu n.C. na die eiland Scandia verwys, terwyl Tacitus die Suiones uit Swede beskryf het – 'n volk van krygers met ongewone skepe.
Die Sitones, 'n volk in die noorde van Swede en Finland, is na bewering deur 'n vrou oorheers en soms valslik as Amasone beskryf. Kaarte uit die 2de eeu, wat deur Ptolemeüs geskep is, het die Saksers en Kimbers as bewoners van die huidige Denemarke getoon, terwyl Finne en Sami op die kaarte as bewoners van die noordelike Scandia verskyn het.
Germaanse rune-alfabette was vanaf 200 v.C. gebruiklik, maar kon net deur 'n klein aantal ingewydes gelees word. Hulle is soms ook vir magiese doeleindes gebruik, maar het op sigself nie oor magiese simbool-inhoud beskik nie.
.jpg)
In die volgende eeue is daar – ondanks die florerende handel tussen Skandinawië en die Romeinse wêreld – min oor Noord-Europa geskryf. Die riviere Vistula en Elbe het 'n belangrike rol vir die handel met Gotiese stamme in die suide gespeel, en in Swede en Denemarke is Romeinse glas- en juweliersware, muntstukke en wapens opgegrawe wat deur die plaaslike stamme met huide, pelse, slawe, barnsteen en ander handelsgoedere betaal is.
Ná die ondergang van die Wes-Romeinse Ryk is geen Romeinse of Griekse werke oor Skandinawië meer gepubliseer nie, behalwe vir Cassiodorus se "Geskiedenis van die Gote" in die 6de eeu. Die Skandinawiërs is hier uitgebeeld as die stamme wat 'n einde aan die Romeinse Ryk en beskawing gemaak het. Die noorde van die eiland Scandia is volgens Cassiodorus deur die Adogit en Scerefennae bewoon, die Suehan (of Swede) in die suide het bekend gestaan vir hulle uitstekende perde en pelse. Ander suidelike stamme was die Halin, Liothida, Bergio, Gauthigoth, Rugi, Augandzi, Grannii en Raumarici.[9]
Argeologiese spore wat uit die 4de eeu n.C. dateer dui op hoë bevolkingsdigthede in onder meer Denemarke, terwyl daar vanaf die 6de eeu ook gewapende konflikte was. In hierdie onstuimige periode, wat as die voorfase van die Wikingtyd beskou word, is ook handelsbande met ander Europese volke soos die Friese aangeknoop; die ontwikkeling van langbote vanaf die 6de eeu het 'n beslissende rol by die uitbreiding van die seehandel gespeel.
Die vroeë Swede is as 'n konfederasie van hierdie stamme beskryf, terwyl die Dane of vroeë Dene uit 'n kleiner aantal stamme bestaan het. Denemarke en die legendariese eiland Thule in die noorde is deur die Bisantynse geskiedskrywer Procopius as onvrugbare en troostelose gebiede uitgebeeld waar die son ook teen middernag geskyn het. Volgens Procopius was die Sami nog deur 'n baie eenvoudige leefwyse gekenmerk, terwyl ander Skandinawiese volke eerder deur hul religie van ander mense verskil het.
Latere Skandinawiese bronne verwys na die politieke eendrag van Swede en Dene. Die Ynglinga-saga en ander bronne vermeld dat die Swede van Uppland deur 'n magtige heerser geregeer is, terwyl die Angel-Saksiese Beowulf na die Skandinawiese "seekonings" verwys. Denemarke is eweneens deur magtige konings oorheers.
Argeologiese opgrawings het getoon dat Skandinawië in hierdie periode 'n agrariese ekonomie was wat met sy welvarende markte ook die ontwikkeling van gespesialiseerde ambagte bevorder het. Die Skandinawiese politiek, administrasie, skeepvaart en krygskuns het destyds van Noord-Europa 'n relatief stabiele gebied gemaak wat tot die bakermat van die Wiking-beskawing sou ontwikkel.
