Osetas

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Osetas Ирӕттӕ
Mullers osetas treballando
Población total
720.000
Rechions con comunidaz importants
Osetia d'o Norte-Alania 480.310 Osetia d'o Sud 51.000
Rusia 515.000 Resta de Cheorchia 38.028 Siria 59.200 Turquía 36.900 Uzbekistán 8.170
Idiomas
Oseta, ruso y cheorchiano
Relichión
Cristianismo ortodoxo

Os osetas son un grupo etnico d'o Caucas central de luenga iranica derivata d'a luenga d'os antigos alanos. En 1989 yeran 334.737 en Osetia d'o Norte (republica autonoma de Rusia, on yeran o 53 % d'a población) y 164.009 en Cheorchia (prencipalment en Osetia d'o Sud, on con 65.195 individuos yeran o 66,2 %).

Luenga

As luengas iranicas d'a branca escita y sarmata antigament ocupaban extensas arias d'Europa oriental dica que fuoron desplazatas por as luengas turquicas y eslavas. Bi ha toponimos como o río Don que encara son trasparents pa os osetas, (Don significa "augua" pa os osetas, a l'igual que o río "Duero" provién d'una radiz que significa "augua" en luengas celtas). A luenga d'os alanos duró bel tiempo en as estepas y costeras d'o norte d'o Caucas por a existencia d'Alania, un reino alán formato por os alanos que fuyoron d'os hunnos enta o sud y se sedentarizoron chunto con pueblos caucasicos. En o Caucas a luenga alana-oseta quedó dividita en dos dialectos: o iron y o digor.

O primer libro escrito en luenga oseta ye de 1798 y en alfabeto cirilico. En o sieglo XIX se feba servir tanto l'alfabeto cirilico como l'alfabeto cheorchiano, y a vegatas o dialecto digor s'escribiba en alfabeto arabe. En 1923 s'introdució l'alfabeto latino. En 1938 introducioron l'alfabeto cirilico de nuevo en Osetia d'o Norte y l'alfabeto cheorchiano en Osetia d'o Sud, dica a muerte de Stalin, cuan ya deixoron de fer servir l'alfabeto cheorchiano. O digor deixó d'estar base d'un estándard escrito en 1939.

Os osetas tienen una rica literatura epica tradicional con elementos pagans, o ciclo d'os nartos, que han trasmeso a los circasians y abkhasios. O especialista en relichions politeístas indo-europeas y luengas caucasicas Georges Dumézil estudeó este ciclo con profundidat y trobó muitas cosas comuns con a mitolochía celta y india antiga (d'o periodo vedico).

Relichión

O cristianismo fue introduciu en o sieglo VI dende l'Imperio Bizantín. Os cheorchianos facilitoron a cristianización d'os alanos-osetas d'o sud. En os sieglos XVII y XVIII s'estendilló a relichión musulmana por a rechión digor dende Cabardia, pero en a segunda metat d'o sieglo XVIII os misioneros rusos consiguioron que a influencia cristianizadora tornase a estar mes fuerte que a influencia islamizadora.

Historia

Cuan os hunnos invadioron a los alanos una parte d'ellos s'adhibió a las suyas hordas, una atra parte prefirió emigrar enta l'ueste, (arribando en Hispania chunto con os vandalos y sueus), y una atra emigró enta o sud, establindo-se chusto a lo norte d'o Caucas. Os alanos d'o Caucas dominoron Ciscaucasia dica que i plegoron os gazaros arredol de l'anyo 600, convertindo-se en una potencia local. Alavez muitos alanos se replegoron ent'as montanyas d'o Caucas, on controlaban o solo camín practicable pa trescruzar-lo, encara dito huei Darial, (Dar-i-Alán, puerta d'os alanos), un congustro formato por o río Terec.

O reino alán d'o Caucas (Alania) tenió relacions con Costantinoble. Un feito curioso ye que i habió mercenarios alanos entre os almogávars d'os ducaus d'Atenas y Neopatria.

En o sieglo XIII en o tiempo d'a invasión mongola os alanos feban liga con os cumans, y tamién fuoron derrotatos por os mongols. Bels alanos emigroron con os cumans, estando establitos bel tiempo en Moldavia, on dioron nombre a la actual capital moldava, Iaşi, que significa en luengas eslavas y vlacas "alanos". Tecnicament aligatos y protechitos por os reis d'Hongría, habioron de convertir-sen a la relichión cristiana catolica, y fer parte d'a diocesi de Cumania.

Empentatos de nuevo por os mongols-tartres, os reis d'Hongría lis permitioron dimpués d'establir-sen en Hongría a l'igual que a los cumans.

Os alanos que quedoron en o Caucas perdioron poder sobre os pueblos sozmesos. As invasions mongolas creyoron procesos migratorios que conducioron dende o sieglo XIII a cambear as mugas etnicas y a formar nuevas entidaz etnicas en o suyo territorio, como por eixemplo os balcars y carachais. Una branca d'os circasians que emigró enta l'este entrando mes con contacto con os osetas u empentando-los quedó relativament isolata d'os circasians orientals y se convertió en o pueblo cabardo. En ixos sieglos se dixó de parlar d'alanos y s'encomenzó a parlar d'osetas. Encara huei o congustro que ha formato o río Terec a lo sud de Vladicaucás se diz congustro de Darial, (de Dar-i-alán, puerta d'os alanos).

Encara ye polemico o tema de cuan plegoron os osetas a la costera sud d'o Caucas. Bels historiadors cheorchianos obchectivos aceptan que ya en o sieglo XIII i heba un numero prou gran d'alanos-osetas en Cheorchia, y que a reina Tamar yera d'ascendencia en parte oseta.

