Геркуланум

Геркула́нум (лац.: Herculaneum, італ.: Ercolano) — старажытнарымскі горад у італьянскім рэгіёне Кампанія, на беразе Неапалітанскага заліва, побач з сучасным Эркалана. Роўна як і гарады Пампеі і Стабіі, спыніў існаванне падчас вывяржэнні Везувія 24 жніўня 79 года — быў пахаваны пад пластом піракластычных патокаў.

Геркуланум нароўні з Пампеямі ўнесены ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА пад № 829.

Гісторыя

Паводле міфа, перададзенага Дзіянісіем Галікарнаскім^[1], горад узвёў сам Геркулес. У рэальнасці ж, хутчэй за ўсё, першае паселішча на месцы Геркуланума заснавала ў канцы VI стагоддзя да н.э. племя оскаў, папярэднікаў самнітаў. Затым горад патрапіў у сферу грэчаскага уплыву, падчас якога, дзякуючы набліжанасці да мора, выкарыстоўваўся як порт. Верагодна, грэкі і назвалі горад — упершыню ён згадваецца ў сачыненні старажытнагрэчаскага філосафа Тэафраста пад назвай Гераклеон. У IV стагоддзі да н.э. Геркуланум захапілі самніты, і толькі ў I стагоддзі да н.э. ён перайшоў пад кантроль Рыма, калі падчас Саюзніцкай вайны рымляне здушылі паўстанне італійскіх плямёнаў. У той жа перыяд (каля 89 года да н.э.) ён атрымаў статус муніцыпія. Кіравалі горадам дуўмвіры, якіх выбіралі штогод.

Землетрасенне 62 года нанесла Геркулануму значныя страты (археалагічныя працы выявілі, што гарадскія пабудовы былі пашкоджаны, а затым рэканструяваны).^[2] Да моманту гібелі ён уяўляў сабой невялікі горад з насельніцтвам каля 4000 чалавек,^[3] маляўніча размешчаны на беразе Неапалітанскага заліва. Геркуланум — горад у форме прамавугольніка плошчай каля 20 га — акружала крапасная сцяна. Дарогі (пяць карда і тры дэкуманусы) разбівалі яго на некалькі інсул.

Гібель Геркуланума

Везувій з боку Эркалана

Вывяржэнне Везувія, які знаходзіўся ў малаактыўным стане каля 800 гадоў, пачалося днём 24 жніўня 79 года. Храналогію падзей удалося аднавіць паводле даных археалагічных раскопак і двух лістоў, адрасаваных рымскаму гісторыку Тацыту Плініем Малодшым, сведкай катаклізму^[4].

Каля гадзіны дня з жарала Везувія адбыўся магутны выкід вулканічнага попелу, які сфарміраваў хмару, якая пад уздзеяннем ветру пачала хутка рухацца на паўднёвы ўсход і неўзабаве абрынулася на Пампеі і Стабіі. Абодва гарады паступова апынуліся цалкам пахаванымі пад пластом попелу — настолькі вялікім, што пад яго вагай абваліліся дахі дамоў.

Паколькі Геркуланум ляжыць на захад ад Везувія, першая фаза вывяржэння не нанесла яму моцных пашкоджанняў. Аднак пераважная большасць гараджан, занепакоеных тым хто адбываецца, бегла з горада. Спачатку лічылася, што выратавацца ўдалося ўсім жыхарам, затым у горадзе былі выяўлены адзінкавыя чалавечыя рэшткі, а ў 1982 годзе археолагі знайшлі 12 ангараў для лодак каля ўзбярэжжа, у цесных памяшканнях якіх знаходзілася каля 250 шкілетаў. Тыя, хто загінуў, верагодна, хацелі перачакаць вывяржэнне ў горадзе. Былі знойдзены і іх асабістыя рэчы, напрыклад, хірургічныя інструменты і жаночыя каштоўнасці.

З надыходам ночы вывяржэнне не спынілася. Пасля паўночы ў бок Геркуланума з хуткасцю каля 100 км/г^[5] накіраваліся піракластычныя патокі. Распаленая лавіна (каля 400 °C)^[6] дасягнула горада каля гадзіны ночы, маментальна забіўшы ўсіх, хто не пакінуў яго. Гарадскія збудаванні, тым не менш, досыць добра захаваліся. Гэта тлумачыцца тым фактам, што паток настолькі герметычна і раўнамерна запоўніў унутраныя памяшканні дамоў, што горад на шматлікія стагоддзі застаўся без доступу паветра, здольнага выклікаць раскладанне арганічных матэрыялаў (напрыклад, тканін і дрэва). Калі вецер змяніўся, і на Геркуланум пачаў асядаць попел, будынкі ўжо знаходзіліся пад высокім пластом туфу, таму даху шэрагу дамоў не абваліліся. Высокая тэмпература лавіны забяспечыла выпарэнне вады, дзякуючы чаму захаваліся нават скруткі папірусаў.

