Qolodomor

Soyqırım
Soyqırım
Sovet rejimində kütləvi qətllər

SSRİ-də etnik təmizləmə

Qolodomor (ukr. Голодомо́р[1], ukrayn dilindən tərcümədə "aclıq" və "öldürmək" sözlərindən əmələ gəlmişdir.[2]) – 1932–1933-cü illərdə dönəmin Sovet Ukraynasında indiki, Ukrayna və Rusyanın Kuban əyalətində süni olaraq törədilən qıtlıq səbəbilə 8 milyondan çox insanın öldüyü soyqırım aktı.[3] Tarixşünaslıqda bu hadisə Qıtlıq-soyqırımı, Böyük qıtlıq və ya Ukrayna soyqırımı adları ilə də tanınan 1932–1933-cü il hadisələri ölkənin başlıca taxıl ehtiyatlarına da təsir edən qıtlığın bir hissəsi idi.[4][5] Bu zaman əksəriyyəti etnik cəhətdən ukraynalı olan ölkənin böyük bir nüfusu aclıqdan ölmüşdür. 2006-cı ildən Qolodomor Ukrayna və başqa 15 dövlət tərəfindən Sovet hökumətinin ukrayn xalqına qarşı törətdiyi soyqırım hadisəsi olaraq tanınmaqdadır. Soyqırım zamanı nə qədər insanın öldüyü haqqında fikirlər müxtəlifdir.[6] Bəzi qaynaqlara görə 12 milyon etnik ukraynalının həyatını itirdiyi haqqında məlumatlar mövcuddur.[7] Lakin 2003-cü ildə BMT tərəfindən qəbul edilmiş və 25 ölkənin imzaladığı qətnamədə ölü sayısı 7–10 milyon aralığında göstərilmişdir. 2010-cu ildə Kiyev Apelyasiya Məhkəməsinin qərarına əsasən isə aclıqdan qaynaqlanan demoqrafik itki 10 milyona yaxın idi.[3][8][8][9][10]

Bəzi tarixçilərin fikirlərinə görə qıtlıq Stalin tərəfindən Ukraynada müstəqillik hərakatına son qoymaq məqsədilə həyata keçirilmişdi, lakin hərəkatın ən qaynar nöqtəsi sayılan Ukraynanın qərbi Polşanın tərkibində olduğu üçün soyqırıma məruz qalmamışdı. Soyqırımın əsas səbəbləri günümüzdə də tarixçilər arasında müzakirə mövzusu olaraq qalmaqdadır.[11][12][13][14][15]

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qolodomor ukrayn dilindən tərcümədə "aclıqdan ölmək" və ya "acından öldürmək" mənasına gəlməkdədir.[16] Bəzən bu ifadə ingilis dilindən "aclıqla öldürmək" kimi tərcümə edilir. Qolodomor ukrayn dilində "qolod" – aclıq və "mor" – xəstəlik sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. "Moriti" felinin tərcüməsi " kimisə zəhərləmək və ya kiməsə əziyyət vermək" deməkdir.

İlk dəfə Qolodomor ifadəsi 1930-cu ildə Ukrayn diasporasının Çexoslovakiyadakı nəşrlərində, daha sonra 1978-ci ildə ABŞ və Kanadadakı ukraynalı mühacir təşkilatlar tərəfindən istifadə edilmişdir.[17] Buna baxmayaraq Ukrayna SSR-də Stalinin ölümündən sonra belə aclıqla bağlı məlumatlar nəzarət altında idi. Belə ki, 1956-cı ildən sonrada tarixçilər qıtlıqdan bəhs edərkən sadəcə "qida çətinliyi" ifadəsini işlədirdi. "Qolod" sözü isə ümumiyyətlə qadağan edilmişdi.

Qolodomorun müzakirəsi 1980-ci illərdə Qlasnostun tərkib hissəsi olaraq daha açıq şəkildə aparıldı. Ukraynada bu ifadəni ilk dəfə rəsmi olaraq 1987-ci ildə Vladimir Şerbitski Sovet Respublikalarının 7-ci qurultayındakı çıxışında işlətmişdir. Daha sonra Ukrayna Yazıçılar Birliyinin sədri, Ukrayna KP-nın ideoloji məsələlər üzrə sədr müavini Aleksey Muşiyenko 1988-ci ildəki bir nitqində Qolodomor ifadəsinə diqqət çəkmişdir.[18] Qolodomor termin olaraq ilk dəfə 18 iyul 1988-ci ildə Sovet ittifaqında nəşr edilən bir məqalədə istifadə edildi. Termin 2004-cü ildə Ukrayn dilinin 2 cildlik lüğətinə daxil edilmişdir.[19][20]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhatə dairəsi və illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qıtlıq 1932-ci ilin fevral ayından 1933-cü ilin iyul ayına qədər öz təsirini bütün Ukrayna SSR ərazisində o cümlədən, Moldova Muxtar SSR-də göstərdi.[21] 1933-cü ilin yazında qıtlıq özünün ən yüksək nöqtəsinə çatdı. 1926–1939-cu illər ərzində Ukrayna əhalisi 6,6 % qədər artmışdı. Baxmayaraq ki, bu artım Rusiya və Belarusiya ərazisində 16,9 % və 11,7 % dərəcəsində idi.[22][23]

Sovet hökumət səlahiyyətliləri 1932-ci ildə 1931-ci ildə əldə edilən 7.2 mln ton məhsulla müqayisədə cəmi 4.3 mliyon ton məhsul tədarük edə bilmişdilər. Tezliklə şəhərdəki qida rasyonu böyük miqdarda tükənmişdi və 1932–33-cü illərin qışında və 1933-cü ilin yazında bir çox yaşayış məntəqəsi aclıqla mübarizə apardı. Şəhərdəki işçilər rasyon sistemi hesabına qida ilə təmin edilsə də artıq 1933-cü ilin yazında şəhər sakinləri də aclıqla qarşı-qarşıya qaldı. Bu ərəfədə işçilərə bütün SSRİ-də aclığın olduğu bir vaxtda məhsul gizlədən əks-inqilabçılarla bağlı propaqanda məqsədli filmlər nümayiş etidirilirdi.[24]

Kütləvi aclıqla bağlı ilk hesabatlar 1933-cü ilin yanvar ayına, Uman ərazisində iki yaşayış məntəqəsinə aiddir. Bunlardan biri Vinnitsa digəri isə Kiyev əyalətləri idi. 1933-cü ilin yanvar ayının ortalarında artıq qida ehtiyatı tükənmiş və aclıqdan ölüm hadisələri sənədlərdə öz əksini tapmışdı. Geri çəkilmə Ukrayna Kommunist Partiyasının 1932-ci il dekabr tarixli qərarnaməsi üzrə aparılmışdı. 1933-cü il fevral ayının əvvəllərində yerli hökumət nümayəndələri və Ukrayna Dövlət Siyasət İdarəsinin bəyanatlarında qıtlıqdan ən çox əziyyət çəkən ərazinin Dnepropetrovsk əyaləti olduğu qeyd olunmuşdu.[25] Burada əhali arasında tif və malyariya kimi xəstəliklərdə yayılmışdı. Artıq mart ayının ortalarında Kiyev əyalətində də qıtlıq özünün ən yüksək həddinə çatmışdı. 1933-cü ilin aprel ayında Xarkov bu siyahıya başçılıq edirdi. Siyahıda Xarkovun ardınca Kiyev, Dnepropetrovsk, Odessa, Vinnitsa və Donetsk vilayətləri, o cümlədən Moldova SSR gəlirdi. 1933-cü ilin may ayının ortalarından iyun ayına qədər aclıqdan qaynaqlanan kütləvi ölüm hadisələri ilə bağlı hesabatlarda Kiyev və Xarkov ətrafı ərazilər qeyd olunmuşdu. Aclığın ən az təsir etdiyi ərazi isə Çerniqov oblastı və Kiyevin və Vinnitsanın şimal bölgələri idi. Ukrayna MK-nin 8 fevral 1933-cü il bəyanatında heç bir aclıq hadisəsinin müalicə edilmədiyi bildirilmişdi. Yerli hakimiyyət orqanları aclıqdan əziyyət çəkənlərin sayı, aclığın səbəbləri, ölənlərin sayı, yerli mənbələrdən verilən qida yardımı və mərkəzləşdirilmiş şəkildə tələb olunan ərzaq yardımı barədə hesabat verməli idi. 1933-cü ildə Həftəlik Ukrayna qəzetində rabitədə çətinliklər və qıtlıq barədə geniş məlumatlar verilmişdi.

Qıtlıq illərində 2500-dən çox kannibalizm hadisəsi qeydə alınmışdı.[26]

Aclıq həm fiziki, həm də əxlaqi mübarizə idi. 1933-cü ildə bir qadın həkimin  öz rəfiqəsinə məktubunda yazılırdı: “Mən hal-hazırda kannibalizmə meyl etməmişəm, amma bu məktub sənə çatana belə davam edə biləcəyimə söz vermirəm." Yaxşı insanlar tez ölürlər. Kimki oğurluq etmir, o ölür. Kimki yeməklərini başqaları ilə paylaşır, o ölür. Kimki insan əti yeməkdən imtina edir, o ölür. Kannibalizmdən imtina edən valideynlər öz uşaqlarından əvvəl öldülər.

Qıtlığın səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
SSRİ ərazisində qıtlıq (1933)

Qıtlığın səbəbləri həm elmi həm siyasi debatlaırn müzakirə mövzusudur. Bəzi alimlər süni qıtlığın səbəbini sovet sənayeləşməsi dövründə aparılan dəyişikliklərlə əlaqəli iqtisadi problemlərin nəticəsi kimi görürdülər.[16][27][28] Bir qism alimlər isə iddia edirdilər ki, bu Stalin rəhbərliyinin ukraynalılara qarşı yeritdiyi siyasət idi. Kollektivləşdirmə ifrat böhrana və aclığa səbəb olmuşdu. 1929–30-cu illərdə kəndlilər torpaqlarını və mal-qaralarını dövlət təsərrüfatına verməyə məcbur edildilər və nəticədə onlar müəyyən məbləğ qarşılığında gündəlik işçi kimi bu təsərrüfatlarda işləyirdilər. Ukrayna SSR ərazisində kollektivləşdirmə siyasəti çoxsaylı kəndli üsyanlarına səbəb oldu. Kənd əhalisinin 1932-ci ilə kimi pasportu olmadığı üçün kolxoz idarə heyətinin razılığı olmadan onlar kəndi tərk edə bilməzdilər. Kəndli ailələrinin yaşamasının əsas mənbəyi onların həyətyanı təsərrüfatlarından götürdüyü gəlir idi.[29] Kollektivləşdirmənin nəticəsində taxılçılığın məhsuldarlığı aşağı düşdü. Əhalinin sayına düşən taxıl istehsalı 1928-ci ildəki 47-dən 1940-cı ildəki 40–44 s/ha düşdü. Heyvandarlıq məhsulları 40% azaldı. Beləliklə, kollektivləşdirmə kəndliləri aclıq və repressiyaya məruz qoyaraq kənd təsərrüfatına ağır zərbə vurdu.[30]

İlk beş illik plan Ukrayna fermalarından gözlənilən məhsulu- taxılı, şəkər çuğunduru və pambıqla dəyişdi.[31][32] Bundan başqa planın düzgün idarə edilməməsi və ümumi idarəetmənin olmaması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Əhəmiyyətli miqdarda taxıl sahələri biçilməmiş qaldı.[33] Taxılın bir hissəsi isə daşınma və saxlama zamanı itirildi. 1930-cu ilin yazında hökumət taxıl ixracını artırmaq məqsədilə qida tələbi proqramı başlatdı. 1932-ci ildə qida oğurluğunun cəzası ölüm və ya 10 illik həbs olaraq təyin edildi.[34][35][36]

