Ниязов Сапарморат Атай улы

Ниязов Сапарморат Атай улы
төркм. Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	СССР  Төркмәнстан[1][2][3]
Тыуған көнө	19 февраль 1940({{padleft:1940|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:19|2|0}})[4][5][6]^[…]
Тыуған урыны	Кипчак^[d], Төркмән Совет Социалистик Республикаһы, СССР[7][8][9]
Вафат булған көнө	21 декабрь 2006({{padleft:2006|4|0}}-{{padleft:12|2|0}}-{{padleft:21|2|0}})[10][4][11]^[…] (66 йәш)
Вафат булған урыны	Ашхабад, Төркмәнстан[12]
Үлем төрө	тәбиғи үлем^[d]
Үлем сәбәбе	Миокард инфаркты
Ерләнгән урыны	Төрөкмәнбашы рухы мәсете
Атаһы	Атамурат Ниязов^[d]
Әсәһе	Гурбансолтан-эдже^[d]
Хәләл ефете	Муза Алексеевна Ниязова^[d]
Балалары	Мурад Сапармурадович Ниязов^[d]
Һөнәр төрө	сәйәсмән, автобиограф
Эшмәкәрлек төрө	Сәйәсәт һәм сәйәсмән
Биләгән вазифаһы	президент Туркмениcтана^[d] һәм народный депутат СССР^[d]
Уҡыу йорто	Санкт-Петербург дәүләт политехник университеты КПСС Үҙәк Комитеты ҡарамағындағы Юғары партия мәктәбе^[d]
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Советтар Союзы Коммунистар партияһы һәм Демократическая партия Туркменистана^[d]
Ҡатнашыусы	XXVII съезд КПСС^[d], КПСС-тың XXVIII съезы^[d] һәм XXVI съезд КПСС^[d]
Хәрби звание	генералиссимус^[d] һәм юғары баш командующий^[d]
Командалыҡ иткән	Вооружённые силы Туркменистана^[d]
Ғәскәр төрө	Вооружённые силы Туркменистана^[d]
Ойошма ағзаһы	КПСС Үҙәк комитетының сәйәси бюроһы^[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Почётная грамота Президиума Верховного Совета Туркменской ССР^[d] (1971)
Мәзһәб	Хәнәфи мәҙһәб
Ниязов Сапарморат Атай улы Викимилектә

Ниязов Сапарморат Атай улы (төркм. Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow, Сапармырат Атаевич Ныязов; тыуғандағы фамилияһы — Аннания́зов; 19 февраль 1940 йыл — 21 декабрь 2006 йыл), Төркмәнбашы (төркм. Türkmenbaşy — «төркмәндәр башлығы»), Серда́р (юлбашсы) һәм Мәңге Бөйөк Сапарморат Төркмәнбашы^[13] — СССР һәм Төркмәнстандың партия, дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре, 1985 йылдан 2006 йылғаса Төркмәнстан етәксеһе (1985—1991 йылдарҙа — Төркмәнстан Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары, 1990—2006 йылдарҙа — Төркмәнстан президенты; 1999 йылдан — ғүмеренең ахырынаса президент). 1990—1991 йылдарҙа — КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһы ағзаһы. Ниязов идара иткән осорҙа илдә уның шәхси диктатор власы, шулай уҡ масштаблы шәхес культы урынлаштырыла^[14], тик уның вафатынан һуң ғына улар бөтөрөлә.