Раскопкі

Адкрыццё Геркуланума адбылося выпадкова. У 1710 годзе селянін Амброджа Нучэрына, капаючы студню, натыкнуўся на мармуровыя абломкі (як потым высвятлілася, гэта былі руіны тэатра Геркуланума). Пра знаходку апавясцілі Эмануіла-Марыса Латарынгскага, герцага д'Эльбёфа, французскага двараніна ў выгнанні і камандуючага аўстрыйскім палком, які стаяў з 1707 года ў Неапалі. Выкупіўшы ўчастак зямлі вакол студні Нучэрына, герцаг на працягу 9 месяцаў на свае сродкі праводзіў там раскопкі шляхам прабівання ходняў. Ён знайшоў 9 статуй, якія падарыў сваім заступнікам, у тым ліку прынцу Яўгену Савойскаму, свайму кузену.

Руіны Геркуланума

У 1738 годзе па ініцыятыве Карла III, караля Неапаля і Сіцыліі, археалагічныя працы ў раёне тэатра аднавіліся. Найбольш каштоўныя знаходкі — напрыклад, мармуровыя і бронзавыя статуі — канфіскоўваліся і траплялі ў каралеўскую рэзідэнцыю ў суседнім горадзе Парцічы, дзе ў 1758 годзе быў адкрыты музей Геркуланума. У канцы 1740-х гадоў была знойдзена бібліятэка скруткаў, так званая Віла папірусаў, пасля чаго раскопкі разгарнуліся з новым размахам. У 1750—1761 і 1764—1765 гадах імі кіраваў Карл Вебер, ваенны інжынер са Швейцарыі. Складзеныя ім дакладныя планы дазваляюць аднавіць храналогію раскопак і ідэнтыфікаваць былое месцазнаходжанне асобных прадметаў мастацтва. У 1765 годзе з-за выхаду газу ў адной з ходняў раскопкі былі спынены, а выхады запячатаны. Новую серыю раскопак, гэтым разам адкрытым метадам, пачаў у 1828 годзе Францыск I, кароль Абедзвюх Сіцылій. Да 1855 года працамі на набытым дзяржавай участку плошчай 900 м² кіраваў архітэктар Карла Банучы. Затым яны былі спынены з-за вялікіх выдаткаў, звязаных з пераносам грунта. Геркуланум працягнулі раскопваць у 1869 годзе пад патранажам караля Віктара Эмануіла II, але праз шэсць гадоў дзейнасць на ўчастку зноў была спынена па прычыне дарагоўлі прадпрыемства.

Сусветная спадчына ЮНЕСКА, аб’ект № 829 рус. • англ. • фр.

Археалагічная актыўнасць у горадзе аднавілася толькі ў 1924 годзе і працягвалася пад кіраўніцтвам Амадэа Маюры да 1958 года. У 1960—1969 гадах працы ішлі ў паўночным сектары горада, затым у паўднёвым, дзе ў 1982 годзе ў ангарах былі выяўлены чалавечыя шкілеты і 10-мятровая драўляная лодка. Частка горада па-ранейшаму схавана пад пластом пароды, але аднаўленне раскопак абцяжарана з-за накладання межаў Геркуланума на гарадскія кварталы сучаснага Эркалана.

Гарадскія збудаванні

Інсула II

Дом Арыстыда

Уваход гэтага будынка вядзе непасрэдны да атрыуму. Астатняя частка будынка была сур'ёзна пашкоджана падчас ранніх раскопак.

Дом Аргуса

Гэты дом — першы адкрыты ў Геркулануме двухпавярховы будынак — быў названы ў гонар фрэскі з выявай Іо і Аргуса, якая была напісана на сцяне пакоя побач з прасторным, акружаным каланадамі перыстылем. Цяпер яна страчана. Раней дом Аргуса несумнеўна ўваходзіў у лік самых прыгожых віл горада.

Дом Генія

Дом Генія, раскопкі якога праходзілі ў 1828—1850 гадах, назвалі ў гонар статуэткі Купідона або Генія, якая складала частку мармуровага кандэлябра. Дом вычышчаны ад пароды толькі часткова, з прычыны таго, што напалову схаваны пад сучасным Эркалана — можна ўбачыць толькі вялікі перыстыль з прамавугольным фантанам па цэнтры.

Інсула III

Дом са шкілетам

Фрэскі на сцяне дому са шкілетам

Будынак быў названы ў гонар чалавечага шкілета — гэта была першая ахвяра вывяржэння, выяўленая ў Геркулануме ў 1831 годзе (раней лічылася, што абсалютна ўсім жыхарам удалося выратавацца). Гэты будынак складаецца з трох дамоў, адзін з якіх — з крытым атрыумам і без звычайнага для антычных дамоў імплювія, рэзервуара для збору дажджавой вады. У глыбіні атрыума размешчаны два німфеумы (свяцілішчы, прысвечаныя німфам), а ў дворыку — упрыгожаны мазаікай алтар для лараў.