Die Wiking-tydperk
[wysig | wysig bron]
In 792 het Noorse Wikings hul eerste rooftog in Wes-Europa onderneem en die klooster Lindisfarne op die Noord-Engelse Holy Island geplunder. Dit was die beginpunt van gereelde jaarlikse aanvalle op die Britse kusgebiede. Die Skandinawiese rowers het na hulself as vikíngr verwys – 'n Oud-Noorse term wat sowel as "volgelinge" asook as "seerowers" vertaal kan word.[10]
Vanaf 799 het die Wikings ook die Fries-Saksiese kusstroke aangeval en in 845 Hamburg geplunder. Die rooftogte is gewoonlik deur relatief klein groepe Wikings onderneem wat op een dag onverwags opgedaag en hulle meestal op die volgende dag weer teruggetrek het. Selfs in gevalle waar daar 'n poging onderneem is om bystand aan die slagoffers te verleen, het hierdie hulp gewoonlik te laat gekom. Terwyl aanvalle deur rowers steeds voorgekom het, was die Noormanne se taktiek van blitsaanvalle ongekend in Europa. Vlug was die enigste kans op redding vir die aangevallenes, tog het die vrees wat Wiking-rooftogte versprei het ook verlammend op die kusbewoners ingewerk. Terwyl die laasgenoemdes die hele somer lank aan aanvalle blootgestel was, het die Wikings tydens die najaar met hul prooi – slawe, edelmetale, vleis, graan en ander alledaagse goedere – na hul tuishawens teruggekeer om daar te oorwinter.
Tans is navorsers glad nie eens oor die beweegredes vir die rooftogte nie. Daar was moontlik 'n hele reeks oorsake waardeur die begin en die einde van die Wiking-aanvalle op Wes-Europese kusgebiede verklaar kan word. Dikwels word aangevoer dat die Wikings as gevolg van vinnige demografiese groei en hoë bevolkingsdigthede genoodsaak was om hulle tot rooftogte in oorsese gebiede te wend – argeologiese vondse dui immers op 'n sterk toename van nedersettings. Maar daar is nogtans geen bewyse dat landbou en vissery destyds nie meer in staat was om in die bevolking se behoeftes te voorsien nie. Dit was juis hul liggaamsgrootte en krag – wat beslis aan goeie voeding te danke was – waarmee Skandinawiërs vrees in Wes-Europese kusbewoners ingejaag het. Eerder as honger word dus faktore soos veglus en die persepsie dat die weerlose kusbewoners en hul welvarende nedersettings 'n maklike prooi was aangevoer. 'n Suksesvolle rooftog het 'n hoë sosiale status aan Wiking-mans verleen en was 'n middel om vinniger rykdom, mag en invloed te bekom as in die tradisionele landbou- of handelsektor. Die Wikings se sedes en godsdiens was ook nie van so 'n aard dat hulle enige morele bedenkinge oor aanvalle op weerloses sou gehad het nie.
Die plaaslike skeepsboutradisie het 'n buitengewone vervoermiddel aan die Wiking-plunderaars verskaf – hul kenmerkende langskip wat sowat 300 jaar lank ongeëwenaar in Europa was. Sy bouwyse was lig en het van hom 'n vinnige en aanpasbare voertuig gemaak wat snelhede van twintig knope kon behaal (Christophorus Columbus se seilskip Santa Maria het teen tien knope in die rigting van Amerika beweeg).[11] Selfs in ongunstige omstandighede soos 'n windstilte kon hulle as roeibote nog 'n spoed van tot by sewe knope bereik. Die langbote se minimale diepgang het Wiking-ekspedisies in staat gestel om selfs rivierop te seil. Vanweë die gebrek aan paaie langs die riviere was dit haas onmoontlik om binnelandse stede met behulp van ruiters teen 'n Wiking-aanval te waarsku.
Danksy hul ligte bouwyse kon langskepe daarnaas oor langer afstande op land gedra word. Sodoende het Wikings dikwels 'n landengte van sowat twaalf kilometer in die huidige Sleeswyk-Holstein gebruik om van die Noord- na die Oossee te beweeg en was nie genoodsaak om die lang vaart deur die Skagerrak te onderneem nie. Sweedse Wikings het oor honderde kilometer na die Russiese binneland beweeg en selfs pogings onderneem om Konstantinopel te verower.
Skandinawiese koninkryke
[wysig | wysig bron]
In die 9de eeu, die begin van die Wiking-tydperk, was daar nog nie sprake van die huidige Skandinawiese nasies nie. Politieke grense het dikwels as gevolg van veldtogte of dinastiese ontwikkelinge verander, en die gebied van die huidige Denemarke, Noorweë en Swede was in 'n aantal provinsies verdeel wat deur onafhanklike plaaslike heersers (sogenaamde jarls), konings of invloedryke goewerneurs geregeer is. Baie van hierdie Skandinawiese provinsies (land) het tot vandag toe as administratiewe geweste bewaar gebly.
'n Land het in die Wiking-tydperk ook die basis van die militêre strukture gevorm. Elke provinsie is in 'n aantal hund verdeel – kleiner administratiewe en militêre eenhede met sowat honderd krygers, en terwyl die provinsies se grense as gevolg van samesmeltings en ander ontwikkelinge voortdurend verander het, is die hund gewoonlik nie aangetas nie en het as stabiele eenhede voortbestaan. Die provinsies het geleidelik tot groter monargiese ryke saamgesmelt wat deur konings geregeer is en geleidelik tot sentralistiese nasionale state ontwikkel het. Noorweë het sy magsgebied in die 13de eeu tot by die voorheen onafhanklike gebiede Ysland en Groenland uitgebrei en die proses van politieke verenigings sodoende afgesluit. Ná die kerstening van Skandinawië het ook die plaaslike koningshuise voordeel uit die kerk se administratiewe strukture getrek wat veral politieke stabiliteit en die opbou van 'n regstelsel bevorder het.