Биографияһы

Сапарморат Атай улы Ниязов 1940 йылдың 19 февралендә Төркмән ССР-ының Ҡыпсаҡ ауылында тыуа. Рәсми биографияһына ярашлы, 1941 йылда уның атаһы, Атаморат Ниязов, үҙ теләге менән фронтҡа китә һәм 1942 йылдың 24 декабрендә 2-се гвардия дивизияһы 535-се гвардия полкының отделение командиры званиеһында Кавказ өсөн барған һуғыштарҙа һәләк була^[15]. Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, уның атаһы Чикола ауылы (Төньяҡ Осетия) янында яраланған килеш әсиргә төшә, һәм немецтар уны атып үлтерә. Әсәһе — Гурбансолтан-ынйы, шулай уҡ ҡустылары (10 йәшлек Мөхәммәтморат һәм алты йәшлек Ниязморат) Ашхабадта 1948 йылда булған ер тетрәү ваҡытында һәләк була^[16]. Йәтим ҡалғас, Сапарморат Ҡыҙыл-Арват ҡалаһындағы балалар йортона барып эләгә. Урта мәктәпте отличие менән тамамлап, 1959 йылда Геолог-эҙләнеү эштәре эшселәре һәм хеҙмәткәрҙәре профсоюзының Төркмән территориаль комитетында инструктор булып эшләй башлай. 1962 йылдан КПСС ағзаһы. Бер нисә ай Мәскәү энергетика институтында уҡып ала (бында уның архив эше һаҡлана), ауыр эпилепсия өйәнәктәре йыш ҡабатланыу сәбәпле, уҡыуҙан ебәреүҙәрен һорап ғариза яҙа. Уҡыуын Ленинград политехник институтында дауам итә, 1967 йылда инженер-энергетик дипломын ҡулына ала.

Ниязов һәм Путин

• 1965 йыл — Ленинградтың Киров заводында формаға һалыусы
• 1967 йылдан — Ашхабад өлкәһенең Ленин исемендәге Бөзмейен ГРЭС-ында мастер, өлкән мастер
• 1970 йылдан — Төркмәнстан Коммунистар партияһы Үҙәк Комитеты инструкторы, бүлек мөдире урынбаҫары
• 1976 йыл — ситтән тороп КПСС Үҙәк Комитеты эргәһендәге юғары партия мәктәбен тамамлай
• 1980 йылдан— Төркмәнстан Коммунистар партияһы Ашхабад ҡала комитетының беренсе секретары
• 1984 йылдан — КПСС Үҙәк Комитетының партия эштәре ойошмаһы бүлеге инструкторы
• март — декабрь, 1985 йыл — Төркмән ССР-ы Министрҙар Советы рәйесе
• 1985 йылдың 21 декабренән 1991 йылдың 16 декабренә тиклем — Төркмәнстан Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетының 1-се секретары
• 1986 йылдан — КПСС Үҙәк Комитеты ағзаһы, 1990 йылдан — КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһы ағзаһы
• 1990 йылдың ғинуарынан — Төркмән ССР-ы Юғары Советы рәйесе (ярты йылдан һуң Юғары Совет «Төркмән Совет Социалистик Республикаһының дәүләт үҙаллылығы тураһында» Декларация ҡабул итә)^[17].

КПСС-тың XXVI (1981), XXVII (1986), XXVIII (1990) съездары һәм XIX конференцияһы (1988) делегаты. СССР-ҙың халыҡ депутаты. СССР Юғары Советы ағзаһы.

Төркмәнстандың ғүмерлек президенты

Төркмәнстанда яңы Конституция рәсми рәүештә индерелгәнгә тиклем үк — 1990 йылда президент Посы булдырыла. 1990 йылдың 27 октябрендә бөтә халыҡ тауыш биреүе юлы менән альтернативаһыҙ шарттарҙа Төркмән ССР-ы Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары С. Ниязов Төркмән ССР-ы президенты итеп һайлана. Рәсми мәғлүмәттәргә ярашлы, һайлаусыларҙың 98,3 проценты уның өсөн тауыш бирә^[18].

Конституция ҡабул ителгәндән һуң президент, үҙенең полномочиеларын Төп Закон менән яраштырыу өсөн, яңынан һайлау үткәрергә тәҡдим итә. 1992 йылдың 21 июнендә, берҙән-бер кандидат булараҡ, С. Ниязов тағы ла күпселек тауыш менән Төркмән Республикаһы Президенты итеп һайлана: һайлауҙа ҡатнашҡандарҙың 99,5 проценты уның өсөн тауыш бирә.