Заезны двор

Гэты дом атрымаў такую назву з-за свайго вялікага памеру — 2 150 м?. Насамрэч гэта не гасцініца, а раскошная прыватная віла I стагоддзя н.э., звернутая ў бок мора. Нажаль, ступень яе захаванасці пакідае жадаць лепшага — будынак быў пашкоджаны і падчас вывяржэння, і пры першых археалагічных працах. Унутры размешчаны шматлікія пакоі, атрыум, распісаныя фрэскамі тэрмы (прычым гэта адзіныя прыватныя тэрмы ва ўсім Геркулануме), тэраса з порцікам і прасторны перыстыль з садам. Ёсць версія, што дом быў пашкоджаны падчас землетрасення 62 года і перапрададзены іншым уладальнікам, якія ператварылі яго ў гасцініцу. Раскопкі гэтага будынка былі распачаты Банучы ў 1852 годзе і завяршыліся пад кіраўніцтвам Маюры ў 1930-х.

Дом з бронзавай гермай

Дом мае выцягнутую форму, характэрную для жылля самнітаў. Названы ў гонар бронзавай гермы, знойдзенай у таблінуме — пакоі, прызначаным для захоўвання дакументаў і дзелавых сустрэч — і якая, меркавана, з'яўляецца скульптурным партрэтам гаспадара. У правым вугле таблінума, выбрукаванага ў тэхніцы opus sectile^{[заўв 1]}, была лесвіца, якая вядзе ў памяшканні другога паверху. Цікавасць уяўляюць фрэскі на марскую тэматыку ў трыклініі — памяшканні, дзе праходзілі трапезы.

Дом з драўляным каркасам

Дом з драўляным каркасам

Тэхналогія будаўніцтва гэтага дому пад назвай opus craticium была простая і не патрабавала вялікіх выдаткаў — драўляныя рашэцістыя каркасы сцен, умацаваных цаглянымі пілястрамі, запаўняліся сумессю галькі і вапны, якая, зацвердзяваючы, утварала трывалую канструкцыю. Дом з драўляным каркасам — найбольш добра захаваны будынак падобнага тыпу, да гэтага дня выяўлены ў Геркулануме.^[7] Унутраная планіроўка і два асобныя ўваходы — цагляныя іанічныя калоны каля аднаго з іх падтрымліваюць балкон — дазваляюць выказаць здагадку, што ў доме пражывала дзве сям'і, жыллё якіх падзелена дворыкам з агульным імплювіем. Унутры захаваўся шэраг прадметаў інтэр'ера: драўляныя рэшткі ложкаў, мармуровы стол, шафа з кухонным начыннем, кушэтка для ляжання ў трыклініі, алтар са статуэткамі лараў.

Дом з драўлянай перагародкай

Захаваная драўляная перагародка

Гэты дом быў пабудаваны яшчэ ў часы самнітаў і ў эпоху Актавіяна Аўгуста падвергся перапланіроўцы — быў пабудаваны другі паверх з асобнымі кватэрамі, прызначанымі для здачы ў арэнду, а памяшканні першага паверху былі пераабсталяваны пад гандлёвыя крамы. Найбольш характэрнымі з'яўляюцца фасад дома і прасторны атрыум з імплювіем пасярэдзіне. Захавалася майстэрскі выкананая драўляная перагародка (па якой і названы дом) з кольцамі для алейных лямпаў, якая прызначалася для аддзялення прасторы атрыума ад таблінума. За таблінумам размяшчаецца перыстыль і пераход у пакоі, у тым ліку ў трыкліній.

Інсула IV

Дом з мазаічным атрыумам

Гэты дом — адна з самых уражальных і добра захаваных пабудоў Геркуланума. Падлога яго атрыума выкладзены чорна-белымі мазаічнымі пліткамі, квадратнымі і прамавугольнымі. Прастора вялікага экуса, які выкарыстоўваўся для прыёму гасцей і ў якасці сталовай, падзелена двума радамі пілястраў на тры нефы. За атрыумам ішоў порцік з вокнамі і садам па цэнтры, адкуль можна было патрапіць у трыкліній і іншыя пакоі. З усходняга боку порціка размешчаны чатыры кубікулума (спальні), распісаныя вытанчанымі фрэскамі на чырвоным фоне, і майстэрскі выкананая экседра, таксама ўпрыгожаная фрэскамі з сюжэтам на тэму пакарання Дыркі і выявай Дыяны і Актэона. За трыклініем размешчана крытая галерэя з відам на мора, якая прылягае да двух невялікіх павільёнаў, якія, верагодна, выконвалі функцыю назіральных пляцовак. У доме захавалася нямала прадметаў інтэр'ера, у тым ліку калыска і столік з дрэва.