Sovet hökumətinin yaratdığı bu süni qıtlıq ukrayn millətçiliyinə tuşlanan bir zərbə olaraq düşünülürdü. Ukrayna kəndliləri kolxozlara cəlb edilmək üçün qidadan məhrum edilməmişdilər, çünki, bolşevik kollektivləşdirməsi artıq 1932-ci ilin yayınadək sona çatmışdı. Qolodomor ilk növbədə müstəqil dövlət qurmağa can atan Ukrayna xalqının özəyi olan kəndlilərə qarşı yönəlmişdi..[31][36][37][38][39] Ukrayna kəndliləri kommunist ideologiyası ilə ziddiyyət təşkil edən və bolşevik liderlərinin açıq düşmənçiliyinə səbəb olan qədim ənənələrin və milli dəyərlərin daşıyıcıları idilər. Əbəs yerə deyil ki, İosif Vissarionoviç Stalin qeyd edirdi: "…kəndlilər milli hərəkatın əsas ordusunu təşkil edir… Kəndli ordusu olmadan güclü milli hərəkat olmayıb və ola da bilməz."[40][41]

Stalin rejiminin milli aspekti 1932-ci il dekabrın 14-də KP(b) MK və XKS tərəfindən qəbul edilmiş qətnamədə aydın şəkildə əks olunmuşdu. O, sovet Ukraynası və Kubanda taxıl tədarükünün aşağı göstəricilərini ukraynalaşdırma siyasətinin "yanlış şəkildə həyata keçirilməsi" ilə bilavasitə əlaqələndirirdi. Bu qətnamə əslində, sovet Ukraynasının və Kubanın ukraynalılar yerləşdirilmiş (bu proses 1920-ci illərdə başlanmışdı) rayonlarında milli inkişafa son qoyurdu.[42]

Macar-ingilis jurnalist Artur Kostler Qolodomor illərini bu sözlərlə ifadə etmişdir:

" "Hər qatar stansiyasında böyük bir kütlə varidi. Onlar ikonalar və kətanları uzadaraq qarşılığında çörək istəyirdilər. Qadınlar öz uşaqlarını vaqonların pəncərələrinə doğru uzadırdılar. Uşaqlar nazik ayaqları, şişkin qarınları və böyük başları ilə qorxuducu görünürdülər"[43] "

Sonrakı illərdə hadisəyə münasibət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qolodomor 1933, Aleksandr Vinerberqin çəkdiyi fotolardan

Sovet hökumətinin fəlakəti gizlətmək üçün etdiyi cəhdlərə baxmayaraq, jurnalistlər Qarez Cons, Malkolm Macridc, İvald Ammend, Ria Klaymen və mühəndis Aleksandr Vinerberqerin fotoşəkilləri və nəşrləri sayəsində bütün dünya bu fəlakətdən xəbər tutdu. Buna cavab olaraq, Sovet İttifaqı Bernard Şou, Eduard Heriyot və bir neçə məşhuru əks-təbliğat kompaniyasına cəlb etdi. Onlar SSRİ ərazisinə səfər edərək burada aclıq görmədikləri barədə ictimaiyyətə məlumat verdilər. Almanların Ukraynanı zəbt etdiyi vaxtda işğalçı hakimiyyət orqanları Qolodomor fəlakəti və digər kommunist cinayətləri haqqında qəzetlərdə məqalələr çap etdilər.[44] 1942-ci ildə aqronom Stefan Sosnovi Xarkov arxivlərindən əldə etdiyi sənədləri və Qolodomor qurbanları haqqında ətraflı statistikanı nəşr etdirdi. Müharibədən sonrakı dövrdə Avropa və Şimali Amerikadakı Ukrayna diasporu Qolodomor haqqında məlumatlar yaydı. İlk əvvəllərdə ictimaiyyətin məsələyə münasibəti bir qədər "ehtiyatlı" idi. Məlumatlar əsasən işğal edilmiş ərazilərdə yaşayan vətəndaşlardan gəlirdi, lakin 1950-ci illərdən sonra bu vəziyyət dəyişdi. 1950-ci ildən başlayaraq sağ qalanların xatirələrinə əsaslanaraq Qolodomor hadisəsi elmi cəhətdən araşdırılmağa başlandı.[33]

Faciədə ölənlərin sayı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ukrayna və Rusiyanın cənubunda depopulyasiyanın xəritəsi

1933-cü ildə artıq milyonlarla insan aclıqdan tələf olmuşdu. Ümumi həmkarlar ittifaqı hesabatına əsasən nüfuz itkisinin 6–7 milyon olduğu bildirilmişdi. SSRİ uzun müddət qıtlığı təkzib etdi. Əvvəlcə NKVD daha sonra isə KGB arxivləri araşdırdı və bəzi sənədləri ictimaiyyət üçün açıq hala gətirdi. Bəzi peşəkar tarixçilərə görə sadəcə Ukrayna ərazisində ölənlərin sayı 7 milyona çatırdı.[45] Keçmiş Ukrayna prezidenti Yuşşenko ABŞ konqresindəki çıxışında Qolodomor faciəsində 20 milyon ukraynalının həyatının itirdiyini söylədi.[46][47][48][49] Keçmiş Kanada prezidenti Stiven Harper isə ölənlərin 10 milyondan çox olduğu barədə ictimaiyyətə açıqlama vermişdi.[50] 4 oktyabr 2016-cı il tarixində, Taras Şevçenko adına Kiyev Milli Universitetində keçirilən "Qolodomor 1932–1933-cü illərdə Ukrayna millətinin itkisi" adlı beynəlxalq konfrans zamanı, qıtlıq illərində 7 milyon ukraynalının öldürüldüyü və ümumilikdə SSRİ ərazisində 10 milyon insanın aclıqdan öldüyü bildirildi.[51] Tarixçilər Timoti Snayder və Stiven Vitkroft yazırdı "Prezident Yuşşenko şişirdilmiş rəqəmlərlə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır, amma bu həqiqətdir ki, 1932–1933-cü illərdə ukraynada aparılan süni aclıq siyasi qərarların nəticəsi idi və milyonlarla insanın ölümünə səbəb olmuşdur".[52] Sonralar Vitkrofun Postmediya qəzetində bir məqaləsi yayımlanmışdı. Burada göstərilirdi "Stiven Harper və bir çox siyasətçinin istifadə etdiyi ölüm sayı ilə bağlı rəqəmlər təəssüf doğurucudur və burada 10 milyon ukraynalının aclıqdan öldüyü barədə söylənilən fikirlər hər biri əsassızdır."[33]

Faciədə ölənlərlə bağlı bəzi fikirlər ərazi çərçivəsində irəli sürülsə də, digərləri arxivlərə əsaslanmaqdadır. Bəzi tarixçilər Sovet propaqandasını əks etdirdiyinə görə SSRİ tərəfindən həyata keçirilən siyahıyaalmaların düzgünlüyünə şüphə ilə yanaşırlar. Digər iddialar isə dünya liderləri tərəfindən aparılan müzakirələrə əsasən irəli sürülmüşdür. 1942-ci ilin avqust ayında söhbət zamanı Stalin Çörçilə nəinki tək Ukrayna, bütün SSRİ ərazisində kollektivləşdirməyə qarşı çıxan 10 milyon repressiya qurbanı olduğunu bildirmişdir. Stalin bu siyahıya sadəcə həyatını itirənləri deyil, sürgünə göndərilənləri də daxil etmişdi.

Bundan başqa Qulaq adlandırılan əmək düşərgələrində həyatını itirənlərin yoxsa öz evində aclıqdan ölənlərin sayılması haqqında da fikir ayrılıqları mövcuddur. Arxivlər açılanadək bu barədə təxminlər belə idi:

2,5 milyon (Vladimr Kubiyoviç), 4,8 milyon (Vasili Hrişko) və 5 milyon (Robert Konkest)

Qısa müddət əvvəl açıqlanan demoqrafik göstəricilər də daxil olmaqla aparılan 2002-ci il hesablamalarına əsasən itgilərin sayı 3,2 milyon və ya 3–3,5 milyon arasında dəyişir. Sovet arxivləri 1932–1933-cü ildəki ölümlərin sayını minimum 1.8 milyon olaraq açıqlayır. (doğuş zamanı ölənlərlə birgə 2,7 milyon) Həmin illərdə 1.2 milyon tif xəstəliyinə yoluxma və 500 mindən çox xəstəlikdən ölmə aktı qeydə alınmışdır. Tif xəstəliyi bu illərdə əsasən bitlər tərəfindən yayılırdı. Məshul yığımının azalması və yoxsulluğun artması bitlərin də artmasına gətirib çıxaran amillərdən idi. Dəmiryol stansiyalarında və qatarlarda o cümlədən başqa yerlərdə toplanan çoxsaylı qaçqınların bitlərin əsas daşıyıcıları idilər. 1933-cü ilin göstəriciləri 1929-cu ildəkindən təxminən 20 dəfə çox idi. Artıq xəstəliyə yoluxanların sayı 1933-cü ilin iyun ayında yanvar ayına niosbətdə 10 dəfə artımışdı.[53][54]

Sovet arxivlərindəki sənədlərdə qeydə alınmış ölümlərin sayı bir biri ilə ziddiyət təşkil edir. Kalçitski tərəfindən açıqlanan hesabatlarda 1937-ci il siyahıyaalmasında əhali sayının 1926-cı il siyahıyaalmasına nisbətdə 538 min nəfər az olduğu göstərilmişdir.[55]

Açıqlanan Sovet statistikaları
İl Doğuş Ölüm Təbii dəyişmə
1927 1,184 523 661
1928 1,139 496 643
1929 1,081 539 542
1930 1,023 536 487
1931 975 515 460
1932 782 668 114
1933 471 1,850 −1379
1934 571 483 88
1935 759 342 417
1936 895 361 534

Soyqırım məsələsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çikaqo Amerikan qəzetinin ön səhifəsi
Daily Express qəzeti, 6 avqust 1934

Alimlər Qolodomorun süni yolla, qəsdən edilmiş soyqırım yoxsa təbii və qeyri-ixtiyari olması barədə günümüzdə də müzakirələr aparmaqdadırlar. Qolodomorun soyqırım olub olmaması müasir dövr siyasəsətində də əhəmiyyətli müzakirədir və sovet siyasətinin soyqırımın qanuni tərifinə daxil edilməsi mövzusunda ümumi bir fikir birliyi yoxdur.[37][56] Bundan əlavə, Qolodomorun coğrafi sərhədləri ilə bağlı narazılıqlar var. Bəziləri Ukraynadaki aclığı SSRİ-nin başqa hissələrində baş verən aclıqdan ayrı olaraq sayır. Ukraynalı tarixçi Viktor Kondraşin isə onların birgə olduğunu yazır, halbuki o həmçinin qeyd edir ki, Ukraynada 32-ci ilin sonunda törədilən müsadirələr ordaki vəziyyətini daha ağır eləyib.[57]

Xarkov küçələrində aclıqdan ölən ukraynalı

Bu barədə elmi mövqelər arasında müxtəlifliklər mövcuddur. Rafail Nemkin, Ceyms Meys və Timoti Snayderə görə Qolodomor soyqırım hadisəsidir və Stalin siyasətinin nəticəsidir. Maykl Elman isə Qolodomoru bəşəriyyətə qarşı edilmiş cinayət hesab etsə də, soyqırım kimi tərifi üçün yetərli dəlilin olmadığı fikrini irəli sürmüşdür. Digər bir tərəfdən Robert Konkest və Stiven Rozfaylda görə ölümlər məhsul azlığı ilə deyil birbaşa dövlət siyasəti ilə bağlıdır. Onlar insan itgisini təsadüfü zənn etmirdilər, lakin soyqırım adlandırmaq üçün yetərli ölüm sayısı olmadığını bildirirdilər.[58] Professor Mark Tauger Qolodomorun dövlət tərəfindən qəsdən törədildiyi barədə fikirlərə qoşulmasa da, bunu aparılan uğursuz iqtisadi islahatların nəticəsi hesab etmişdir. Rus yazıçı, publisist və tarixçi Aleksandr İsayeviç Soljinetsın Qolodomor faciəsini 1920–1921-ci ildə Rusiyada baş verən qıtlığa bənzətmişdir.[59] O bildirmişdir ki, hər ikisi bolşeviklərin taxıl tədarükü zamanı kəndlilərin amansız qarət edilməsinin nəticəsidir və Qolodomor soyqırım sayılmamalıdır.[60][61]