1993 йылдың 22 октябрендә Сапарморат Ниязов Мәжлес (парламент) ҡарары менән донъялағы бөтә төркмәндәрҙең башлығы тип иғлан ителә. Аҙағыраҡ был титул «Бөйөк Төркмәнбашы» тип атала башлай.

1993 йылдың икенсе яртыһында Төркмәнстан Демократик партияһы (элекке Төркмәнстан Коммунистаря партияһы) Сапармурат Ниязовтың полномочиеларын икенсе срокҡа, 1997 йылда һайлауҙар үткәреп тормайынса, 2002 йылға тиклем оҙайтыуҙы тәҡдим итә.

1994 йылдың ғинуарында бөтә халыҡ референдумында һайлаусыларҙың күпселеге был идеяны хуплай.

Аҙ һанлы һәм, нигеҙҙә, Мәскәүҙә йәшәгән төркмән оппозицияһы вәкилдәре саң ҡаға башлай. Төркмәнстандың 1997 йылда президент посына һайлауҙарҙа ҡатнашырға ниәтләгән элекке сит ил эштәре министры Абды Кулыев Рәсәй телевидениеһының «Хәбәрҙәр» программаһына биргән интервьюһында, власть, Сапарморат Ниязовҡа ғүмерлек президентлыҡты тәьмин итергә теләп, Конституцияны тупаҫ боҙа, тип белдерә. Мәскәүҙәге «Төркмәнстан» Мәҙәни һәм эшлекле хеҙмәттәшлек фонды тирәһенә тупланған оппозиция үҙ дәғүәләрен юридик яҡтан законды боҙоуҙар менән генә түгел, ә илдәге ауыр иҡтисади хәл барлыҡҡа килеүе менән дә дәлилләй^[19].

Шуны билдәләү урынлы булыр: президент һайлауҙарын һәм референдум үткәреү барышында Конституция положениелары аныҡ күҙәтелә. Өҫтәүенә, Конституцияны ғәмәлгә индереү тураһындағы Законға ярашлы, С. Ниязов өсөнсө срокҡа президент булып һайланыу мөмкинлеген ала, сөнки беренсе тапҡыр һайланғанда Конституция ҡабул ителмәгән була.

Әммә ул ваҡытта Төркмәнбашы ғүмерлек президентлыҡты индереүгә ҡаршы булыуын асыҡтан-асыҡ белдерә. Аҡһаҡалдар Советы, Халыҡ Советы һәм Милли яңырыу хәрәкәтенең берлектәге ултырыштарында сығыш яһап, ул ғәмәлдәге законды боҙоуға бармаясағы тураһында белдерә һәм 2002 йылда полномочиелары срогының тамамланыуын көтөргә тәҡдим итә һәм «кемдең президент буласағын бергәләп хәл итергә» саҡыра.

Бер аҙ һуңыраҡ,1994—1995 йылдарҙа, Ниязов биләгән юғары вазифаны «Шах» тип атау һәм Төркмәнстанды Шахлыҡ тип иғлан итеү тураһындағы мәсьәлә ҡарала. Әммә Төркмәнстандың бер нисә кланы вәкилдәре булған аҡһаҡалдарҙың 1994 йылда Балҡан велаятендә үткән кәңәшмәһендә был идея аҡһаҡалдар тарафынан бер тауыштан хуплау тапмай^[20]. Быға бәйле, шулай уҡ асыҡтан-асыҡ белдерелмәгән консультациялар барышында күрше Иран, Үзбәкстан, Рәсәй етәкселеренең был идеяға кире ҡарашта булыуҙарын һәм Ниязовтың вариҫ буласаҡ улы Морат Ниязов менән мөнөсөбөттәренең киҫкен булыуын иҫәпкә алып, С. Ниязов шах тип иғлан ителмәй.

1999 йылдың декабрендә Төркмәнстандың Халыҡ Советы Сапарморат Ниязовтың ғүмерлек президентлығы тураһында ҡарар ҡабул итә^[21].