Дом з аленем

Дом з аленем

Гэты дом, роўна як і суседні будынак з мазаічным атрыумам, уваходзіць у лік самага пышнага жылля Геркуланума, з тэрасы якіх адкрываецца цудоўная панарама заліва. Унутры была выяўлена хлебная аладка з пачаткай Селера, раба Гранія Верыя, адпушчанага незадоўга да вывяржэння^[8]. Гэта дазволіла ідэнтыфікаваць уладальніка дома. У адносна невялікім атрыуме дома з аленем няма камплювія (адтуліны ў даху для сцёку вады) і імплювія, характэрных для антычных пабудоў. З атрыума можна патрапіць у памяшканні кухні, алькова і вялікага трыклінія са сценамі, распісанымі фрэскамі ў трэцім стылі, і выкладзеным рознакаляровым мармурам полам. Пры раскопках у садзе былі выяўлены круглыя мармуровыя сталы і дзве скульптурныя групы, кожная з якіх малявала аленя, загнанага сабакамі. Сад акружаны порцікам з чатырма аркадамі, галоўнае ўпрыгажэнне якіх калісьці складалі сінія мазаічныя панэлі з выявай тытана Акіяна і купідонаў, якія засядлалі марскіх пачвар (частка з іх у XVIII стагоддзі была знята і выстаўлена цяпер у Нацыянальным археалагічным музеі Неапаля). Далей ідуць памяшканні летняга трыклінія, два кубікулумы для дзённага адпачынку, вялікая адкрытая тэраса і пакой, распісаны фрэскамі ў чацвёртым стылі, з мармуровай статуяй сатыра з вінным бурдзюком.

Дом з альковам

Дом з альковам складаецца з дзвюх сумежных пабудоў. Першая з'яўляецца даволі сціплым жыллём, а другая, дзе верагодна жыла квітнеючая сям'я, адрозніваецца багаццем убрання і прадметаў інтэр'ера. Падлога крытага атрыума выбрукаваны мазаічнымі пліткамі ў тэхніцы opus tesselatum і opus sectile. Далей ідуць дзве абедзенныя залы — бікліній, сцены якога распісаны маляўнічымі фрэскамі ў чацвёртым стылі, і трыкліній, раней выбрукаваны мармурам. Розніца паміж гэтымі заламі складалася ў тым, што ў біклініі лавы для ляжання былі размешчаны па двух баках, а ў трыклініі — па трох. Назву дом атрымаў у гонар алькова, куды трапляла святло з маленькага дворыка.

Фулоніка

Да дома з альковам прылягае фулоніка — антычная пральня, — дзе захаваліся бакі для мыцця і сушкі тканін. У гэтым жа будынку размешчаны жылыя памяшканні, якія займала сям'я працаўнікоў фулонікі.

Тэрмаполій

Тэрмаполій

У Геркулануме быў адкрыты і тэрмаполій з абліцаваным кавалкамі рознакаляровага мармуру прылаўкам — так называлася антычная харчэўня, дзе падавалі гарачую ежу і віно са спецыямі. Стравы разаграваліся з дапамогай сямі аб'ёмных пасудзін, убудаваных у прылавак па самае горлачка, у якія налівалася гарачая вада.

Інсула V

Дом з цудоўным дворыкам

Дом з цудоўным дворыкам

Планіроўка гэтага дома, пабудаванага ў сярэдзіне I стагоддзя, даволі нехарактэрная для антычнасці. Уваход вядзе ў вестыбюль з нізкім скляпеннем, з правага боку якога размешчаны тры невялікія пакоі. Далей ідзе памяшканне ўнутранага дворыка, у гонар якога названы дом. Адтуль можна падняцца па лесвіцы на балкон з трыма ўваходамі ў пакоі другога паверху. Гэта лесвіца вельмі нагадвае лесвіцы перыяду італьянскага Сярэднявечча^[9].

Дом з драўляным свяцілішчам

Назву гэтаму невялікаму па памеры дому, але распісанаму цудоўнымі фрэскамі, падарыла адкрытае ў ім свяцілішча — куфар з дрэва ў форме храма, унутры якога знаходзіліся статуэткі божастваў, якія ахоўвалі хатні ачаг. Свяцілішча стаяла на драўлянай шафцы, у якой захоўваліся розныя бытавыя дробязі, такія як флакончыкі духоў і гузікі, а таксама каганец з часнаком.

Дом двухсотгоддзя

Будынак быў адкрыты ў 1938 годзе, роўна праз 200 гадоў з моманту пачатку раскопак Геркуланума, і названы ў гонар гэтага юбілею. Уваход вядзе ў вялікай атрыум з пакатым дахам, высланай чорна-белай мазаікай падлогай і сценамі, распісанымі фрэскамі ў чацвёртым стылі з архітэктурнымі і анімалістычнымі матывамі. У глыбіні дома знаходзіцца памяшканне таблінума з двума бакавымі крыламі і вытанчанай мазаічнай падлогай з чорна-белым геаметрычным узорам у тэхніцы opus tesselatum і цэнтральнай плітой у тэхніцы opus sectile. На яго сценах напісаны 2 вялікія фрэскі, якія адлюстроўваюць Дэдала і Пасіфаю з аднаго боку і Венеру і Марса з іншага. Да таблінума прылягае порцік з садком, адкуль па лесвіцы можна падняцца наверх. У сцяне аднаго з пакояў другога паверху знаходзіцца крыжападобнае паглыбленне, дзе раней, верагодна, знаходзіўся драўляны крыж. Калі гэта здагадка слушная, то крыж з Геркуланума з'яўляецца найстаражытным хрысціянскім сімвалам у свеце. Ніжэй стаяла шафка з дрэва, падобныя да алтара для лараў, фамільных божастваў, якія ахоўвалі хатні ачаг.