Sovetlərin və Qərbin inkarı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qolodomorun inkarı 1932–1933-cü ildə Ukraynada baş verən soyqırımın gerçəkləşməməsi və ya əvvəlcədən planlanmış bir hadisə olmaması iddiasıdır. SSRİ-nin bu məsələdəki mövqeyi qıtlığın baş verməsini inkar etmək idi və bu Bernard Şou, Valter Duranti, Luis Fişer kimi bəzi qərb mətbuat nümayəndələri və məşhurları tərəfindən həyata keçirildi.[62] Sovet rəsmiləri məsələnin müzakirəsini qadağan etmişdi.[63][64][65]

Müasir siyasətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qolodomoru rəsmən soyqırım kimi tanıyan ölkələr

Dünya ictimaiyyətinə Qolodomor faktının çatdırılmasının məqsədi – milyonlarla günahsız qurbanın ruhunu şad etmək, sovet kommunist rejiminin cinayətini pisləmək, tarixi ədaləti bərpa etmək və Ukrayna xalqının soyqırımının beynəlxalq miqyasda tanınmasına nail olmaqdır.[66][67]

Qolodomoru soyqırım kimi tanıyan Ukrayna dünya ictimaiyyətinə süni şəkildə yaradılmış aclıqdan indi də silah kimi istifadə olunması faktını çatdırmaq istəyir. Bunun dərki dünyanın hər hansı bir yerində bu cür dəhşətli aktın qarşısının alınmasına yardımçı ola bilər. Ukrayna Ali Radası 2002–2003-cü illərdə qəbul etdiyi üç qətnamədə dünya ictimaiyyətini Qolodomorun soyqırım kimi beynəlxalq miqyasda tanınmasına çağırmışdır. 28 noyabr 2006-cı il. Ukrayna Ali Radası Qolodomoru soyqırım kimi tanıyan qanun qəbul etdi.[68] 2010-cu ilin yanvarın 13-də Kiyev Appelasiya Məhkəməsi tərəfindən Ukraynalılar milli qrupuna qarşı 1932–33 illərdə əhalinin qismini fiziki yox etmək üçün yaşayış şəraitlərinin yaradılma yolu ilə soyqırım törətməkdə Bolşevik rejiminin liderləri günahkar bilinib.[69]

Bu gün artıq Avstraliya, Kanada, Estoniya, Gürcüstan, Macarıstan, Litva, Polşa və ABŞ və s. ölkələr 1932–1933-cü illərdə Ukraynada baş verən Qolodomoru soyqırım aktı kimi tanıyıb.

Qolodomoru rəsmən soyqırım kimi tanıyan ölkələr
Ölkə Tarix
ABŞ ABŞ 2003, 2006[70], 2008[71]
Andorra Andorra 2009[72]
Argentina Argentina 2007[73]
Avstraliya Avstraliya 2003–2008[73]
Belçika Belçika 2007[73]
Braziliya Braziliya 2007[73][74][75]
Çexiya Çexiya 2007
Çili Çili 2007
Ekvador Ekvador 2007
Estoniya Estoniya 1993
Gürcüstan Gürcüstan 2005
İspaniya İspaniya 2007[73][76]
İtaliya İtaliya 2004[77],2007[78]
Kanada Kanada 2003/2008
Kolumbiya Kolumbiya 2007
Latviya Latviya 2008
Litva Litva 2005
Macarıstan Macarıstan 2003
Meksika Meksika 2008
Paraqvay Paraqvay 2007
Peru Peru 2007
Polşa Polşa 2006[73]
Slovakiya Slovakiya 2007[73]
Vatikan Vatikan 2001[79], 2003[80][81][82]

23 sentyabrda Argentina Senatının palatası Ukraynada "sovet totalitar rejimi tərəfindən təşkil edilən" Qolodomor qurbanlarının xatirəsini yad etdi. 28 oktyabr 2003-cü ildə Avstraliya Senatı Ukraynadakı aclığı "tarixdə baş vermiş ən dəhşətli soyqırım aktlarından biri kimi" tanıdı. 19 iyun 2003-cü ildə Kanada Senatı Kanada hökumətini "Ukraynadakı aclığı 1932–1933-cü illər soyqırımı kimi tanımağa və bu tarixi həqiqəti təkzib və ya təhrif etmək cəhdlərini pisləməyə" çağırdı.[83]Estoniya parlamenti 1993-cü il oktyabrın 20-də "kommunistlərin Ukraynada soyqırım siyasətini" pislədi. Gürcüstan parlamentinin 20 dekabr 2005-ci il tarixli sənədində "totalitar bolşevik rejiminin Ukrayna xalqına qarşı məqsədyönlü soyqırım həyata keçirdiyi" təsdiq edilirdi.[84]

2003-cü ildə ABŞ Konqresi Qolodomoru soyqırım kimi tanıdı. ABŞ Konqresinin Ukraynada Aclıq məsələləri üzrə Komissiyasının yekun hesabatında deyilir – "İosif Stalin və onun adamları 1932–1933-cü illərdə ukraynalılara qarşı soyqırım həyata keçirmişlər."[85][86]

Macarıstan Dövlət Məclisinin 26 noyabr 2003-cü il tarixli qətnaməsində "Stalin sovet rejiminin həyata keçirdiyi məqsədyönlü süni aclıq nəticəsində bəşəriyyətin dəhşətli faciəsi və Ukraynadakı soyqırım qurbanlarının" xatirəsi yad edilir.[87]

Litva Seymi 24 noyabr 2005-ci ildə bəyan etdi ki, "Stalin kommunist rejimi Ukrayna xalqına qarşı düşünülmüş, dəqiq şəkildə planlaşdırılmış soyqırım həyata keçirmişdir."[88][89][90][91][92]

Polşa Senatı 2006-cı il martın 16-da qərar qəbul etdi ki, "Qolodomor müstəbid bolşevik rejimi tərəfindən məqsədyönlü şəkildə təşkil edilmişdir". Senat "Ukraynada 1932–1933-cü illərdəki Böyük Aclığın soyqırım kimi tanınmasının vacibliyi fikri ilə" həmrəydir. 2006-cı il dekabrın 6-da Polşa Seymi "bu soyqırıma görə məsuliyyət daşıyan totalitar rejimi" pislədi.

Lazar Kaqanoviç (solda) Stalinin Qolodomor siyasətinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynamışdır.[93]

2008-ci ildə Rusiya Dövlət Duması qəbul etdiyi bəyanətində 1932–1933 illərdə Ukraynada baş verdiyi aclığın soyqırım olduğunun iddialarını rədd etmiş və Ukraynanı bunu siyasi hədəflər üçün istifadə etməməyə çağırıb. Bəyanətdə deyilir ki, aclığın etnik əsaslarında təşkil olduğunun tarixi sübutları yoxdur.[94]

Faciənin əsas günahkarları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • İosif Stalin – SSRİ Kommunist Partiyasının baş katibi, 1920-ci illərdən ömrünün sonunadək (1953-cü il) kommunist iyerarxiyasında ən yüksək vəzifə tutan şəxs və SSRİ-nin faktiki diktatoru.[95]
  • Vyaçeslav Molotov – SSRİ Xalq Komissarları Şurasının (hökumətin) rəhbəri. Stalinin ən yaxın silahdaşı və Ukraynada fövqəladə taxıl tədarükü komissiyasına şəxsən nəzarət həyata keçirən şəxs.
  • Lazar Kaqanoviç – Stalinin siyasi məsləkdaşı; 1928–1939-cu illərdə SSRİ Kommunist Partiyasının katibi; Ukrayna K(b)P MK-nın katibi (1925–1928-ci illər); Cənubi Qafqazda fövqəladə tədarük komissiyasının və Ukraynada, xüsusilə, Odessa vilayətində taxıl tədarükü üzrə təftiş komissiyasının rəhbəri.[96]
  • Stanislav Kosior – 1928–1938-ci illərdə SSRİ Kommunist Partiyasının birinci katibi. Ukraynanın faktiki rəhbəri.
  • Mendel Xatayeviç – 1932–1933-cü illərdə SSRİ Kommunist Partiyasının ikinci katibi. Ərzaq məhsullarının müsadirə olunması üçün "xüsusi vasitələrdən" istifadə etmişdir.[97][98]
  • Pavlo Postişev – UK(b)P MK-nın ikinci katibi. 1933-cü ilin yanvarında o, Stalinin qeyd etdiyi kimi, "taxıl tədarükü planının təcili yerinə yetirilməsi" üçün xüsusi canfəşanlıq göstərmişdir. "Plan" yerinə yetirildikdən sonra isə Postişev Ukrayna mədəniyyətinə, sosial və mədəni elitasına qarşı törədilmiş terror aktlarının və repressiyaların əsas təşəbbüskarı və rəhbəri olmuşdur.[8]
  • Stanislav Redens – SSRİ-in DSİ-nin (Dövlət Siyasət İdarəsi) rəhbəri. O, aclıq çəkən Ukrayna kəndlilərinə qarşı açılan ilk qurama cinayət işlərinin əsas təşəbbüskarı olmuşdur.
  • Vsevolod Balitski – Stanislav Redensi SSRİ DSİ-nin rəhbəri vəzifəsində əvəzləyən şəxs. Aclıq çəkən Ukrayna kəndlilərinə qarşı açılan qurama cinayət işlərinin təşəbbüskarı olmuş, onları güllələnməyə məhkum etmişdir. Stalin terroru zamanı – 1930-cu illərin ortalarından sonunadək həyata keçirilən Ukrayna ziyalılarının məhv edilməsi kampaniyasında mühüm rol oynamışdır.[99][100]

Faciəyə səbəb olan qərarlar və faciənin mənzərəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Kolxoz mülkiyyətinin və korporativ mülkiyyətin talan edilməsinə görə bütün əmlakın müsadirə edilməsi ilə güllələnmə, yüngülləşdirici səbəblər olduqda bütün əmlakın müsadirə edilməsi ilə 10 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası… Bu cür məhkumlara amnistiya tətbiq olunmur".

SSRİ MİK və XKS-nin "Dövlət müəssisələrinin, kolxozların və kooperasiyaların əmlakının qorunması və ümumi (sosialist) əmlakın artırılması haqqında" 1932-ci il avqustun 7-də qəbul etdiyi qətnamə ("Beş sünbül haqqında qanun" adı ilə tanınır).[101]

"… "qida axtarışında" kəndlilərin kütləvi köçü başladı… şübhəsiz bütün bunlar sovet hakimiyyətinin düşmənləri tərəfindən təşkil edilmişdir (buna görə də, sovet Ukraynası və Kubanın partiya icraiyyə komitələrinə xüsusi əmr verilmişdir)… kəndlilərin kütləvi köçünə yol verməmək… (şimal sərhəddini keçən sovet Ukraynası və Kubanın kəndlilərini) həbs etmək… əvvəlki yaşayış yerlərinə qaytarmaq"

P(b)İK MK-nın və SSRİ XKS-nin "Ac kəndlilərin kütləvi köçünə yol verməmək haqqında" 22 yanvar 1933-cü il tarixli direktivi

"Tam məxfi: Nemirovda üsyan baş verdi. Ac kəndlilər "Sentrospirt"-ə (dövlət spirt zavodu) hücum etdilər və onlara araq deyil, taxıl lazım olduğunu qışqıraraq hər şeyi dağıtdılar"

Tulçinsk raykom partiya katibinin Vinitsk vilkomuna raportu, 9 may, 1932-ci il.[102]

"…ölüm hallarının sayı o qədər artmışdı ki, bir çox kənd sovetləri artıq hesablama aparmırdılar".

SSRİ DSİ Xarkov Vilayət Şöbəsinin rəhbəri Katsnelsnonun USSR DSİ-nin rəhbərinə məktubundan, 5 iyun, 1933-cü il

"Ukraynadakı vəziyyəti düzəltməyə başlamasaq, biz Ukraynanı itirə bilərik".[101]

Stalinin L. Kaqanoviçə ünvanladığı və Ukrayna kəndlilərinin, eləcə də Ukrayna Kommunist partiyasının onun siyasətinə qarşı artan müqavimətini soyqırım yolu ilə qırmaq istəyini göstərən 1932-ci il 11 avqust tarixli məktubundan

"Qara lövhələr"ə daxil edilmiş kolxozlara qarşı aşağıdakı tədbirləri həyata keçirin:

a) Malların daşınmasının təcili dayandırılması, yerlərdə kooperativ və dövlət ticarətinin qadağan edilməsi və müvafiq kooperativ və dövlət dükanlarında olan bütün malların çıxarılması.

b) Kolxoz ticarətinin kolxoz və kolxozçular, həmçinin fərdi təsərrüfatçılar üçün də tam qadağan edilməsi.[101]

"Taxıl tədarükünün artırılması üçün tədbirlər haqqında" SSRİ Xalq Komissarları Şurasının qətnaməsi".

