Туркестан (рэгіён)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Туркестан.
Карта ад Махмуда аль-Кашгары «Дывану лугат ат-цюрк», якая паказвае рассяленне цюркскіх плямёнаў у 11 стагоддзі.

Туркеста́н (перс.: ترکستان - Torkestān, каз.: Түркістан, узб.: Turkiston, туркм.: Türkestan — «Краіна цюркаў»)[1] — назва гістарычна-геаграфічнага рэгіёна Цэнтральнай Азіі ў XIX стагоддзі і пачатку XX стагоддзя[2].

Самае ранняе згадванне тапоніма «Туркестан» утрымліваецца ў дакуменце на паперы 639 г., які ўяўляе сабой ліст на сагдыйскай мове з 25 радкоў пра продаж у рабства самаркандскай дзяўчыны. Дакумент быў знойдзены ў 1969 г. разам з кітайскім дакументам 628 года каля Турфана[3]. У скандынаўскай Сазе пра Інглінгаў (XIII стагоддзе) згаданы Туркестан (ісл.: Tyrkland) на ўсход ад Асгарда (краіны асаў або ясаў)

У склад гэтага рэгіёна ўваходзілі тэрыторыі наступных сучасных дзяржаў: Узбекістана, Туркменістана, Таджыкістана, Кыргызстана і Казахстана, Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён Кітая, цюркамоўныя рэгіёны поўдня Сібіры, а таксама поўнач Афганістана і Ірана.

У другой палове XIX стагоддзя Туркестан умоўна падзяляўся на Заходні (Рускі), Усходні (Кітайскі), Паўднёвы (паўночная частка Афганістана і Ірана). У Заходнім і Усходнім Туркестане пражывала пераважна цюркскае насельніцтва, у Паўднёвым — іранамоўнае.

У сярэдзіне 1920-х гадоў тэрмін Туркестан паступова выйшаў з ужывання і быў заменены тэрмінам Сярэдняя Азія.

Заходні Туркестан

[правіць | правіць зыходнік]
Рускі Туркестан напачатку XX стагоддзя.
     Сямірэчанская вобласць      Сырдар'інская вобласць
     Самаркандская вобласць      Ферганская вобласць
     Хівінскае ханства      Бухарскі эмірат
     Закаспійская вобласць

На тэрыторыі Заходняга Туркестана, далучанага да Расійскай імперыі, у 1867 годзе было ўтворана Туркестанскае генерал-губернатарства. З 1886 года афіцыйная назва «Туркестанскі край». У красавіку 1918, на тэрыторыі Рускага Туркестана была ўтворана Туркестанская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. Пасля нацыянальна-дзяржаўнага размежавання савецкіх рэспублік Сярэдняй Азіі 1924—1925 гадоў на тэрыторыі Туркестана былі ўтвораны Савецкія Рэспублікі. З часам слова «Туркестан» заменена тэрмінам Цэнтральная Азія, часта таксама выкарыстоўваецца тэрмін «Сярэдняя Азія», хоць у Сярэднюю Азію звычайна не ўключаюць Казахстан, які з'яўляецца ў сутнасці часткай цюркскага свету.

Пад імем «Туркестана» ў Расійскай імперыі часцей за ўсё мелі на ўвазе тры вобласці: Самаркандскую, Ферганскую і Сырдар'інскую. Але ўвесь Туркестан уключаў пяць абласцей, размешчаных адна за іншай на ўсход ад Каспійскага мора па мяжы Расійскай імперыі з Персіяй, Афганістанам і Кітаем, а менавіта: Закаспійскую, Самаркандскую, Ферганскую, Сырдар'інскую і Сямірэчанскую, а таксама Бухарскае і Хівінскае ханствы.

Усходні Туркестан

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Усходні Туркестан

Усходні Туркестан на гэты момант прадстаўлены цюркамоўным Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёнам Кітая. У яго складзе маюцца казахскае і кыргызскае нацыянальна-тэрытарыяльныя ўтварэнні.