Дом мазаікі Нептуна і Амфітрыты

Вінная крама з амфарамі

Гэты дом, верагодна, належаў паспяховаму гандляру, вінная крама якога знаходзілася ў прылеглым да будынка памяшканні. Сама крама цудоўна захавалася, і ў тым ліку акуратна выкладзеныя на драўляных паліцах амфары, у якіх 2 тысячы гадоў назад захоўвалася віно. Ад уваходу меліся праходы да таблінума і да трыклінія, дзе захавалася мармуровая абліцоўка і мазаічныя панэлі на сценах.

Мазаіка з выявай Нептуна і Амфітрыты

Ва ўнутраным дворыку знаходзіцца вялікая ніша, абліцаваная пліткамі з ракавін і перламутру, з дзвюма нішамі меншага памеру па баках. Сцяна над нішамі ўпрыгожана мазаікамі на тэму палявання — на блакітным фоне намаляваны сабакі і алені, над якімі паўколам звісае гірлянда садавіны і лісця з які расхаджвае па іх паўлінаом. Вышэй прымацаваны ляпныя тэатральныя маскі. На суседняй сцяне знаходзіцца мазаіка, якая падарыла дому назву — выява Нептуна і Амфітрыты. У пакоях другога паверху часткова захаваліся маляўнічая абліцоўка інтэр'ера і прадметы інтэр'ера — напрыклад, статуэтка Юпітэра і герма Геркулеса.

Дом з карынфскім атрыумам

У гэтым доме з аформленага порцікам уваходу можна патрапіць у атрыум з маленькім мармуровым фантанам па цэнтры і шасцю карынфскімі калонамі з туфу, абліцаванымі штучным мармурам стука. У памяшканні справа ад уваходу захавалася мазаічная падлога з геаметрычнымі ўзорамі, а з пакояў злева ад уваходу можна падняцца ў пакоі другога паверху. За атрыумам знаходзіцца прасторны трыкліній, дзе выстаўлены розныя прадметы побыту і інтэр'ера, якія захаваліся ў гэтым доме.

Дом з асмаленай мэбляй

Гэты дом з'яўляецца адной з найстарэйшых гарадскіх пабудоў. У эпоху імператара Клаўдзія ён быў абноўлены і распісаны фрэскамі ў трэцім і чацвёртым стылі. З вестыбюля можна патрапіць у памяшканне трыклінія, упрыгожанага фрэскамі на архітэктурныя матывы. Унутры яго захаваліся асмаленыя абедзеннае ложа, драўляны стол і кераміка. У далёкім канцы атрыума знаходзіцца таблінум і пакой, які выходзіць ва ўнутраны дворык, дзе знаходзяцца імплювій для збору дажджавой вады і ларарый з ляпнымі рэльефамі.

Самніцкі дом

Гэты будынак, датаваны канцом II стагоддзя да н.э. — адзін з самых старых у горадзе. Па баках ад уваходу ў дом стаяць карынфскія калоны з туфу, на якія абапіраецца балкон другога паверху. За вестыбюлем, распісаным фрэскамі ў першым стылі, якія імітуюць мармур розных адценняў, ідзе атрыум. Уверсе атрыума створана крытая галерэя з іанічнымі калонамі, абліцаванымі штучным мармурам стука, а па цэнтры размешчаны імплювій для збору дажджавой вады. У доме выстаўлены некаторыя выяўленыя ў ім прадметы — напрыклад, фрагмент статуэткі Венеры і драўляныя ножкі стала ў форме сабак. Майстэрскі дэкараваныя пакоі першага паверху і планіроўка другога сведчаць пра тое, што першапачаткова дом належаў багатым гараджанам, аднак потым невялікія памяшканні наверсе сталі здаваць у арэнду. Раней у доме быў сад, затым ён адышоў да суседняга дома з вялікім уваходам.

Дом з вялікім уваходам

Гэты будынак названы ў гонар вялікага ўваходу з цаглянымі паўкалонамі па баках, якія вянчаюць каменныя карынфскія капітэлі з разьбянымі фігуркамі крылатых багінь перамогі. Асаблівасцю гэтага дома з'яўляецца і адсутнасць абавязковага атрыума — пакоі размешчаны адразу па баках вестыбюля, сумежнага з унутраным дворыкам пад голым небам. У дворыку была створана сістэма тэракотавых каналаў, па якіх дажджавая вада трапляла ў рэзервуар. Унутраныя пакоі дому распісаны фрэскамі ў чацвёртым стылі. Так, на сцяне трыклінія захавалася маляўнічае пано на тэму міфа пра Дыяніса, а ў вестыбюлі, сярод фрэсак на архітэктурныя матывы — выява птушак, якія дзюбаюць плады вішні, і матылёў. Вугал будынка займае гандлёвая крама, адасобленая ад астатніх пакояў, а значыць, што, хутчэй за ўсё, яна здавалася ў арэнду.

Дом ткача

Мяркуючы па ашмоццю тканіны, выяўленаму ў пакоі першага паверху, у гэтым доме жыла і працавала сям'я рамесніка-ткача.