BMT konvensiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Soyqırımın qarşısının alınması və günahkarların cəzalandırılması haqqında konvensiya

Qəbul olunmuş və imzalanması, ratifikasiya edilməsi və ya Ali Məclisin 1948-ci il dekabrın 9-da qəbul olunan 260 A (III) qətnaməsinə əlavə edilməsi tövsiyə edilmişdir.[103]

  • Maddə l Sənədi imzalayan tərəflər sülh və ya müharibə zamanı törədilməsindən asılı olmayaraq, beynəlxalq hüquq normalarına görə soyqırımın cinayət hesab edildiyini təsdiqləyir və onun qarşısını almaq, günahkarları cəzalandırmaq öhdəliyini öz üzərlərinə götürürlər.
  • Maddə 2. Hazırkı konvensiyaya müvafiq olaraq, soyqırım hər hansı milli, etnik, irqi və ya dini qrupun qismən və ya bütünlüklə məhv edilməsi məqsədilə törədilən aşağıdakı hərəkətlərdən biridir:
a) Qrup üzvlərini öldürmək.
b) Qrup üzvlərinə fiziki və ya mənəvi zərər vurmaq.
c) Qrupun həyat şəraitinə onun tam və ya qismən fiziki məhv edilməsi niyyəti ilə qəsdən zərər vurmaq.
d) Qrup daxilində təbii artımın qarşısını almaq məqsədilə tədbirlər görmək.
e) Qrup üzvlərinin uşaqlarını məcburi şəkildə digər qrupa vermək.
  • Qüvvəyə minmişdir: XIII maddəyə müvafiq olaraq 12 yanvar, 1951-ci ildə.[103]

Bu konvensiyaya uyğun olaraq Qolodomor soyqırım hesab edilir. Kommunist rejimi ukraynalıları sovet Ukraynasındakı sivil millət, həmçinin, sovet Rusiyasındakı etnik qrup (yəni Cənubi Qafqazda olan Kuban ukraynalılarını) kimi hədəfə almışdı.

Şahidlərin dedikləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Elə bir ev tapmaq çətin idi ki, orada aclıqdan ölən olmasın. Ölənlərin sayı adamı heyrətə gətirirdi".

Yakov Vilçenko, Qolodomor şahidi, Kiyev[49]

"Mənim anam övladlarını özü dəfn etmişdi. Bir qardaşım yalvarıb yemək istəyə-istəyə 1933-cü ilin fevralında dünyasını dəyişdi; o biri qardaşım martda, bacım isə 1933-cü ilin mayında öldü".

Mariya Kaçur, Qolodomor şahidi, Zaporojye

"Minlərlə uşaq acından ölən bir vaxtda Ukraynanı talan etmək, bütün buğdanı insanların əlindən almaq əmrini məhz Stalin vermişdi".

Mixaylo Prokopenko, Qolodomor şahidi, Çerkassk

"Onlar hər şeyi götürürdülər. Hətta yemək tapdıqda onu da əlimizdən alırdılar. Bu Stalinin və hakimiyyətin qərarı idi. Əgər sən yeməyi gizlətsəydin, səni Sibirə sürgün edə bilərdilər".

Katerina Pançenko, Qolodomor şahidi, Xarkov[50]

"Hətta insanlar bir neçə çuğundur və ya bir ovuc noxud gizlədikdə belə bunlar da əllərindən alınırdı. Məncə, 1933-cü il Qolodomoru dəqiq şəkildə düşünülmüş və planlaşdırılmışdı; Allah bizi bu cür bəladan qorusun".

Kseniya Datsenko, Qolodomor şahidi, Çerkassk vilayəti

"Siz hansı quraqlıqdan danışırsınız? Bütün bunlar (aclıq) Stalinin əmrlərinə əsasən həyata keçirilirdi. Onun əlaltıları gəlirdilər və apara bildikləri hər bir şeyi özləri ilə aparırdılar. Amansız əclaflar insanların bütün azuqələrini talayırdılar".

Nikolay Melnik, Qolodomor şahidi, Dnepropetrovsk vilayəti

Faciəyə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Mən sizə Qolodomor soyqırımı nəticəsində 10 milyona yaxın insan itirmiş bir xalqın adından müraciət edirəm…

Biz istəyirik ki, dünya bəşəriyyət əleyhinə törədilmiş bütün cinayətlər haqqında həqiqətləri öyrənsin. Yalnız bu yolla cinayətkarların bizim biganəliyimizdən istifadə etmələrinin qarşısını almaq olar".[49]

Viktor Yuşşenko, Ukrayna Prezidenti

"Qolodomor – 1932–1933-cü illərdə 7–10 milyon günahsız insanın ölümünə səbəb olmuş və Ukrayna xalqı üçün milli faciəyə çevrilmiş Böyük Aclıq hadisəsidir".

7 noyabr 2003-cü ildə BMT Ali Məclisin 58-ci sessiyasında quruma üzv ölkələrin nümayəndələrinin birgə bəyanatı

"Məhz belə canfəşanlıqla tutulan divan Ukraynada törədilmiş aclıq terroruna soyqırım xarakteri verir".

Alan Bezanson, tarix professoru (Sorbonna, Fransa)

"Aclıq vasitəsilə Ukrayna xalqına qarşı həyata keçirilən zorakılıq Ukrayna mədəniyyətinin və dininin, həmçinin Ukrayna ziyalılarının məhvi ilə müşahidə olunurdu". Stalin… kəndlilərə millətçiliyin daşıyıcıları kimi yanaşırdı. Sağlam düşüncə Ukrayna xalqına vurulan bu ikiqat zərbəni bizə təsadüf hesab etmək imkanı vermir.

Robert Konkest, Qolodomor tədqiqatçısı (ABŞ)[51]

"Mən əminəm ki, Stalinin hakimiyyəti öz əlində cəmləməsinin məqsədi böyüklüyünə görə ikinci sovet respublikasının fiziki məhvinə nail olmaq, ən əsası isə Ukrayna kəndlilərini, Ukrayna ziyalılarını, Ukrayna dilini, bir sözlə, Ukraynanı və bütün ukraynalıları yox etmək idi. Məqsəd çox sadə və primitiv idi: əhali yoxdursa, ölkə də yoxdur. Deməli, problem də həll olunmuş sayılır. Bu, sözün klassik mənasında, soyqırım siyasətidir".

Ceyms Meyson, Qolodomor tədqiqatçısı (ABŞ)

"Ukraynada yaşanan bugünkü faciənin nəticəsi bu ölkənin Rusiya tərəfindən məskunlaşdırılması olacaq. Bu isə əhalinin etnik tərkibinə zərər vuracaq. Gələcəkdə və hətta yaxın gələcəkdə heç kəs Ukrayna və ukraynalılar – deməli, həm də Ukrayna məsələsi barədə heç nə bilməyəcək – çünki Ukrayna faktiki olaraq əhalisinin çoxunun ruslar təşkil edən bir ölkəyə çevriləcək".[48]

İtaliyanın Xarkovdakı konsulu Serjio Qradeniqonun Moskvadakı İtaliya səfirinə məktubundan (1933-cü il)

"Hər iki millət (yəhudilər və ukraynalılar) siyasi səbəblər üzündən və yalnız onlar məhz onlar olduqları üçün məhv edilmişdilər".

ABŞ Konqresmeni Devid Rut

"Mənə hər şey aydındır. Mənim BMT-nin heç bir sübutuna ehtiyacım yoxdur, çünki, öz doğma kəndimdə əhalinin yarısından çoxu qırılmışdı".

Aleksandr Moroz, Ukrayna Ali Radasının spikeri

"Qolodomor – xalqımızın tarixinin faciəli səhifəsi – hər bir ukraynalının ürəyindəki yaradır. Bizim itkilərimiz çox böyük idi – 7 milyondan çox insan. Bu, sadəcə millətin genofonduna vurulan ikiqat zərbə deyildi. Əslində, Ukrayna xalqının bir millət kimi mövcudluğu sual altına alınmışdı".[49]

Viktor Yanukoviç, Ukraynanın baş naziri

"Qolodomor Stalin rejimi tərəfindən düşünülmüş şəkildə təşkil edilmişdi. O, Ukrayna və dünya ictimaiyyəti tərəfindən dünyada qurbanlarının sayına görə ən böyük soyqırımlardan biri kimi pislənilməlidir".

Leonid Kuçma, Ukrayna Prezidenti, (1994–2004-cü illər)

"Mən o dövrkü hakimiyyətin soyuqqanlılıqla həyata keçirdiyi dəhşətli cinayətdən danışıram. Bu faciənin ağrılı xatirəsi ukraynalıların hissləri və fəaliyyəti ilə qan yaddaşına çevrilməlidir".

Qolodomorun 70 illik ildönümü ilə əlaqədar Roma Papası ll İohann Pavelin Ukrayna xalqına müraciət məktubundan, 23 noyabr, 2003

Xatirəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qolodomorda həlak olanların xatirəsinə abidələr həsr olunmuş və hər il Ukraynada və dünyada kütləvi tədbirlər keçirilir.[104]

Ukrayna

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Candles and wheat as a symbol of remembrance during the Holodomor Remembrance Day 2013 in Lviv

2006-cı ildən etibarən Ukrayna rəsmi olaraq noyabr ayının 4-cü şənbə gününü Qolodomor Anım Günü kimi qeyd edir.[105] 2006-cı ildə Qolodomor 25 noyabr tarixində qeyd olundu. Ukrayna prezidenti Viktor Yuşşenkonun 868/2006 saylı qərarı ilə şənbə günündə günorta saat 16:00-da bir dəqiqəlik anım sükutu elan edildi.[106][107][108][109] Prezidentin qərarı ilə ölkə ərazisində bayraqlar yarıya endirildi eləcə də televizya və radioda əyləncə proqramları məhdudlaşdırıldı. 2007-ci ildə Kiyevdəki Azadlıq meydanında faciənin 74 illiyi yad edildi. 3 gün davam edən tədbir çərçivəsində 23 – 25 noyabr tarixlərində kommunist rejimin Ukraynada törətdiyi cinayətlər haqqında video çarxlar, o cümlədən yerli və xarici rejissorların sənədli filmləri nümayiş etdirildi. Bundan əlavə tarixçilərin və hadisə şahidlərinin mühazirələri dinlənildi. 23 noyabr 2007-ci ildə Ukrayna Milli Bankı iki xatirə sikkəsi dəsti buraxdı.

2009-cu ildən Qolodomor faciəsi Ukrayna məktəblərində tarix dərslərinə daxil edildi.[110] 22 noyabr 2008-ci ildə Dnepr çayının ətəyində "Qolodomor qurbanları xatirəsi" Milli Muzeyi istifadəyə verildi.[111] Açılış mərasimi Qolodomor faciəsinin 75 illiyinə həsr edilmişdi. 2013-cü ilin oktyabr ayında aparılan rəy sorğusunda ukraynalıların 33,7 %-i, o cümlədən əhalinin 30,4 %-i "Qolodomor faciəsinin sovet diktatoru Stalin və sovet hökumətinin birgə siyasətinin nəticəsi", 22,9%-i isə "Qolodomorun təbii şəraitdən baş verməsi" fikrinə səs verdi. Bundan başqa əhalinin 45,4%-i Qolodomorun "Ukrayna millətini qəsdən məhv etmə cəhdi" olduğu ilə razılaşdı.

Kanada

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qolodomora həsr edilən ilk ictimai abidə 1983-cü ildə ucaldılmışdır. Abidə Kanadanın Alberta bölgəsinin Edmonton şəhərinin bələdiyyə binasının qarşısında aclıq-soyqırımının 50-ci ildönümü münasibətiylə ucaldılmışdır. O dövrdən etibarən bir çox əyalətlərdə noyabr ayının dördüncü şənbə günü 1932–1933-cü illər Qolodomor və siyasi repressiyasında həyatını itirənlərin xatirə günü kimi keçirilməyə başlanmışdır.