Reeds in die Wiking-tydperk was Skandinawië in ekonomiese en politieke opsig een van die mees stabiele gebiede in Europa, en moderne historici neem aan dat sowel die bevolkingsgroei in die Nordiese lande asook die aantreklikheid van welvarende gebiede in Wes- en Sentraal-Europa die aanleiding tot die Wiking-rooftogte vanaf die 9de eeu gegee het. Ten spyte van hul wrede aanvalle op kloosters en stede was die Wikings 'n belangrike ekonomiese faktor wat die rykdomme van Wes-Europa as handelsgoed gebruik en sodoende ook 'n bydrae tot die ontwikkeling van Noord- en Oos-Europa gelewer het.
Denemarke was die mees sentralistiese staat in Skandinawië nadat die koningshuis sy politieke invloed al in die vroeë Wiking-tydperk stelselmatig uitgebrei en uiteindelik 'n ryk oorheers het wat tot by die Elberivier in die huidige Noord-Duitsland gestrek het. Veldtogte teen die Franke in Duitsland en die Saksers en Engeland het die politieke, ekonomiese en militêre groei van die Deense staat nog versterk, en 'n aantal Deense stede het tot demografiese sentra ontwikkel, terwyl die kerk sy invloed vanuit die hoofstad Roskilde geleidelik oor die hele land uitgebrei het. Die koninklike Deense leër was 'n beslissende faktor by die verkiesing van nuwe heersers aangesien die monargiese stelsel net gedeeltelik erflik was.
Swede was in teenstelling met Denemarke 'n agrariese gebied, maar desondanks het die Sweedse koningshuis met die uitbreiding van sy invloed na Finland en Rusland oor steeds groter bronne van staatsinkomste beskik. Die laat kerstening van die land het die kerk as 'n tweede mag naas die koning gevestig en sy magsuitbreiding beperk.
In Noorweë het topografiese faktore die ontwikkeling van 'n magtige monargiese stelsel aanvanklik belemmer. Terwyl die meeste noordelike geweste selfregerende gebiede was, is die provinsie Vestfold in die suide van die land selfs deur 'n dinastie van oorspronklik Sweedse afkoms oorheers. Eers koning Harald Hårfagre het die verskillende klein Noorse ryke in die laat 9de eeu met sy oorwinning oor die noordelike heersers in 'n eenheidsstaat verenig, en sy dinastie het Noorweë tot die einde van die Wiking-tydperk oorheers.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ (de) Bosch, Gerhard en Alexandra Wagner: Dienstleistungsgesellschaften in Europa und Ursachen für das Wachstum der Dienstleistungsbeschäftigung. In: KZfSS Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie. Volume 55, nommer 3, September 2003, bl. 487
- ↑ (de) Konstam, Angus: Die Kelten. Von der Hallstatt-Kultur bis zur Gegenwart. Wene: tosa/Carl Ueberreuther 2007, bl. 40
- ↑ (en) britannia.com: Celtic Gods
- ↑ (de) Konstam, Angus: Die Wikinger. Geschichte, Eroberungen, Kultur. Wene: tosa/Carl Ueberreuther 2007, bl. 12
- ↑ (de) Schröter, Harm G.: Geschichte Skandinaviens. München: C.H. Beck 2007, bl. 8
- ↑ (de) Konstam (2007), bl. 12
- ↑ (de) Konstam (2007), bl. 13
- ↑ (de) Konstam (2007), bl. 13
- ↑ (de) Konstam (2007), bl. 15
- ↑ (de) Schröter (2007), bl. 11
- ↑ (de) Schröter (2007), bl. 13
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Skandinawië. |
- (en) "Scandinavia". Encyclopædia Britannica. Besoek op 7 Mei 2024.
- Die Nordiese Model – welvaartstaat en vryemarkekonomie
- (de) (en) (fr) eurotopics.net Oktober 2007: Die Nordiese Model – vryemarkekonomie en welvaartstaat in Skandinawië (in Duits, Engels en Frans beskikbaar) Geargiveer 20 Desember 2007 op Wayback Machine
 Nordiese lande | ||
|---|---|---|
| State |  | |
| Outonome lande | ||
| Spesiale status/kulturele area | ||
| Verwant | ||
| Sien ook | ||