Інсула VI

Дом з чорнай залай

Чырвона-чорныя фрэскі дома з чорнай залай

Гэты дом з'яўляецца адным з самых раскошных асабнякоў Геркуланума. Ён атрымаў назву ў гонар прасторнай залы, упрыгожанага вытанчанымі фрэскамі ў чацвёртым стылі з выявамі на чорным фоне. У пакоі побач з атрыумам былі выяўлены 20 васковых таблічак з імем Венідыя Эніхія (хутчэй за ўсё, так клікалі гаспадара дома). З прадметаў інтэр'ера добра захаваліся драўляныя дзверы і ларарый з мініяцюрнымі драўлянымі калонамі, увянчанымі капітэлямі з мармуру.

Тэрмы

Унутранае памяшканне тэрм падзелена на жаночую і мужчынскую паловы. Калідор ад уваходу ў мужчынскае аддзяленне вядзе на пляцоўку, з трох бакоў акружаную аркадамі, якая служыла не толькі для гімнастычных практыкаванняў, але і як месца сустрэч або чакання. Далей ідзе памяшканне ападзітэрыя (антычная распранальня) з лавамі і палічкамі для адзежы, якое вядзе ў тэпідарый і фрыгідарый — залы для цёплага і халоднага абмывання. Зборы фрыгідарыя нябесна-блакітнага колеру і размаляваны рыбамі і марскімі істотамі, якія, адлюстроўваючыся ў вадзе, стваралі ілюзію купання ў моры. У тэпідарыі, дзе вада награвалася пасродкам цыркуляцыі гарачага паветра пад полам, захаваліся падлогавыя мазаічныя пліты з выявай трытона сярод дэльфінаў. З тэпідарыя можна было патрапіць у памяшканне кальдарыя, дзе знаходзіліся басейны з гарачай вадой і ёмістасці для кантраснага абмыцця халоднай вадой.

Аддзяленне жаночага кальдарыя

Жаночая палова тэрм, куды вёў асобны ўваход з вуліцы, меншага памеру і больш сціпла ўпрыгожана, аднак лепш захавалася. З унутранага дворыка можна патрапіць у памяшканне ападзітэрыя, малюнак мазаічных пліт на падлозе якога малюе трытона сярод, васьмінога і каракаціцы. Памяшканне жаночага тэпідарыя ўпрыгожана падлогавымі мазаікамі з геаметрычным узорам і дэкаратыўнымі насценнымі панэлямі. Аддзяленне жаночага кальдарыя асвятлялася праз адтуліну ў скляпенні. Характэрны і іншыя памяшканні тэрм — напрыклад, пляцоўка для гульні ў мяч.

Дом з двума атрыумамі

Гэты будынак характэрны сваёй незвычайнай планіроўкай — унутры яго знаходзяцца два атрыумы, аддзеленыя адзін ад аднаго таблінумам. Скляпенне першага атрыума абапіраецца на чатыры калоны, а з другога (левага) атрыума можна патрапіць у крыло з жылымі памяшканнямі.

Дом з тасканскай каланадай

Гэты дом быў пабудаваны з буйных блокаў туфу яшчэ ў самніцкія часы, а пасля землетрасення 62 года быў грунтоўна перабудаваны — памяшканні, якія выходзілі на вуліцу, былі перароблены пад гандлёвыя крамы. Дом характэрны сваім перыстылем, акружаным велічнай крытай каланадай тасканскага ордара. Памяшканні пакояў і трыклінія распісаны фрэскамі ў трэцім і чацвёртым стылі.

Калегія Аўгуста

Фрэска на сцяне калегіі Аўгуста

Гэта квадратнае ў плане збудаванне, скляпенні якога абапіраюцца на чатыры калоны, было прысвечана імператару Актавіяну Аўгусту, а таксама было месцам пасяджэння курыі. Унутры знаходзіцца свяцілішча, дзе выконваліся абрады, звязаныя з шанаваннем імператара. Пол выкладзены мазаічнымі плітамі ў тэхніцы opus sectile, а сцены распісаны фрэскамі ў чацвёртым стылі — з выявай Геркулеса, Юноны і Мінервы з аднаго боку і Нептуна і Амфітрыты з іншай. Справа знаходзіцца маленькі пакойчык, унутры яе было выяўлена цела брамніка, які ляжыць на ложкі.

Інсула VII

Дом Гальбы

Гэты будынак прылягае да сучаснага Эркалана, таму яшчэ не даследаваны да канца. Унутры знаходзіцца характэрны перыстыль дарымскай эпохі з дарычнымі калонамі з туфу, абліцаванымі штучным мармурам стука. Паміж калонамі створаны подыум.

Усходняя інсула I

Дом з каштоўнасцю

Дом быў названы ў гонар выяўленага ўнутры яго ювелірнага ўпрыгожвання з выгравіраваным партрэтам Лівіі, жонкі Актавіяна Аўгуста. За атрыумам, распісаным чырвона-чорнымі фрэскамі, знаходзіцца памяшканне таблінума, аддзеленае радам тасканскіх калон. Далей ідзе кубікулум і тэраса, раней закрытая вокнамі. Па вузкім калідоры справа ад атрыума можна патрапіць у кухню і прыбіральню.