22 noyabr 2008-ci ildən etibarən Kanada ukraynalılarını Milli Qolodomor Fərqindəlik Həftəsini qeyd etməyə başladı.[112] Vətəndaşlıq, Miqrasiya və Multikulturalizm Nazirliyinin rəhbəri Jason Kenniy Kiyevdəki anım tədbirlərinə qatılmışdır. 2010-cu ilin noyabr ayında baş nazir Stefan Harper Kiyevdəki Qolodomor abidəsini ziyarət etmişdir. Bu ziyarət zamanı Ukraynanın prezidenti Viktor Yanukoviç ona qoşulmamışdır.

Saskatçevan Şimali Amerikada ilk yurisdiksiya və Kanadada ilk əyalətdir ki, Qolodomoru soyqırım kimi tanımışdır. Ukrayna Aclıq və Soyqırım Anım Günü aktı 2008-ci ilin 6 may tarixində Saskatçevan qanunları ilə qəbul edilmiş və 2008-ci ilin 14 mayında krallıq qanunu ilə qəbul edilmişdir.[113][114][115]

2009-cu ilin 9 aprel tarixində Ontario əyaləti 147 saylı qanunu qəbul etdi. Qanuna görə hər il noyabr ayının dördüncü şənbə günü Qolodomor Anım Günü kimi qeyd olunmalı idi. Bu əyalətin tarixində hər üç tərəfin də dəstəyini alan yeganə qanundur. Qanunun qəbul edilməsi üçün əsas əziyyəti Liberal partiyasından Deyv Levak, Çeri DiNovo, Frank Klis və s. çəkmişdir. Levak sonradan Ukraynanın Ləyaqət ordeni ilə təltif edilmişdir.[116]

2010-cu ilin 2 iyununda Kvebek əyaləti 390 saylı qərar qəbul etdi. Qərara əsasən ukraynalıların aclığa və soyqırıma məruz qalmasının anım günü ilə qeyd olunması nəzərdə tutulurdu.[117]

"2010-cu ilin 25 sentyabrında Qolodomora yeni abidə ucaldıldı. Abidə Müqəddəs Mariya Katolik Kilsəsi tərəfindən Kanadanın Ontario əyalətinin Mississauqa bölgəsində ucaldılmışdı. Abidənin üzərinə "Qolodomor: 1932–1933-cü illərdə Ukrayna aclığın törətdiyi soyqırım" sözləri və soyqırımda 10 milyon insanın həyatını itirməsi qeyd olunmuşdur.[118]

2014-cü ilin 21 sentyabrında Vinnipeqdəki Manitoba Qanunvericilik Evinin qarşısında "Uşaqlığın acı xatirələri" adlandırılan və Qolodomora həsr edilən heykəl ucaldılmışdır.[119]

Qolodomora həsr edilən bir digər abidə Kalqaridə ucaldılmışdır. Bu abidələr toplusu ilk öncə Birinci Dünya müharibəsində həyatını itirən şəxslərə həsr edilmişdi. Abidə Renfrudakı Ukraynalı Pioner Parkında ucaldılmışdır. Park ukraynalı miqrantların Kanadakı işlərinə həsr olunmuşdu. 21 oktyabr 2018-ci ildə Toronto Sərgi Sarayındakı Kanada Bulvarında bir xatirə heykəli ucaldıldı. Heykəl noyabr ayının dördüncü şənbə günü illik xatirə üçün yer təmin edir.[120]

ABŞ

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həftəlik Ukrayna qəzetinin bildirdiyinə görə, 1982-ci ilin 27 fevral tarixində Ukrayna Katolik Kilsəsi Sovet hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilən aclıq nəticəsində meydana gələn soyqırımın 50 illiyi münasibətilə tədbir keçirmişdir. Həmçinin həmin qəzet 1982-ci ilin 20 martında yazırdı ki, çox millətli icma 15 fevral tarixində Çikaqonun ukraynalılar yaşayan kəndində tədbir keçirilmiş və aclıq zamanı 7 milyon ukraynalının həyatını itirdiyi bildirilmişdir. ABŞ-nin digər bölgələrində də müxtəlif tədbirlər keçirilmişdir.[121]

29 may 2008-ci ildə Baltimor şəhərində Qolodomor üçün şəhər bələdiyyəsinin önündəki Müharibə Memorial Plazasında bir anma mərasimi keçirildi. Bu mərasim Kiyev şəhərində başladılan və 33 ökəni dolaşan Beynəlxalq Qolodomor Anım Məşəli yürüşü çərçivəsinin bir hissəsi kimi həyata keçirilmişdi. Bu proqram çərçivəsində anım məşəli daha 22 ABŞ şəhərində gəzdirildi. Mərasimə bələdiyyə sədri Şeyla Dikson rəhbərlik edirdi. O, 29 may gününü Ukrayna soyqırımının Baltimorda xatırlama günü kimi elan etdi. O, Qolodomoru tarix boyunca insana qarşı edilmiş ən pis qeyri-insani hərəkətlərdən biri olaraq qiymətləndirmişdi.

2 dekabr 2008-ci ildə Qolodomoru anmaq üçün tədbir Vaşinqton şəhərində keçirildi.[122] 13 noyabr 2009-cu ildə ABŞ prezidenti Barak Obama Ukrayna Qolodomor Anım Günü münasibətilə çıxış etdi. Çıxışında o, "Qolodomorun insan tərəfindən yaradılan fəlakət qurbanlarını xatırlamaq bizə dünyada ekstremizmin və zülmün nəticələrini görən bütün insanların vəziyyətini düşünmək üçün bir fürsət verir" dedi. Milli Təhlükəsizlik Şurasının sözçüsü Mayk Hammer də 20 noyabr 2010-cu ildə oxşar bəyanatla çıxış etdi.[123][124]

2011-ci ildə ABŞ Qolodomoru anım gününü 19 noyabr tarixində qeyd etdi. Ağ Evin mətbuat katibi günün əhəmiyyətini vurğulayan çıxış etdi və dedi ki, "…Ukrayna xalqının iradəsini sındırmaq üçün qəddar və qəsdən edilmiş cəhddən sonra ukraynalılar böyük cəsarət və müqavimət göstərdilər. İyirmi il əvvəl qürurlu və müstəqil Ukraynanın qurulması Ukrayna xalqının azadlıq və müstəqillik sevgisinin əlamətdar dərinliyini göstərir."[125]

7 noyabr 2015-ci ildə Vaşinqton şəhərində Holodomor Soyqırımı Memorialı açıldı.[126][127]

115-ci konqresdə həm ABŞ Senatında, həm də Nümayəndələr Palatasında Qolodomorun 85-ci ildönümünə həsr edilmiş qətnamə qəbul edildi. Qətnamədə Qolodomorun 1932–1933-cü illərdə Sovetİttifaqı tərəfindən bilərəkdən Ukrayna xalqına qarşı bilərəkdən təşkil edildiyi vurğulanırdı. Senatın 435 saylı qətnaməs 3 oktyabr 2018-ci ildə qəbul edildi.[128] Qətnamə bildirilirdi ki, ABŞ Senatı "1932–1933-cü illər Holodomorun 85-ci ildönümünü təntənəli şəkildə xatırlayır və bu faciənin qurbanlarına, sağ qalanlara və ailələrinə dərin hüznlə başsağlığı verir." 11 dekabr 2018-ci ildə Birləşmiş Ştatların Nümayəndələr Palatası 931 saylı qətnaməni qəbul etdi. Qətnamədə "1932–1933-cü illər Qolodomor qurbanlarına və sağ qalanlara və onların ailələrinə dərin hüznlə başsağlığı verilir" və Ukraynadakı insan hüquqlarının sistematik pozulmalarını, o cümlədən öz müqəddəratını təyin etmə və söz azadlığının Sovet İttifaqı hakimiyyəti tərəfindən məhdudlaşdırılması qınanılırdı.[129]

Polşa

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2015-ci ilin 22 yanvarında Polşanın Lublin şəhərində Qolodomor qurbanlarına həsr edilmiş abidə ucaldılmışdır.[130]

Qolodomor abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Qolodomor haqqında məlumat verən turist avtobusu, Hamilton, Ontario, Kanada, in 2017
    Qolodomor haqqında məlumat verən turist avtobusu, Hamilton, Ontario, Kanada, in 2017
  • Kiyev şəhərində Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş mərasim
    Kiyev şəhərində Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş mərasim
  • Xatirə xaçı, Vinnitsa, Ukrayna
    Xatirə xaçı, Vinnitsa, Ukrayna
  • Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
    Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
  • Andruşkiva kəndi Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
    Andruşkiva kəndi Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
  • Poltava şəhərində Qolodomor abidəsi, Ukrayna
    Poltava şəhərində Qolodomor abidəsi, Ukrayna
  • "Kədər zəngi" abidəsi, Poltava, Ukrayna
    "Kədər zəngi" abidəsi, Poltava, Ukrayna
  • Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Lublin, Polşa
    Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Lublin, Polşa
  • Qolodomor abidəsi, Los-Anceles, Kaliforniya, ABŞ
    Qolodomor abidəsi, Los-Anceles, Kaliforniya, ABŞ
  • Qolodomor abidəsi, Ontario, Kanada
    Qolodomor abidəsi, Ontario, Kanada
  • Qolodomor abidəsi, Kanada
    Qolodomor abidəsi, Kanada
  • Leonid Denysenko tərəfindən hazırlanan Qolodomor posteri
    Leonid Denysenko tərəfindən hazırlanan Qolodomor posteri
  • Ukrayna poçt markası, 1993
    Ukrayna poçt markası, 1993
  • Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Vişorod, Ukrayna. müəlliflər- Boris Krılov və Oles Sidoruk
    Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Vişorod, Ukrayna. müəlliflər- Boris Krılov və Oles Sidoruk