2002 йылдың апрелендә Төркмәнстанда хәрби хеҙмәт тураһында яңы закон ҡабул ителә, юғары хәрби звание сифатында маршал дәрәжәһе индерелә; быға тиклем армия генералы юғары звание була^[22]. Әммә Ниязовҡа был юғары званиены биреү инициативаһы уңышҡа өлгәшмәй; 2002 йылдың июнендә Ниязов маршал званиеһынан баш тарта һәм ошо инициатива авторҙары булған хеҙмәткәрҙәрен ҡырҡа тәнҡитләп сығыш яһай^[23].

Сапарморат Ниязов һәм Владимир Путин. Мәскәү, 2000 йыл.

2002 йылдың ноябрендә Ашхабадта Ниязовты үлтермәксе булалар: президент кортежы йөк машинаһынан утҡа тотола. Атыш мәлендә бер кем дә зыян күрмәй. Төркмәнбашы был инцидентты элек юғары вазифалар биләгән төркмән чиновниктарының: сит ил эштәре министры Борис Шихморадов менән ауыл хужалығы министры Имамбирҙе Ыҡлымовтың ойоштороуҙары тураһында белдерә.

2003 йылдың авгусында Ниязов Халыҡ Советының ғүмерлек рәйесе итеп һайлана.

Сапарморат Ниязов, башҡа БДБ илдәре етәкселәре менән сағыштырғанда, берлектә үткәрелгән сараларҙа бик һирәк ҡатнаша. Бик йыш ҡына Урта Азия буйынса күршеләре — Ҡаҙағстан менән Узбекистан етәкселәренең Төркмәнстан адресына тәнҡит һүҙҙәрен яуҙырауҙары Төркмәнбашының асыуына тейә, тигән фекер ҙә бар. Тап ошо сәбәпле Төркмәнстан нейтралитет тураһында иғлан итә һәм ОДКБ-ға («Коллектив хәүефһеҙлек килешеүе ойошмаһы») инеүҙән баш тарта. 2005 йылда Төркмәнбашы Төркмәнстандың БДБ-лағы статусын айырымланған ағзалыҡ кимәленә тиклем түбәнәйтеүе тураһында иғлан итә.

Һуңғы йылдарҙа Төркмәнбашы ҡаты ауырый, ул йөрәк һәм диабет сирҙәренән яфалана.

Сапарморат Ниязовтың шәхес культы

Төркмәнбашы индергән ҡайһы бер яңылыҡтар

С. Ниязов һаулыҡ һағы, мәғариф, шәхси тормош һәм башҡа фундаменталь хоҡуҡ мәсьәләләренә ҡағылышлы яңылыҡтарҙың күбеһен президент указдары менән индерә. Коммунистарҙан һуң барлыҡҡа килгән күпселек дәүләттәрҙең юлбашсыларынан айрымалы рәүештә С. Ниязов закондарҙы тик үҙе ҡабул итеүгә өҫтөнлөк бирә.

«Рухнамә» һәм әҙәби ижады

2001 йылда донъя күргән «Рухнамә» («Рух китабы») — фәлсәфәүи-тарихи күҙлектән сығып төркмән халҡының рухлылығын тикшереү. Сапарморат Ниязов был китаптың авторы тип иҫәпләнелә. Ниязов фекеренсә, тәгәрмәсте лә һәм башҡа бик күп өйберҙәрҙе төркмәндәр уйлап тапҡан, тимерҙе лә улар эретә башлаған, өҫтәүенә хәҙерге Евразия киңлектәрендә 70-ләп дәүләткә нигеҙ һалған.

Вафаты һәм уны ерләү

Сапарморат Ниязов 2006 йылдың 21 декабрендә йөрәк өйәнәгенән вафат була. Оппозициялағыларҙың ҡайһы берҙәре, Ниязов бер нисә көн алда вафат булғандыр, тип белдерә^[24]. Ниязовтың баҡыйлыҡҡа күсеүе төркмән халҡы өсөн көтөлмәгән хәл була.