Дом з рэльефам Тэлефа

Атрыум дома з рэльефам Тэлефа

Гэты дом — адзін з самых вялікіх у Геркулануме. Яго незвычайная планіроўка абумоўлена рэльефам участку, на якім стаіць будынак. Вестыбюль вядзе ў атрыум, прастора якога падзелена на тры часткі двума радамі калон. У прамежках паміж імі падвешаны круглыя мармуровыя панэлі з рэльефамі тэатральных масак і сатыраў. Уражанне ад атрыума, у глыбіні якога знаходзіцца таблінум, узмацняецца з-за чырвонага колеру сцен і калон. Злева ад атрыума размешчаны сціплыя пакоі і хлеў з вельмі нізкай столлю.

Другая частка дома, куды можна патрапіць па нахіленым калідоры побач з таблінумам, размешчана пад вуглом і знаходзіцца на ніжэйшым узроўні. У гэтай частцы знаходзіцца перыстыль з калонамі, вялікім садам і прамавугольным басейнам пасярэдзіне. З перыстыля маюцца ўваходы ў тры пакоі, багата абліцаваныя мармурам. Яшчэ адзін калідор вядзе на тэрасу, звернутую да мора, а адтуль можна перайсці ў астатнія пакоі, у тым ліку ў залу, падлога і сцены якой раскошна дэкараваны рознакаляровым мармурам. Суседняе з ім памяшканне ўпрыгожана рэльефам, які даў назву дому, на тэму міфа пра Тэлефа.

Усходняя інсула II

Пякарня

У пякарні выконваліся ўсе працы цыклу хлебапячэння — ад памолу збожжа да выпечкі хлеба. Ва ўнутраным дворыку дагэтуль ляжаць два жораны з лавы, якія, мяркуючы па выяўленых побач касцях, рухалі аслы. Акрамя таго, у пякарні маюцца хлеў і дзве прыбіральні, а на другім паверсе — жылыя пакоі.

Палестра

На ўсходзе горада знаходзіцца палестра — прыватная гімнастычная школа для хлопчыкаў-падлеткаў. Яе цэнтральную вобласць займае пляцоўка пад голым небам памерам 70х50 м з вялікім крыжападобным басейнам, пасярод якога раней быў усталяваны бронзавы фантан у выглядзе пяцігаловай змяі, якая аплятае дрэва, цяпер яго замяняе сучасная копія. З трох бакоў пляцоўка акружана порцікам з аркадамі, а чацвёртая (паўночная) бок заканчаецца крыптапорцікам, скляпеністым калідорам з вокнамі. Мармуровая абліцоўка пакояў, якія прылягаюць да палестры, была пашкоджана пры раскопках у XVIII стагоддзі, але дзве мармуровыя панэлі выстаўлены ў Нацыянальным археалагічным музеі Неапаля.

Прыгарад

На поўдзень ад вуліцы Карда V горад абмежаваны крапасной сцяной, за якой размешчана вялікая тэрасная пляцоўка, якая ўзвышаецца над пляжам. У яе апорах былі высечаны аркі, якія выкарыстоўваліся для захоўвання лодак. Тут у 1982 годзе былі знойдзены сотні шкілетаў людзей, якія спрабавалі схавацца ў гэтых старажытных аркадах.

На тэрасе размешчаны: справа (калі стаяць тварам да мора) свяшчэннае месца і злева тэраса Ноніа Бальба, на якой размешчаны загарадныя тэрмы.

Загарадныя тэрмы

Загарадныя тэрмы, верагодна, з'яўляліся дарам гораду ад праконсула Ноніа Бальба — унутры будынка калісьці стаяла статуя і алтар у яго гонар, а дом па суседстве меркавана займаў сам праконсул. У цэлым гэтыя тэрмы — са скляпеністай столлю і абліцаванымі цэглай сценамі — вельмі добра захаваліся. Уваход з калонамі і франтонам, які абапіраецца на іх, вядзе ў вестыбюль, арачныя зборы якога на чатырох калонах. Святло пранікае ў гэта памяшканне праз слыхавое акно на столі. Унутры вестыбюля на пілястры стаіць статуя Апалона, з якой калісьці біў струмень вады ў рэзервуар ніжэй. У адрозненне ад галоўных тэрм Геркуланума, загарадныя тэрмы не разбіты на два аддзяленні і выкарыстоўваліся мужчынамі і жанчынамі па чарзе або адначасова. Наступны пакой амаль цалкам аддадзена пад басейн і служыла адразу ападзітэрыем і фрыгідарыем. Далей ідуць пакоі для сустрэч і чаканні з высланым чорным мармурам полам і мармуровымі ж лавамі ў сцен, распісаных фрэскамі. Адтуль можна было патрапіць у тэпідарый з вялікім басейнам і затым у невялікай лаканік (парную). У кальдарыі, дзе адбывалася гарачае абмыванне, маецца і рэзервуар для халоднай вады. Ззаду кальдарыя размяшчаецца прэфурній, топачнае памяшканне.