Film

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Ümidsizlik məhsulu (ukr. Жнива розпачу) — 1984-cü ildə Sviatoslav Novitski tərəfindən çəkilmişdir. Sənədli filmdir.
  • Aclıq-33 (ukr. Голод-33 ) — Oles Yançuk tərəfindən 1991-ci ildə çəkilmişdir.[131]
  • Bələdçi (ukr. Поводир) — Oles Sanin tərəfindən 2014-cü ildə çəkilmişdir.[132][133]
  • Uşaq 44 (ukr. Child 44) — Tom Rob Smitin Qolodomoru qısa formada təsvir edən kitabı əsasında 2014-cü ildə Daniel Espinoza tərəfindən çəkilmişdir.
  • Acı məhsul (ukr. Гіркі Жнива) — 2017-ci ildə Corc Mendeluk tərəfindən çəkilmişdir.[134]
  • Mister Cons (ing. Mr. Jones) — 2019-cu ildə Aqnieszka Holland tərəfindən çəkilmişdir.[135]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Jones, Adam. Genocide: A Comprehensive Introduction. Taylor & Francis. 2010. səh. 194. ISBN 978-0-415-48618-7.
  2. ↑ Graziosi, Andrea. LES FAMINES SOVIÉTIQUES DE 1931–1933 ET LE HOLODOMOR UKRAINIEN. Cahier du Monde Russe. 2005. səh. 464.
  3. ↑ 1 2 Siegelbaum, Lewis H. "Professor, Michigan State University". Seventeen Moments in Soviet History. Michigan State University. 9 April 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2018.
  4. ↑ Boriak, Hennadii. Sources for the Study of the "Great Famine" in Ukraine (Cambridge, Massachusetts 2009)
  5. ↑ "Ukrainian Genocide of 1932–1933". Ukrainian Genocide Famine Foundation – USA, Inc. 24 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 noyabr 2016.
  6. ↑ ЗАКОН УКРАЇНИ: Про Голодомор 1932–1933 років в Україні [LAW OF UKRAINE: About the Holodomor of 1932–1933 in Ukraine]. rada.gov.ua (ukrayna). 28 noyabr 2006. 3 May 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 May 2015.
  7. ↑ "The famine of 1932–33". Encyclopædia Britannica online. 23 noyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 noyabr 2015.
  8. ↑ 1 2 3 "Internal Workings of the Soviet Union - Revelations from the Russian Archives" (ingilis). Library of Congress. 15 June 1992. 25 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2018.
  9. ↑ "International Recognition of the Holodomor". Holodomor Education. 31 dekabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2015.
  10. ↑ "Joint statement by the delegations of Azerbaijan, Bangladesh, Belarus, Benin, Bosnia and Herzegovina, Canada, Egypt, Georgia, Guatemala, Jamaica, Kazakhstan, Mongolia, Nauru, Pakistan, Qatar, the Republic of Moldova, the Russian Federation, Saudi Arabia, the Sudan, the Syrian Arab Republic, Tajikistan, Timor-Leste, Ukraine, the United Arab Emirates and the United States of America on the seventieth anniversary of the Great Famine of 1932–1933 in Ukraine (Holodomor) to the United Nations addressed to the Secretary-General" (PDF). 13 mart 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2017.
  11. ↑ Zisels, Josef; Halyna Kharaz. "Will Holodomor receive the same status as the Holocaust?". world.maidan.org.ua. 11 November 2007. 28 iyun 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2012.
  12. ↑ Mytsyk, Y. A. Трагедія Голодомору у спогадах очевидців [The tragedy of the Holodomor in the memories of eyewitnesses]. archives.gov.ua. 2003. ISBN 978-966-518-210-8. 18 February 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2015.
  13. ↑ Stanislav Kulchytsky. "The Holodomor of 1932–1933: the scholarly verdict". day.kiev.ua. 2 September 2008. 9 January 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2015.
  14. ↑ Mark B. Tauger. "Natural Disaster and Human Actions in the Soviet Famine of 1931-1933" (PDF). 2012-08-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-27.
  15. ↑ "The Soviet Famine of 1931-33: Politically Motivated or Ecological Disaster?". www.international.ucla.edu. 2022-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-07.
  16. ↑ 1 2 Fawkes, Helen. "Legacy of famine divides Ukraine". BBC News. 24 noyabr 2006. 28 mart 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2012.
  17. ↑ Applebaum, Anne. Red Famine: Stalin's War on Ukraine. New York: Doubleday. 2017. 363. ISBN 9780385538855.
  18. ↑ Bilinsky, Yaroslav. "Shcherbytskyi, Ukraine, and Kremlin Politics". Problems of Communism. iyul 1983. 2 fevral 2014 tarixində arxivləşdirilib.
  19. ↑ Graziosi, Andrea. "The Soviet 1931–1933 Famines and the Ukrainian Holodomor: Is a New Interpretation Possible, and What Would Its Consequences Be?". Harvard Ukrainian Studies. 27 (1–4). 2004–2005: 97–115. JSTOR 41036863.
  20. ↑ Vyacheslav T. Busel, redaktorВеликий тлумачний словник сучасної української мови:- Голодомор [Great Explanatory Dictionary of Modern Ukrainian:- Holodomor] (ukrayna). Irpin, Perun (2004). 2001. ISBN 978-966-569-013-9. 3 iyun 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 fevral 2016.
  21. ↑ ""Голодомор 1932–33 років в Україні: документи і матеріали"/ Упорядник Руслан Пиріг; НАН України.Ін-т історії України.-К.:Вид.дім "Києво-Могилянська академія", "Famine in Ukraine 1932–33: documents and materials / compiled by Ruslan Pyrig National Academy of Sciences of Ukraine. Institute of History of Ukraine. -K.:section Kiev-Mohyla Academy 2007". Archives.gov.ua. 15 avqust 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2012.
  22. ↑ "University of Toronto Data Library Service". 6 iyul 2011 tarixində arxivləşdirilib.
  23. ↑ "Demoscope Weekly". 19 yanvar 2012 tarixində arxivləşdirilib.
  24. ↑ Холодомор – 2009 Arxiv surəti 24 iyul 2011 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2011-07-24 at the Wayback Machine. Retrieved 6 noyabr 2010.
  25. ↑ "Голод 1932–1933 років на Україні: очима істориків, мовою документів". Archives.gov.ua. 15 avqust 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2012.
  26. ↑ Сокур, Василий [Sokur, Vasily]. Выявленным во время голодомора людоедам ходившие по селам медицинские работники давали отравленные "приманки" – кусок мяса или хлеба. Fakty i Kommentarii (rus). 21 noyabr 2008. 20 yanvar 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 iyul 2012.
  27. ↑ Kulchytsky, Stanislav. "Holodomor of 1932–33 as genocide: gaps in the evidential basis". Den. 6 March 2007. Part 1 – Part 2 – Part 3 – Part 4
  28. ↑ David Marples. "The great famine debate goes on ..." Edmonton Journal. ExpressNews, University of Alberta. 30 November 2005. 15 June 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  29. ↑ Reid, Anna. "Rule by Starvation". Wall Street Journal. 7 October 2017. 8 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 October 2017.
  30. ↑ С. Уиткрофт (Stephen G. Wheatcroft), "О демографических свидетельствах трагедии советской деревни в 1931–1933 гг." Arxiv surəti 20 mart 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2008-03-20 at the Wayback Machine (On demographic evidence of the tragedy of the Soviet village in 1931–1833), "Трагедия советской деревни: Коллективизация и раскулачивание 1927–1939 гг.: Документы и материалы. Том 3. Конец 1930–1933 гг.", Российская политическая энциклопедия, 2001, ISBN 5-8243-0225-1, с. 885, Приложение № 2
  31. ↑ 1 2 Peter Finn. "Aftermath of a Soviet Famine". WashingtonPost.com. 27 April 2008. 5 November 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2012. There are no exact figures on how many died. Modern historians place the number between 2.5 million and 3.5 million. Yushchenko and others have said at least 10 million were killed.
  32. ↑ David Marples. "The Great Famine Debate Goes On ..." Edmonton Journal. 30 November 2005. 15 April 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2012.
  33. ↑ 1 2 3 Snyder, 2010. səh. 42–46
  34. ↑ 'Stalinism' was a collective responsibility — Kremlin papers, The News in Brief, University of Melbourne, June 19, 1998, Vol 7 No 22
  35. ↑ Marples, David. "The great famine debate goes on..." ExpressNews, (University of Alberta). December 9, 2005. June 15, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib: Originally published in the Edmonton Journal, November 30, 2005.
  36. ↑ 1 2 Stanislav Kulchytsky, "Holodomor of 1932–1933 as genocide: the gaps in the proof", Den (newspaper), February 17, 2007, in Russian Arxivləşdirilib 2009-02-19 at the Wayback Machine, in Ukrainian Arxivləşdirilib 2011-05-22 at the Wayback Machine
  37. ↑ 1 2 David Marples. "The great famine debate goes on..." ExpressNews (University of Alberta), originally published in the Edmonton Journal. 30 noyabr 2005. 15 iyun 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  38. ↑ Yaroslav Bilinsky. "Was the Ukrainian Famine of 1932–1933 Genocide?". Journal of Genocide Research. 1 (2). 1999: 147–156. doi:10.1080/14623529908413948. ISSN 1462-3528. 2008-06-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-06.
  39. ↑ Stanislav Kulchytsky, "Holodomor-33: Why and how?", Zerkalo Nedeli, November 25—December 1, 2006, in Russian, in Ukrainian [daimi ölü keçid].
  40. ↑ The term anodyne administrative measure in the quote means a measure that was not meant to solve the problem but to calm the hungry crowds, or a measure which, in of itself, would not create opposition (See wikt:anodyne). The term 'Anodyne' refers to pain relieving methods, drugs or remedies, used prior to the 20th century.
  41. ↑ Andrew Gregorovich, "Genocide in Ukraine 1933", part 4: "How Did Stalin Organize the Genocide?" Arxivləşdirilib 2017-02-02 at the Wayback Machine, Ukrainian Canadian Research & Documentation Centre, Toronto 1998.
  42. ↑ Shifman, Misha. Physics In A Mad World. London: World Scientific. 2015. 15. ISBN 9789814619288.
  43. ↑ Marton, Kati. Great Escape. New York: Simon and Schuster. 2007. 98. ISBN 9780743261159.
  44. ↑ Sosnovy, S. "The Truth about the Famine" in Semen Pidhainy, ed., The Black Deeds of the Kremlin: A White Book Arxivləşdirilib 2022-08-23 at the Wayback Machine, vol. 1 (Ukrainian Association of Victims of Russian Communist Terror: Toronto, 1953): 222–225.
  45. ↑ Wheatcroft 2001b, p. 885.
  46. ↑ Fawkes, Helen. "Legacy of famine divides Ukraine". BBC News. 24 noyabr 2006. 27 November 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  47. ↑ Sheeter, Laura. "Ukraine remembers famine horror". BBC News. 24 noyabr 2007. 31 iyul 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2012.
  48. ↑ 1 2 Kulchytsky, Stanislav. Причины голода 1933 года в Украине по страницам одной подзабытой книги [Reasons for the 1933 famine in Ukraine according to the pages of one all but forgotten book]. Zerkalo Nedeli (rus) (16). 22 avqust 2003. 14 yanvar 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 iyul 2012. During the hearings, the Ukrainian politician Stefan Khmara said, 'I would like to address the scientists, particularly, Stanislav Kulchytsky, who attempts to mark down the number of victims and counts them as 3–3.5 million. I studied these questions analysing the demographic statistics as early as in 1970s and concluded that the number of victims was no less than 7 million'.
  49. ↑ 1 2 3 4 Yushchenko, Viktor. "Holodomor". The Wall Street Journal. 27 noyabr 2007. 8 September 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2012.
  50. ↑ 1 2 Valeriy Soldatenko. Голодный тридцать третий субъективные мысли об объективных процессах [The starvation of '33: subjective thoughts about objective processes]. Zerkalo Nedeli (rus) (24, 28 iyun – 4 iyul). 2003. 11 noyabr 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.Valeriy Soldatenko. Голодний тридцять третій суб'єктивні думки про об'єктивні процеси [The starvation of '33: subjective thoughts about objective processes]. Zerkalo Nedeli (ukrayna) (24, 28 iyun – 4 iyul). 2003. 13 mart 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  51. ↑ 1 2 "Міжнародна конференція "Голодомор 1932 – 1933 років: втрати української нації"". КНУ імені Тараса Шевченка. 2016. 2017-09-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  52. ↑ "Holocaust: The ignored reality". Eurozine. 25 iyun 2009. 11 aprel 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 noyabr 2010.
  53. ↑ "in Russian". 21 iyul 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2003.
  54. ↑ "in Ukrainian". 5 may 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 fevral 2003.
  55. ↑ "Stalislav Kulchytsky, "Demographic losses in Ukrainian in the twentieth century"". 21 iyul 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2014.