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Варта адзначыць, што да прыходу цюркскіх плямёнаў у Сярэднюю Азію ва ўсходніх іранцаў рэгіён, які ляжыць у двурэччы рэк Амудар'і і Сырдар'і, называўся Туран. У сасанідскіх крыніцах таксама выкарыстоўвалася назва Турэстан, г.зн. краіна тураў. Пасля з'яўлення ў гэтым рэгіёне цюркскіх народаў у гэтым рэгіёне назва «Туркестан» выцесніла назву «Туран», хоць геаграфічна паняцце «Туркестан» ахоплівае большы рэгіён, чым Туран. Туранам у авестыйскую эпоху называлі стэп і пустыні, якія атачаюць двурэчча Амудар'і і Сырдар'і, а ў Сярэднявеччы і аж да пачатку XX ст. – само аму-сырдар'інскае двурэчча, г.зн. гістарычную Сагдыяну, больш вядомую пад назвай Маверанахр. Маверанахр з'яўляецца калькай з пехл. «Farārōd» – «зарэчча», якое ўзыходзіць да стар.-перс.: «*pāra-» ‘(процілеглы) бераг’ + «rautah-» ‘рака’. Сагдыйскім эквівалентам сяр.-перс. «Farārōd» з'яўляецца «Pāryāp» ад «*pāra-» + «“p» ‘вада, рака’, г.зн. «процілеглы бераг ракі». Горад з сагдыйскай назвай Фараб існаваў на месцы гарадзішча Атрар, на правым, процілеглым, адносіна Согда, беразе Сырдар'і. «Зарэччам» правабярэжжа Амудар'і назвалі жыхары левабярэжжа, г.зн. Харасана, з прычыны таго, што суседнічалі з Согдам і мелі з сагдыйцамі вельмі цесныя роднасныя, культурныя, эканамічныя, духоўныя і іншыя сувязі. Так, напрыклад, тлумачальны слоўнік персідскай мовы «Фархангэ Анандрадж», складзены ў 1888 г. Махамедам Падшахам у Індыі, удакладняе:

    «І Туран не ідэнтычны Туркестану … Калі гэта вобласць была заваявана арабамі, стала называцца Маверанахрам... Маверанахр – гэта вобласць, усходняй мяжой якой з'яўляецца Фергана, заходняй – Харэзм, паўночнай – Ташкент, паўднёвай – Балх і Самарканд і з'яўляецца найбуйнейшым рэгіёнам Турана».

    — Махамед Падшах, «Фархангэ Анандрадж», т. 1. стар. 1224
  2. ↑ Вызначэнне межаў гэтага рэгіёна, заснаванае на яго кліматычных асаблівасцях, дазваляла некаторым даследчыкам уключаць у гэты рэгіён тэрыторыі сучаснай Манголіі, Заходняга Кітая, Пенджаба, паўночнай Індыі і паўночнага Пакістана, паўночна-ўсходнія раёны Афганістан і раёны азіяцкай Расіі на поўдні, а таксама тэрыторыі цяперашніх сярэднеазіяцкіх дзяржаў і Казахстана. Пры вызначэнні межаў Туркестана, зыходзячы з прынцыпу этнічнага складу насельніцтва, калі за аснову бяруцца раёны, населеныя ўсходне-цюркскімі народамі і манголамі, дазваляла ўключаць у склад гэтага рэгіёна Сіньцзян-Уйгурская аўтаномная акруга, цюркамоўныя рэгіёны Паўднёвай Сібіры, чатыры былыя савецкія сярэднеазіяцкія рэспублікі (пры тым, што Таджыкістан населены іранамоўнымі народамі) і Казахстан, а таксама афганскі і іранскі Туркестан.
  3. ↑ Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть /Турсун Икрамович Султанов. — М.: АСТ МОСКВА, 2007. — 446,[2]с. — (Историческая библиотека). — ISBN 5-17-035804-0 — С. 123. (Перевод согдийского документа на русский язык с лингвистическим анализом осуществлен иранистом В. А. Ливщицем // Петербургское востоковедение. — СПб., 1994. — Вып. 6, стр. 693.)

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]