A conquiesta rusa

En l'anyo 1774 l'Imperio Ruso s'anexionó o territorio oseta. En 1784 os rusos fundoron en territorio oseta a ciudat-fortaleza de Vladicaucás, que en ruso significa “sobirana d'o Caucas”. A fins d'o periodo sovietico ixa ciudat yera de mayoría rusa. Poco enantes de 1820 se costruyó a rota militar de Cheorchia, dende Vladicaucás dica Tbilisi. Con l'aduya d'esta rota militar os osetas ya yeran sozmesos a l'Imperio Ruso, y tamién os ingüixes, que se resistiban en a marguin dreita d'o Terec.

Os osetas, chunto con os cabardos (circasians orientals) estioron pro-rusos, a diferencia d'os circasians occidentals, os inguixes, os chechens y os daguestanís, esto lis permitió a los rusos de fer una falca que no permitió a los nativos caucasicos una resistencia conchunta.

A guerra civil rusa

Con tot y con ixo en bels intes os pueblos d'as montanyas d'o Caucas han tenito que asociar-sen, y cuan cayió o rechimen zarista, se formó en Vladicaucás l'Asamblea d'os Pueblos d'o Caucas, on s'achuntoron osetas, cabardos, chechenos, daguestanís y d'atros. En 1918 o bolchevique cheorchiano Grigori Ordzhonikidze fundó a Republica Popular Socialista d'os Soviets de Terec con capital en Vladicaucás. En agosto os cosacos forachitoron Ordzhonikidze y os bolcheviques, que tornoron con l'aduya d'os chechens, y fuoron forachitatos de nuevo en 1919 por l'exercito de voluntarios blancos d'Anton Denikin. Denikin yera mal visto por os montanyeses por os suyos ligallos con os cosacos, y dimpués de ser derrotato en Ucraína, habió d'abandonar o Caucas a l'exercito royo a prencipios de 1920.

O periodo sovietico

En chinero de 1921 as autoridaz sovieticas instituyoron a Republica Autonoma d'os Montanyeses dentro d'a Republica Federativa de Rusia, y como continadora de l'Asamblea d'os Pueblos d'o Norte d'o Caucas de 1917, aplegando a cabardos, balcars, osetas, ingüixes y chechens. En 1922 la reducioron a lo territorio d'os osetas y ingüixes, y desapareixió en 1936. En 1922 fue creyata a rechión autonoma d'Osetia d'o Sud pa os osetas de Cheorchia.

Os osetas d'o norte ganoron terreno a costa d'os ingüixes dimpués d'a II Guerra Mundial. Cuan os ingüixes fuoron deportatos t'Asia Central una parte d'Ingushetia (Prigorodny) s'adhibió a Osetia d'o Norte, y os osetas la pobloron. Encara que os ingüixes tornoron, Prigorodny ya no deixó de fer parte d'Osetia.

A descomposición d'a URSS

Cuan se desfeba a URSS os osetas han estato aligatos estatechicos d'os intreses rusos en o Caucas, contra os cheorchianos y contra os pueblos musulmans d'o Caucas oriental. En Cheorchia demandoron d'estar independients de Cheorchia y a unión d'as dos osetias baixo a tutela rusa. En Osetia d'o norte se producioron enfrentamientos interetnicos entre os ingüixes y os osetas por o control d'a rechión inicialment ingüix de Prigorodny.

Cuan Cheorchia encomenzó o suyo proceso d'independencia, os osetas de Cheorchia demandoron d'estar independients de Cheorchia. A rechión autonoma d'Osetia d'o Sud solicitó o estatuto de Republica Autonoma como paso previo a la fusión con Osetia d'o Norte en octubre de 1989. Ya a fins de 1989 i heba enfrentamientos armatos entre osetas y cheorchianos. Os nacionalistas cheorchianos yeran intransichents con as demandas d'as minorías no cheorchianas y acusaban a Rusia d'haber fomentato unas ideyolochías separatistas que estos nacionalistas calificaban de "dica l'inte inexistents", "amaneixitas por arte de machia".

En Tsjinvali, capital d'Osetia d'o Sud fue proclamata a independencia en setiembre u aviento de 1990. O president Zviad Gamsajurdia abolió l'autonomía d'Osetia d'o Sud y encomenzó una guerra ubierta. A capital fue asitiata por os cheorchianos. Muitos osetas se refuchioron en Osetia d'o Norte. En verano de 1992 se negoció un alto lo fuego que fue supervisato por patrullas rusas, osetas y cheorchianas. A presencia d'un batallón ruso dende 1992, d'alcuerdo con o gubierno cheorchiano permitió que tornase una calma relativa dica l'anyo 2008.

En octubre de 1992 os ingüixes se rebeloron en Osetia d'o Norte, y muitos d'ellos fuoron forachitatos ta Chechenia-Inguxetia con o consentimiento d'os rusos.

En l'anyo 2008 os rusos concentraban tropas en a muga con Cheorchia y lo gubierno cheorchiano se decidió a intervenir, producindo-se a Guerra en Osetia d'o Sud, con derrota d'os cheorchianos.

Bibliografía

• Georges Dumézil: Escitas y osetas (1996). Fondo de Cultura Económica, S.L
• Felipe Fernández-Armesto: Los hijos de Zeus. Pueblos, enias y culturas de Europa. 1996 Grijalbo.
• Jean Sellier y André Sellier: Atlas de los pueblos de Oriente. Acento Editorial.