  56. ↑ Kuchytsky, Stanislav. Голодомор 1932 — 1933 гг. как геноцид: пробелы в доказательной базе [Holodomor 1932-1933 as genocide: gaps in the evidence]. Den (rus). 17 fevral 2007. 9 fevral 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 noyabr 2008.
  57. ↑ Кондрашин, Виктор. Современная российско-украинская историография голода 1932-1933 гг. в СССР. Российская политическая энциклопедия. 2011. səh. 108.
  58. ↑ Solzhenitsyn, Alexander. Поссорить родные народы??. Izvestia (Russian). 2 aprel 2008. 5 aprel 2008 tarixində arxivləşdirilib.
  59. ↑ Tauger, Mark. "Grain Crisis of Famine? The Ukrainian State Commission for Aid to Crop-Failure Victims and the Ukrainian Famine of 1928-29". Pittsburgh. 2001.
  60. ↑ Tauger, Mark B. "The 1932 Harvest and the Famine of 1933". Slavic Review. 50 (1). 1991: 70–89. doi:10.2307/2500600. ISSN 0037-6779. 2020-11-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-07.
  61. ↑ Hrushevsky, Mikhail. A History of Ukraine. New Haven: Yale University Press. 1941. 566.
  62. ↑ Levy, Clifford. "A New View of a Famine That Killed Millions". New York Times. 15 mart 2009. 20 mart 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  63. ↑ Editorial. "Famine denial" (PDF). The Ukrainian Weekly. 70 (28). 14 iyul 2002: 6. 3 dekabr 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  64. ↑ Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts. səh. 93. ISBN 978-0-415-94429-8.
  65. ↑ Davies, Robert W.; Wheatcroft, Stephen G. The Years of Hunger: Soviet Agriculture 1931–1933. Houndmills: Palgrave Macmillan. 2010. səh. 470, 476. ISBN 978-0-230-23855-8.
  66. ↑ Dmytro Horbachov. "Fullest Expression of Pure Feeling". Welcome to Ukraine (1). 1998. 3 mart 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 yanvar 2016.
  67. ↑ Markoff, Dr. Alexandr Pavlovich. professors of the Russian Commercial Institute (redaktorlar ). "Famine in the USSR" (pdf). Bulletin Economique Russe (French). 9. 1933. İstifadə tarixi: April 18, 2016.
  68. ↑ "The Artificial Famine/Genocide (Holodomor) in Ukraine 1932-33". InfoUkes. 2006-11-28. 2016-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-06.
  69. ↑ "Our Ukraine Party: Yanukovych violated law on Holodomor of 1932-1933". KyivPost. 2010-04-27.
  70. ↑ "Міжнародне визнання Голодомору 1932 – 1933 рр. в Україні. Посольство України в Канаді". 2012-11-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  71. ↑ Resolution Marks the 75th Anniversary of the Manmade Famine that Killed Millions of Ukrainians in 1932–33 Arxivləşdirilib 2010-03-08 at the Wayback Machine (ing.)
  72. ↑ Proposta d’acord relativa al 75è aniversari de l’Holodomor de 1932–1933 [ölü keçid] (fr.)
  73. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Країни, що визнали
  74. ↑ Proposição: REQ-124/2007 CDHM Arxivləşdirilib 2009-09-22 at the Wayback Machine (por.)
  75. ↑ Holocausto Ucraniano é lembrado no Congresso Nacional Arxivləşdirilib 2011-08-25 at the Wayback Machine (por.)
  76. ↑ "«Наша Украина»: Испания признала геноцидом Голодомор 1932-33 годов". 2011-09-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  77. ↑ "Resolução da Câmara dos Deputados da Itália (n.º 7/0038)". 2012-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  78. ↑ "Risoluzioni in Commissione" (PDF). 2011-08-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  79. ↑ Encontro do Santo Padre com os Representantes da Política, Cultura, Ciência e Indústria Arxivləşdirilib 2010-04-16 at the Wayback Machine (ital.)
  80. ↑ Mensagem do Papa João Paulo II Arxivləşdirilib 2010-06-24 at the Wayback Machine (ital.)
  81. ↑ "Famine on the South Siberia". Human Science. RU. 2 (98): 15. 2012-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-07.
  82. ↑ "Demographic aftermath of the famine in Kazakhstan". Weekly. RU. Jan 1, 2003. March 24, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 7, 2020.
  83. ↑ "Parliament recognises Ukrainian famine of 1930s as crime against humanity". European Parliament. 23 oktyabr 2008. 9 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  84. ↑ "Russian lawmakers reject Ukraine's view on Stalin-era famine". RIA Novosti. 2008-04-02. 2015-11-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-05.
  85. ↑ "International Recognition of the Holodomor". Holodomor Education. 31 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2015.
  86. ↑ Sabol, Steven. "The Touch of Civilization": Comparing American and Russian Internal Colonization. University Press of Colorado. 2017. səh. 47. ISBN 9781607325505.
  87. ↑ "30 U.N. member-states sign joint declaration on Great Famine" (PDF). The Ukrainian Weekly. 71 (46): 1, 20. 16 noyabr 2003. 3 mart 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  88. ↑ NICCOLÒ PIANCIOLA. "The Collectivization Famine in Kazakhstan, 1931–1933". Harvard Ukrainian Studies. 25 (3–4). 2001: 237–251. JSTOR 41036834. PMID 20034146.
  89. ↑ Volkava, Elena. "The Kazakh Famine of 1930–33 and the Politics of History in the Post-Soviet Space". Wilson Center. 2012-03-26. 2016-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-09.
  90. ↑ Татимов М. Б. Социальная обусловленность демографических процессов. Алма-Ата,1989. С.124
  91. ↑ "Famine of 1932 | Soviet history". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2019-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  92. ↑ Наливайченко назвал количество жертв голодомора в Украине [Nalyvaichenko called the number of victims of Holodomor in Ukraine] (rus). LB.ua. 14 January 2010. 24 April 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2012.
  93. ↑ The Ukrainian Famine of 1932–1933 and the UN Convention on Genocide Arxivləşdirilib 2021-02-24 at the Wayback Machine // Human Rights in Ukraine. Kharkiv Human Rights Protection Group
  94. ↑ "Russian lawmakers reject Ukraine's view on Stalin-era famine". Sputnik International. 2008-04-02. 2020-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-24.
  95. ↑ Mace, James. Communism and the dilemmas of national liberation : national communism in Soviet Ukraine, 1918-1933. Cambridge: Mass. 1983. səh. 23.
  96. ↑ Mark B. Tauger. "Natural Disaster and Human Actions in the Soviet Famine of 1931-1933" (PDF). 2012-08-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-27.
  97. ↑ Davies, Robert. The Stalin-Kaganovich Correspondence, 1931–36 (Annals of Communism Series). Yale University. 2003. səh. 103.
  98. ↑ Голод 1932–1933 годов. Трагедия российской деревни, Moscow, Росспэн, 2008, ISBN 978-5-8243-0987-4., Chapter 6. "Голод 1932–1933 годов в контексте мировых голодных бедствий и голодных лет в истории России — СССР", p. 331.
  99. ↑ Marples, David R. "Ethnic Issues in the Famine of 1932–1933 in Ukraine". Europe-Asia Studies. 61 (3). May 2009: 505–518. doi:10.1080/09668130902753325. Geoffrey A. Hosking concluded that: Conquest’s research establishes beyond doubt, however, that the famine was deliberately inflicted there [in Ukraine] for ethnic reasons...Craig Whitney, however, disagreed with the theory of genocide
  100. ↑ "The Soviet Famine of 1931-33: Politically Motivated or Ecological Disaster?". www.international.ucla.edu. 2022-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-07.
  101. ↑ 1 2 3 Kulchytsky, S. "Why Stalin destroyed Ukrainians?. 2005. səh. 12.
  102. ↑ Chulk, Frank. The History and Sociology of Genocide. Analyses and Case Studies. London. 1990. səh. 35.
  103. ↑ 1 2 Kuper, Leo. Genocide. Its Political Use in the Twentieth Century. Penguin. 1981. səh. 35.
  104. ↑ Brown, Mark. "1930s journalist Gareth Jones to have story retold: Correspondent who exposed Soviet Ukraine's manmade famine to be focus of new documentary". The Guardian. London. November 12, 2009. March 25, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 7, 2016.
  105. ↑ Yushchenko, Viktor. Decree No. 868/2006 by President of Ukraine. Regarding the Remembrance Day in 2006 for people who died as a result of Holodomor and political repressions
  106. ↑ "Poll: Almost two-thirds of Ukrainians believe famine of 1932–1933 was organized by Stalinist regime". Interfax-Ukraine. 20 noyabr 2013. 4 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 fevral 2016.
  107. ↑ AnydayGuide. "Remembrance Day for the Victims of Holodomors in Ukraine / November 25, 2017". 1 dekabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 noyabr 2017.
  108. ↑ Rud, Victor. "Holodomor Remembrance Day: Why the Past Matters for the Future". 1 dekabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 noyabr 2017.
  109. ↑ Marcel Van Herpen. Putinism: The Slow Rise of a Radical Right Regime in Russia. Palgrave Macmillan UK. 2013. səh. 40. ISBN 978-1-137-28282-8. 2019-12-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 fevral 2016.
  110. ↑ "Schoolchildren to study in detail about Holodomor and OUN-UPA". ZIK–Western Information Agency. 12 iyun 2009. 22 April 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  111. ↑ "Museum History". 17 February 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 August 2013.
  112. ↑ "Ukrainian-Canadians mark famine's 75th anniversary". CTV.ca. 22 noyabr 2008. 18 oktyabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  113. ↑ "Saskatchewan recognises genocide during Holodomor Remembrance Week | News and Media | Government of Saskatchewan". Saskatchewan.ca. 14 noyabr 2013. 6 may 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 may 2015.
  114. ↑ "Saskatchewan first province to recognize Holodomor as genocide" (PDF). Visnyk. Visnyk (Весник). XXII (2). 2008. 14 iyul 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 may 2015.
  115. ↑ "Holodomor". Ucc.sk.ca. 2008. 5 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 may 2015.
  116. ↑ "Ontario MPP gets Ukrainian knighthood for bill honouring victims of famine". The Canadian Press. 20 noyabr 2010. 19 may 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  117. ↑ "Quebec Passes Bill Recognizing Holodomor as a Genocide". Ukrainian Canadian Congress. 3 iyun 2010. 12 fevral 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  118. ↑ "Holodomor Monument – Пам'ятник Голодомору 1932–33". St. Mary's Ukrainian Catholic Church. 6 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  119. ↑ "Unveiling of the Holodomor monument "Bitter Memories of Childhood"". UkrainianWinnipeg.ca. 22 September 2014. 8 January 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 November 2016.
  120. ↑ "The Holodomor Memorial Project". www.explace.on.ca. Canadian National Exhibition Association. 2019-12-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2019.
  121. ↑ Berg, Tabitha. "International Holodomor Remembrance Torch in Baltimore Commemorates Ukrainian Genocide". eNewsChannels. 6 iyun 2008. 5 yanvar 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  122. ↑ Bihun, Yaro. "Site of Ukrainian Genocide Memorial in D.C. is dedicated" (PDF). The Ukrainian Weekly. 76 (49). 7 December 2008: 1, 8. 2 mart 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  123. ↑ "Remembrance of Holodomor in Ukraine will help prevent such tragedy in future, says Obama". Interfax-Ukraine. 14 noyabr 2009. 1 mart 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  124. ↑ Statement by the President on the Ukrainian Holodomor Remembrance Day Arxiv surəti 18 may 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2015-05-18 at the Wayback Machine, whitehouse.gov (13 noyabr 2009)
  125. ↑ "Statement by the NSC Spokesman Mike Hammer on Ukraine's Holodomor Remembrance Day". WhiteHouse.gov. 20 noyabr 2010. 21 oktyabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  126. ↑ "Statement by the Press Secretary on Ukrainian Holodomor Remembrance Day". WhiteHouse.gov. 19 noyabr 2011. 23 noyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2012.
  127. ↑ Andrea K. McDaniels. "Organizers, including Timonium man, hope to educate with Ukrainian memorial in D.C." The Baltimore Sun. 7 noyabr 2015. 17 noyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2015.
  128. ↑ "Text - S.Res.435 - 115th Congress (2017-2018): A resolution expressing the sense of the Senate that the 85th anniversary of the Ukrainian Famine of 1932-1933, known as the Holodomor, should serve as a reminder of repressive Soviet policies against the people of Ukraine". www.congress.gov. 3 October 2018. 11 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avqust 2019.