Рәсәйҙә уны ерләү церемонияһы «Хәбәрҙәр» дәүләт телеканалы аша тура эфирҙа трансляциялана. Ерләүҙә Рәсәйҙән Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте Рәйесе Михаил Фрадков ҡатнаша^[25].

Ниязовтың үлеме һәм сәйәси эҙемтәләре

Ҡайһы бер аналитиктар, Төркмәнбашының ҡапыл үлеүе Төркмәнстанды системалы көрсөккә килтерәсәк, тип күҙаллай.

Әммә Ниязов үлгәндән һуң сәйәси властың алмашыныуы тыныс үтә, ниндәйҙер күҙгә салынған көрсөк һиҙелмәй.

Күҙәтеүселәр йәмғиәттең Ниязов үлеменә ҡайғырыуын, ниндәйҙер дәрәжәлә юғалып ҡалыуын, яҡшыға табан өмөтләнеүен билдәләй^[26][27][28] .

Ниндәйҙер тәртип боҙоуҙар ҙа күҙәтелмәй (ҡаты режимлы Овадан-Депе колонияһындағы тотҡондарҙың бунт күтәрергә маташыуын иҫәпкә алмағанда^[29]).

Ниязов вафатынан һуң Төркмәнстандың хәүефһеҙлек советы йыйыла. Конституция буйынса, президент баҡыйлыҡҡа күскән осраҡта уның вазифаһы парламент (Мәхлес) рәйесенә йөкмәтелә, һәм ике ай эсендә яңы һайлау көнө билдәләнелә. Шулай итеп, Овезгелде Атаев президент вазифаһын башҡарыусы булырға тейеш була..

Әммә Атаевҡа ҡаршы енәйәт эше ҡуҙғатылған булып сыға. Шуға күрә вице-премьер, һаулыҡ һағы министры Гурбангулы Бердымөхәмәдов президент вазифаһын башҡарыусы итеп тәғәйенләнә. Илдә ете көнлөк матәм иғлан ителә.

Ниязовтың шәхес культының һүнә барыуы

Төркмәнбашы вафатынан һуң бер нисә айҙан илдә Ниязовтың шәхес культын кәметеү буйынса саралар башлана.

2007 йылдың май аҙағында Төркмәнабат ҡалаһында элекке президент Сапарморат Ниязовтың статуяларының береһе һүтелә^[30].

2008 йылдың 3 майында Нейтралитет аркаһын Ашхабад үҙәгенән ҡала ситенә күсереү тураһында ҡарар ҡабул ителә. 2010 йылдың 18 ноябрендә ғәмәлдәге президент Бердымөхәмәдов был арканы һүтергә ҡуша^[31].

Төркмәнбашының исеме гимндан һәм тоғролоҡ антынан алып ташлана, һәйкәлдәр һәм бюстар әкренләп һүтелә, "Рухнамә"не мәжбүри һәм бөтә ерҙә лә өйрәнеү туҡтатыла. Ҡатын-ҡыҙҙар көнө Ниязовтың әсәһенең тыуған көнөнән ҡайтанан 8 мартҡа күсерелә. Григориан календары ҡабат ҡулланыла башлай, айҙар һәм аҙна көндәренә элекке атамалары кире ҡайтарыла^[32][33].

«Рухнамә» һәм Ниязовтың башҡа китаптары бар ерҙән дә йыйып алына. Улар урынына Төркмәнстанда йәшәүселәр Бердымөхәмәдовтың «Прогрестың яңы үрҙәренә» тигән китабын һатып алырға тейеш була^[34].

2009 йылдан әйләнешкә яңы аҡсалар индерелә, уларҙа Ниязов портреты урынына төркмән эшмәкәрҙәренең портреттары урын ала.