  129. ↑ "Text - H.Res.931 - 115th Congress (2017-2018): Expressing the sense of the House of Representatives that the 85th anniversary of the Ukrainian Famine of 1932-1933, known as the Holodomor, should serve as a reminder of repressive Soviet policies against the people of Ukraine". www.congress.gov. 11 dekabr 2018. 2018-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avqust 2019.
  130. ↑ "Odsłonięto pomnik ofiar Wielkiego Głodu na Ukrainie" [Monument unveiled to victims of the Great Famine in Ukraine]. wPolityce.pl (polyak). 22 yanvar 2015. 22 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 noyabr 2016.
  131. ↑ Holden, Stephen. "A Family's Struggle In Stalin's Man-Made Famine: Famine-33 Film Review." The New York Times. 15 December 1993
  132. ↑ "Nominees (see subsection: Foreign Language Film)". 22 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 January 2015.
  133. ↑ "The Film The Guide has been adapted for Blind People" (ukrayna). 17 November 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 November 2014.
  134. ↑ Francis, Diane. "New Movie Reveals Russia's Attempts to Destroy Ukraine". Atlantic Council. October 14, 2015. December 8, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 4, 2015.
  135. ↑ "Mr. Jones (2019)". Films.UA. 18 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 January 2019.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəyanatlar və rəsmi aktlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kitab və məqalələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Ewald, Human life in Russia, (Cleveland: J. T. Zubal, 1984), Reprint, Originally published: London, England: Allen & Unwin, 1936.
  • The Black Deeds of the Kremlin: a white book, S. O. Pidhainy, Editor-In-Chief, (Toronto: Ukrainian Association of Victims of Russian-Communist Terror, 1953), (Vol. 1 Book of testimonies. Vol. 2. The Great Famine in Ukraine in 1932–1933).
  • Bruski, Jan Jacek. Hołodomor 1932–1933. Wielki Głód na Ukrainie w dokumentach polskiej dyplomacji i wywiadu (Polish). Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. 2008. ISBN 978-83-89607-56-0.
  • Marco Carynnyk, Lubomyr Luciuk and Bohdan S Kordan, eds, The Foreign Office and the Famine: British Documents on Ukraine and the Great Famine of 1932–1933, foreword by Michael Marrus (Kingston: Limestone Press, 1988)
  • Chastushka Journal of American folklore, Volume 89 Houghton, Mifflin, and Co., 1976
  • Curran, Declan with L Luciuk & A G Newby, co-eds, "Famines in European Economic History: The last great European famines reconsidered," Routledge, 2015
  • Davies, R. W., The Socialist offensive: the collectivization of Soviet agriculture, 1929–1930, (London: Macmillan, 1980).
  • Der ukrainische Hunger-Holocaust: Stalins verschwiegener Völkermord 1932/33 an 7 Millionen ukrainischen Bauern im Spiegel geheimgehaltener Akten des deutschen Auswärtigen Amtes, (Sonnebühl: H. Wild, 1988), By Dmytro Zlepko. [eine Dokumentation, herausgegeben und eingeleitet von Dmytro Zlepko].
  • Dolot, Miron, Who killed them and why?: in remembrance of those killed in the Famine of 1932–1933 in Ukraine, (Cambridge, Massachusetts: Harvard University, Ukrainian Studies Fund, 1984);"Execution By Hunger, The Hidden Holocaust" (W. W. Norton & Company,1985).
  • Dushnyk, Walter, 50 years ago: the famine holocaust in Ukraine, (New York: Toronto: World Congress of Free Ukrainians, 1983).
  • Barbara Falk, Sowjetische Städte in der Hungersnot 1932/33. Staatliche Ernährungspolitik und städtisches Alltagsleben (= Beiträge zur Geschichte Osteuropas 38), Köln: Böhlau Verlag 2005 ISBN 3-412-10105-2
  • Fürst, Juliane. Stalin's Last Generation: Soviet Post-War Youth and the Emergence of Mature Socialism Oxford University Press. 30 sentyabr 2010. ISBN 978-0-19-957506-0
  • Gregorovich, Andrew, "Black Famine in Ukraine 1932–33: A Struggle for Existence", Forum: A Ukrainian Review, No. 24, (Scranton: Ukrainian Workingmen's Association, 1974).
  • Kowalski, Ludwik. Hell on Earth: Brutality and Violence Under the Stalinist Regime Wasteland Press 30 iyul 2008. ISBN 978-1-60047-232-9
  • Luciuk, L. Y. (ed), "Holodomor: Reflections on the Great Famine of 1932–1933 in Soviet Ukraine" (Kingston: Kashtan Press, 200()
  • Halii, Mykola, Organized famine in Ukraine, 1932–1933, (Chicago: Ukrainian Research and Information Institute, 1963).
  • Hlushanytsia, Pavlo, "Tretia svitova viina Pavla Hlushanytsi == The third world war of Pavlo Hlushanytsia", translated by Vera Moroz, (Toronto: Anabasis Magazine, 1986). [Bilingual edition in Ukrainian and English].
  • Holod na Ukraini, 1932–1933: vybrani statti, uporiadkuvala Nadiia Karatnyts'ka, (New York: Suchasnist', 1985).
  • Holod 1932–33 rokiv na Ukraini: ochyma istorykiv, movoij dokumentiv, (Kiev: Vydavnytstvo politychnoyi literatury Ukrainy, 1990).
  • Hryshko, Vasyl, The Ukrainian Holocaust of 1933, Edited and translated by Marco Carynnyk, (Toronto: Bahrianyi Foundation, SUZHERO, DOBRUS, 1983).
  • Holodomor: The Great Famine in Ukraine 1932–1933 (Warsaw–Kiev, 2009)
  • International Commission of Inquiry into the 1932–33 Famine in Ukraine, Proceedings [transcript], 23 – 27 may 1988, Brussels, Belgium, Jakob W. F. Sundberg, President; Legal Counsel, World Congress of Free Ukrainians: John Sopinka, Alexandra Chyczij; Legal Council for the Commission, Ian A. Hunter, 1988.
  • International Commission of Inquiry into the 1932–33 Famine in Ukraine. Proceedings [transcript], 21 oktyabr – 5 noyabr 1988, New York City, [Jakob W. F. Sundberg, President; Counsel for the Petitioner, William Liber; General Counsel, Ian A. Hunter], 1988.
  • International Commission of Inquiry into the 1932–1933 Famine in Ukraine. Final report, [Jacob W. F. Sundberg, President], 1990. [Proceedings of the International Commission of Inquiry and its Final report are in typescript, contained in 6 vols. Copies available from the World Congress of Free Ukrainians, Toronto].
  • Kalynyk, Oleksa, Communism, the enemy of mankind: documents about the methods and practise of Russian Bolshevik occupation in Ukraine, (London, England: The Ukrainian Youth Association in Great Britain, 1955).
  • Klady, Leonard, "Famine Film Harvest of Despair", Forum: A Ukrainian Review, No. 61, Spring 1985, (Scranton: Ukrainian Fraternal Association, 1985).
  • Kolektyvizatsia і Holod na Ukraini 1929–1933: Zbirnyk documentiv і materialiv, Z. M. Mychailycenko, E. P. Shatalina, S. V. Kulcycky, eds., (Kiev: Naukova Dumka, 1992).
  • Kostiuk, Hryhory, Stalinist rule in Ukraine: a study of the decade of mass terror, 1929–1939, (Munich: Institut zur Erforschung der UdSSSR, 1960).
  • Kovalenko, L. B. & Maniak, B. A., eds., Holod 33: Narodna knyha-memorial, (Kiev: Radians'kyj pys'mennyk, 1991).
  • Krawchenko, Bohdan, Social change and national consciousness in twentieth-century Ukraine, (Basingstoke: Macmillan in association with St. Anthony's College, Oxford, 1985).
  • R. Kuśnierz, Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Glodu (1929–1933),Torun Arxivləşdirilib 2022-03-14 at the Wayback Machine, 2005
  • Leonard Leshuk, ed., Days of Famine, Nights of Terror: Firsthand Accounts of Soviet Collectivization, 1928–1934 (Kingston: Kashtan Press, 1995)
  • Luciuk, Lubomyr (and L Grekul), Holodomor: Reflections on the Great Famine of 1932–1933 in Soviet Ukraine (Kashtan Press, Kingston, 2008.)
  • Lubomyr Luciuk, ed., Not Worthy: Walter Duranty's Pulitzer Prize and The New York Times (Kingston: Kashtan Press, 2004)
  • Lettere da Kharkov: la carestia in Ucraina e nel Caucaso del Nord nei rapporti dei diplomatici italiani, 1932–33, a cura di Andrea Graziosi, (Torino: Einaudi, 1991).
  • Mace, James E., Communism and the dilemma of national liberation: national communism in Soviet Ukraine, 1918–1933, (Cambridge, Massachusetts: Distributed by Harvard University Press for the Ukrainian Research Institute and the Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the U. S., 1983).
  • Makohon, P., Svidok: Spohady pro 33-ho, (Toronto: Anabasis Magazine, 1983).
  • Martchenko, Borys, La famine-genocide en Ukraine: 1932–1933, (Paris: Publications de l'Est europeen, 1983).
  • Marunchak, Mykhailo H., Natsiia v borot'bi za svoie isnuvannia: 1932 і 1933 v Ukraini і diiaspori, (Winnipeg: Nakl. Ukrains'koi vil'noi akademii nauk v Kanadi, 1985).
  • Memorial, compiled by Lubomyr Y. Luciuk and Alexandra Chyczij; translated into English by Marco Carynnyk, (Toronto: Published by Kashtan Press for Canadian Friends of "Memorial", 1989). [Bilingual edition in Ukrainian and English. this is a selection of resolutions, aims and objectives, and other documents, pertaining to the activities of the Memorial Society in Ukraine].
  • Mishchenko, Oleksandr, Bezkrovna viina: knyha svidchen', (Kiev: Molod', 1991).
  • Oleksiw, Stephen, The agony of a nation: the great man-made famine in Ukraine, 1932–1933, (London: The National Committee to Commemorate the 50th Anniversary of the Artificial Famine in Ukraine, 1932–1933, 1983).
  • Pavel P. Postyshev, envoy of Moscow in Ukraine 1933–1934, [selected newspaper articles, documents, and sections in books], (Toronto: World Congress of Free Ukrainians, Secretariat, [1988], The 1932–33 Famine in Ukraine research documentation).
  • Pidnayny, Alexandra, A bibliography of the great famine in Ukraine, 1932–1933, (Toronto: New Review Books, 1975).
  • Pravoberezhnyi, Fedir, 8,000,000: 1933-i rik na Ukraini, (Winnipeg: Kultura і osvita, 1951).
  • Rajca, Czesław. Głód na Ukrainie. Lublin/Toronto: Werset. 2005. ISBN 978-83-60133-04-0.
  • Senyshyn, Halyna, Bibliohrafia holody v Ukraini 1932–1933, (Ottawa: Montreal: UMMAN, 1983).
  • Solovei, Dmytro, The Golgotha of Ukraine: eye-witness accounts of the famine in Ukraine, compiled by Dmytro Soloviy, (New York: Ukrainian Congress Committee of America, 1953).
  • Stradnyk, Petro, Pravda pro soviets'ku vladu v Ukraini, (New York: N. Chyhyryns'kyi, 1972).
  • Taylor, S. J., Stalin's apologist: Walter Duranty, the New York Times' man in Moscow, (New York: Oxford University Press, 1990).
  • The Foreign Office and the famine: British documents on Ukraine and the great famine of 1932–1933, edited by Marco Carynnyk, Lubomyr Y. Luciuk and Bohdan Kor.
  • The man-made famine in Ukraine (Washington D. C.: American Enterprise Institute for Public Policy Research, 1984). [Seminar. Participants: Robert Conquest, Dana Dalrymple, James Mace, Michael Nowak].
  • United States, Commission on the Ukraine Famine. Investigation of the Ukrainian Famine, 1932–1933: report to Congress / Commission on the Ukraine Famine, [Daniel E. Mica, Chairman; James E. Mace, Staff Director]. (Washington D. C.: U. S. G. P. O.: For sale by the Supt. of Docs, U. S. G. P. O., 1988), (Dhipping list: 88–521-P).
  • United States, Commission on the Ukrainian Famine. Oral history project of the Commission on the Ukraine Famine, James E. Mace and Leonid Heretz, eds. (Washington, D. C.: Supt. of Docs, U. S. G. P. O., 1990).
  • Velykyi holod v Ukraini, 1932–33: zbirnyk svidchen', spohadiv, dopovidiv ta stattiv, vyholoshenykh ta drukovanykh v 1983 rotsi na vidznachennia 50-littia holodu v Ukraini – The Great Famine in Ukraine 1932–1933: a collection of memoirs, speeches and essays prepared in 1983 in commemoration of the 50th anniversary of the Famine in Ukraine during 1932–33, [Publication Committee members: V. Rudenko, T. Khokhitva, P. Makohon, F. Podopryhora], (Toronto: Ukrains'ke Pravoslavne Bratstvo Sv. Volodymyra, 1988), [Bilingual edition in Ukrainian and English].
  • Verbyts'kyi, M., Naibil'shyi zlochyn Kremlia: zaplianovanyi shtuchnyi holod v Ukraini 1932–1933 rokiv, (London, England: DOBRUS, 1952).
  • Voropai, Oleksa, V deviatim kruzi, (London, England: Sum, 1953).
  • Voropai, Oleksa, The Ninth Circle: In Commemoration of the Victims of the Famine of 1933, Olexa Woropay; edited with an introduction by James E. Mace, (Cambridge, Massachusetts: Harvard University, Ukrainian Studies Fund, 1983).
  • Wheatcroft, S. G. "The Scale and Nature of Stalinist Repression and its Demographic Significance: On Comments by Keep and Conquest" (PDF). Europe-Asia Studies. 52 (6). 2000: 1143–1159. doi:10.1080/09668130050143860. ISSN 0966-8136. PMID 19326595. 2019-10-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-02-06.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]