2010 йылдың 1 апреленән Ниязов күрһәтмәһе буйынса ябылған китапханалар ҡайтанан асыла.^[35][36]

Төркмәнбашының вариҫы

Төркмәнстан президентын һайлау 2007 йылдың 11 феврелендә үткәрелә. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, президентт вазифаһын башҡарып килгән Гурбангулы Бердымөхәмәдов, 89 % тауыш йыйып, еңеп сыға; 14 февралдә үк ул ант бирә һәм Төркмәнстандың икенсе президенты була.

Төркмәнбашының наградалары һәм юғары исемдәре

Сапарморат Ниязов — үҙ дәүләтенең юғары наградаһы — Төркмәнстан Геройы исеменә һәм «Алтын Ай» алтын миҙалына («Алтын Ярымай») иң беренсе булып лайыҡ була.

Башҡа факттар

10000 манатлыҡ банкнотала Сапарморат Ниязов портреты

Төркмәнбашы Төркмәнстандың 1992 йылғы почта маркаһындана

• Төркмәнбашы Көнсығыш тарих һәм мәҙәниәте менән мауыға.
• Төркмәнбашының үҙенең әйтеүе буйынса, ул, көнсығыш хандары йолаһын дауам итеп, ваҡыт-ваҡыт үҙенә грим һалдырып, Ашхабад буйлап йәйәү йөрөргә ярата, йәғни «халыҡтың реаль тормошон өйрәнә^[37]»^[38].
• Төркмәнбашы һәр ваҡыт мода буйынса кейенергә ярата. Бармаҡтарына ҡиммәтле ташлы балдаҡтар кейер була. Ул зөбәржәт ташына (йәшел төҫ — ислам төҫө) һәм бриллианттарға өҫтөнлөк бирә.
• Шәхси ат һарайында йөҙләгән ахалтекин юртаҡтары, гаражында — тиҫтәләгән ҡиммәтле лимузиндар тора. Уның президент һарайы һәм резиденцияһы иҙәндәрендә — гигант төркмән келәмдәре.
• Төркмәнбашы Төркмәнстандың сырье байлыҡтарын — газ, нефть, көкрт, мамыҡ һәм башҡа ҡаҙылма баылыҡтарын үҙ белдеге менән тотона. Ҡошсолгоҡ фермаһы ғына Төркмәнбашының предприятиеһы тип асыҡтан-асыҡ таныла.
• Төркмәнбашының үҙенең әйтеүе буйынса, уның байлығы 3 миллиарда АҠШ долларҙары тәшкил итә. Ул аҡсаларҙы Ниязов Европа банкыларында, атап әйткәндә, Дойче банкыһында һаҡлай.
• Хәҙерге президент Гурбангулы Бердымөхәмәдов, имеш-мимештәр буйынса, бәлки, Ниязовтың никахтан ситтә тыуған улылыр. Ул сағында Сапарморат Ниязов 17 йәштә үк атай булған булып сыға^[39].^[40]

Шәхси трмошо

• Сапарморат Ниязовтың ҡатыны Муза Алексеевна. Балалары һәм ҡатыны Төркмәнстандан ситтә йәшәй, ҡатыны — Мәскәүҙә, Ирина исемле ҡыҙы — Лондонда.

Хәтер

Йыл һайын 21 декабрҙә Төркмәнстанда Төркмәнстандың беренсе президенты Сапармората Атай улы Ниязовты Иҫкә алыу көнө билдәләнелә. 2012 йылда Ҡыпсаҡ ауылы зыяратына барып зыярат ҡылыу үткәрелә^[41][42].

Иҫкәрмәләр

1. http://www.nytimes.com/2001/10/02/opinion/america-s-central-asian-allies.html
2. http://www.nytimes.com/2005/04/03/international/asia/03kyrgyzstan.html?pagewanted=print&position=
3. http://www.imdb.com/list/ls059556609/
4. Deutsche Nationalbibliothek Record #121010732 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
5. http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1537565/Saparmurat-Niyazov.html
6. http://www.imdb.com/name/nm2241304/
7. http://mondediplo.com/2015/02/11bouyguestan
8. http://www.humanities360.com/index.php/view-article/5da1bafd_a07b_47ab_ab51_1a46e2bcbd57/
9. http://issuu.com/449981/docs/central-asia-4-turkmenistan_v1_m56577569830512340
10. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/6198983.stm
11. http://lifeinlegacy.com/Display.aspx?weekof=2006-12-23
12. The Art of the Impossible: Political Symbolism, and the Creation of National Identity and Collective Memory in Post-Soviet Turkmenistan
13. Атаева М., Мурадов А., Оразов Р., Курбанов Б. Человек — вечность  (билдәһеҙ). Gundogar.org. Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
14. Бабаев О. Народ, Родина, Туркменбаши  (билдәһеҙ). Эркин Туркменистан (erkin.net) (29 ноябрь 2008). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года. 2013 йыл 26 октябрь архивланған.
15. ТУРКМЕНБАШИ (НИЯЗОВ) Сапармурат Атамуратович  (рус.), Centrasia.ru. 2015 йыл 29 июнь архивланған.(рус.), Centrasia.ru.
16. Николай Александрович Зенькович. Самые закрытые люди: энциклопедия биографий. — Olma Media Group, 2002. — С. 404. — ISBN 5948500357, 9785948500355.
17. Лентапедия. Сапармурат Ниязов
18. Nohlen, D, Grotz, F & Hartmann, C (2001) Elections in Asia: A data handbook, Volume I, p477 ISBN 0-19-924958-X
19. [1]
20. Кулиев Авды. Туркменская элита: взгляд изнутри  (билдәһеҙ). Центральноазиатский толстый журнал. ctaj.elcat.kg. Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
21. Timeline: Turkmenistan BBC News
22. Туркменбаши ввёл в Туркменистане новое воинское звание — маршал. Для себя… — ЦентрАзия 2017 йыл 22 октябрь архивланған.
23. Президент Туркменистана Сапармурат Ниязов обрушился с критикой на подчиненных, решивших присвоить ему звание маршала. РИА Новости, 14 июня 2002 года
24. Оппозиция узнала о смерти Туркменбаши несколько дней назад  (билдәһеҙ). Лента.Ру (21 декабрь 2006). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
25. «В Туркменистане прошли похороны президента Сапармурата Ниязова». // Первый канал, 24 декабря 2006 (ВИДЕО)
26. Антонов К., Красников Н., Седов А., Аниськин А., Небера М. Туркменбаши умер в день рождения Сталина  (билдәһеҙ). Комсомольская правда (kp.ru) (22 декабрь 2006). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
27. В Туркменистане скончался президент страны Сапармурат Ниязов  (билдәһеҙ). NEWSru.com (21 декабрь 2006). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
28. Хемраев М. Туркменистан. На западе страны  (билдәһеҙ). Хроника Туркменистана (5 февраль 2007). Архивировано 31 ғинуар 2011 года. 2011 йыл 31 ғинуар архивланған.(недоступная ссылка с 23-12-12 (2033 дней))
29. После смерти Туркменбаши 23 политзэка взбунтовались и были расстреляны  (билдәһеҙ). Клерк.Ру (07-01-19). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
30. В городе Туркменабат демонтирована статуя Сапармурата Ниязова  (билдәһеҙ). Радио Свобода (svoboda.org). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года. 2012 йыл 23 декабрь архивланған.
31. В Ашхабаде демонтируют золотую статую Туркменбаши  (билдәһеҙ). РосБизнесКонсалтинг (rbc.ru) (18 ғинуар 2010). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года. 2012 йыл 16 ғинуар архивланған.
32. Забродина Е. Туркменбаши вычеркнут из гимна  (билдәһеҙ). Известия (izvestia.ru). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
33. Президент Туркмении распорядился убрать золотую статую Туркменбаши  (билдәһеҙ). РосБизнесКонсалтинг (rbc.ru) (3 май 2008). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года. 2014 йыл 6 октябрь архивланған.
34. Пожизненный президент Туркмении(недоступная ссылка)
35. В Туркмении открылись библиотеки, закрытые при Ниязове  (билдәһеҙ). Газета.Ру (1 апрель 2010). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
36. Степовик М., Темненков Г. В Туркмении вновь открываются библиотеки  (билдәһеҙ). Deutsche Welle (dw-world.de) (2 апрель 2010). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
37. „Бородатый хитрец“. Туркменбаши выходит в народ (фото) 2013 йыл 16 октябрь архивланған. — „Туркменбаши выходит в народ, маскируясь накладной бородой, чтобы узнать, что думают о нем люди“ // Эркин Туркменистан (erkin.net), 11.09.2004
38. «Бородатый хитрец». Туркменбаши выходит в народ (фото) 2013 йыл 16 октябрь архивланған. — «Туркменбаши выходит в народ, маскируясь накладной бородой, чтобы узнать, что думают о нем люди» // Эркин Туркменистан (erkin.net), 11.09.2004
39. Антонов К., Красников Н. Туркменбаши оставил «внебрачного принца»?  (билдәһеҙ) Комсомольская правда (kp.ru) (23 декабрь 2006). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
40. Антонов К., Красников Н. Туркменбаши оставил «внебрачного принца»?  (билдәһеҙ) Комсомольская правда (kp.ru) (23 декабрь 2006). Дата обращения: 20 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года.
41. Заседание Кабинета Министров Туркменистана  (билдәһеҙ). Туркменистан: золотой век (turkmenistan.gov.tm) (20 декабрь 2012). Дата обращения: 23 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года. 2013 йыл 12 апрель архивланған.
42. Дань памяти первого Президента Туркменистана  (билдәһеҙ). TDN (tdn.gov.tm) (21 декабрь 2012). Дата обращения: 23 декабрь 2012. Архивировано 25 декабрь 2012 года. 2012 йыл 28 декабрь архивланған.

Һылтанмалар

• Ниязов, Сапармурат  (урыҫ). Лентапедия. Lenta.ru. Дата обращения: 31 август 2012. Архивировано 17 октябрь 2012 года.(рус.). Лентапедия. Лента. Ру. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 октябрь 2012. 31 август 2012 тикшерелгән.
• Ниязов, Сапармурат — Лентапедияла мәҡәлә. 2012 йыл.
• Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy. RUHNAMA (Книга «Рухнама») (ингл.). Дата обращения: 31 август 2012. Архивировано 13 июнь 2006 года.(инг.). Тәүге сығанаҡтан 2006 йыл 13 июнь архивланған. архивланған 13 июнь 2006. 31 август 2012 тикшерелгән.
• Авраам Шмулевич. Спецслужбы против большого взрыва  (урыҫ). АПН (28 декабрь 2006). Дата обращения: 31 август 2012. Архивировано 17 октябрь 2012 года.(рус.). АПН (28.12.2006). Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 октябрь 2012. 31 август 2012 тикшерелгән.
• Илья Канавин. Перекрёстные интересы  (урыҫ). Умер Сапармурат Ниязов. Россия-1, Вести недели (24 декабрь 2006). Дата обращения: 31 август 2012. Архивировано 17 октябрь 2012 года. 2011 йыл 21 август архивланған.(рус.). Умер Сапармурат Ниязов. Россия-1, Вести недели (24.12.2006). Тәүге сығанаҡтан 2011 йыл 21 август архивланған. архивланған 17 октябрь 2012. 31 август 2012 тикшерелгән.
• Станислав Белковский. Туркменбаши умер от передозировки  (урыҫ). АПН Казахстана (22 декабрь 2006). Дата обращения: 31 август 2012. Архивировано 17 октябрь 2012 года. 2012 йыл 7 июнь архивланған.(рус.). АПН Казахстана (22.12.2006). Тәүге сығанаҡтан 2012 йыл 7 июнь архивланған. архивланған 17 октябрь 2012. 31 август 2012 тикшерелгән.
• Петр Бологов. Туркмены расстаются с «Рухнамой». Лента. Ру.