На прылеглай да загарадных тэрмаў тэрасе стаіць мармуровы ахвярнік і ззаду яго статуя Марка Ноніа Бальба.

Свяшчэннае месца

Тут размешчаны храм Венеры і храм, прысвечаны чатыром божаствам (Мінерве, Вулкану, Меркурыю і Нептуну). Перад храмамі размешчаны мармуровыя ахвярнікі.

За дэкуманусам

Базіліка

Гэты будынак быў часткова даследаваны з дапамогай падземных хадоў яшчэ ў 1739—1761 гадах. Запіс унутры базілікі сведчыць пра тое, што ён быў адноўлены пасля землетрасення 62 года на сродкі праконсула Ноніа Бальба. Сцены базілікі, падзеленай каланадамі на тры секцыі, былі распісаны фрэскамі, некаторыя з якіх цяпер выстаўлены ў Нацыянальным археалагічным музеі Неапаля, а іншыя беззваротна страчаны. Унутры размяшчалася дзве экседры, на сценах якіх знаходзіліся выявы Тэсея і Мінатаўра, Геркулеса і Тэлефа, а таксама мноства мармуровых і бронзавых скульптур — статуі імператараў, праконсула і членаў яго сям'і. Ля ўваходу ў базіліку стаялі конныя статуі праконсула і яго сына.

Форум

Форум Геркуланума ляжыць за дэкуманусам. Вялікая квадратная арка аддзяляе абліцаваную мармурам і застаўленую статуямі плошчу суда ад рынку.

Тэатр

Тэатр Геркуланума ўмяшчаў каля 2,5 тысяч гледачоў, г.з. прыкладна палову насельніцтва горада, і быў багата дэкараваны. Першапачаткова яго акружалі два рады арак і калон, а на верхнім ярусе паўколам стаялі бронзавыя статуі, якія адлюстроўваюць знатных гараджан і членаў сям'і імператара. Сцэна была выбрукавана каштоўным мармурам чырвонага, жоўтага, пурпурнога і чорнага колераў. Нажаль, першыя непрафесійныя раскопкі Геркуланума нанеслі тэатру непапраўную шкоду — усе статуі і любыя хоць трохі каштоўныя прадметы мастацтва былі вынесены са сваіх месцаў, і цяпер выгляд тэатра далёкі ад першапачатковага. Акрамя таго, ён па-ранейшаму пахаваны пад пластом пароды, і ўбачыць яго руіны можна толькі праз тунэлі, пракладзеныя ў XVIII стагоддзі.

Віла папірусаў

Асноўны артыкул: Віла папірусаў

Статуя танцоўшчыцы з Вілы папірусаў (калекцыя Нацыянальнага археалагічнага музея Неапаля)

Гэта раскошная загарадная віла, якая раскінулася на плошчы 2 790 м?^[10] і выдаленая ад Геркуланума на адлегласць некалькіх сотняў метраў, была адкрыта ў канцы 1740-х гадоў. Пад кіраўніцтвам Карла Вебера яна даследавалася на працягу шасці гадоў шляхам прабівання калідораў у пародзе, але ў 1765 годзе з-за выхаду газу раскопкі былі згорнутыя. Археалагічныя працы аднаўляліся ў 1930-х і 1990-х гадах, калі за восем гадоў было вычышчана ад пароды каля 10 % тэрыторыі вілы. У 1998 годзе раскопкі былі спынены з-за недахопу сродкаў^[11].

Віла была ўзведзена меркавана ў I стагоддзі да н.э. і першапачаткова мела значна больш сціплыя памеры, але пазней была дабудавана. У яе заходняй частцы размяшчаўся прасторны перыстыль памерам 90х35 м з басейнам па цэнтры і дзясяткамі бронзавых і мармуровых статуй. На тэрыторыі вілы было ўсталявана мноства бюстаў антычных літаратараў і дзяржаўных дзеячаў. Гэтыя знаходкі дазваляюць выказаць здагадку, што ўладальнік вілы быў высокаадукаваным чалавекам і прыхільнікам мастацтваў. Магчыма гэта быў Пізон, бацька жонкі Цэзара па імі Кальпурнія.

Найбольш уражальным адкрыццём вілы з'яўляецца ўнікальная прыватная бібліятэка (адзіная захаваная бібліятэка часоў антычнасці) з 1 800 скруткаў папірусаў з тэкстамі на грэчаскай мове, якія былі складзены ў кошыках і на паліцы шэрагу пакояў. Навукоўцы таксама мяркуюць, што ў недаследаваных абласцях вілы могуць захоўвацца скруткі са страчанымі тэкстамі дыялогаў Арыстоцеля, п'ес Сафокла, Еўрыпіда і Эсхіла, і невядомыя кнігі «Гісторыі ад заснавання горада», фундаментальнай працы Лівія^[12].

Праблема захавання горада

Асноўнай мэтай першых непрафесійных раскопак Геркуланума быў пошук каштоўных аб'ектаў антычнага мастацтва, якія канфіскоўваліся са сваіх месцаў і перадаваліся ў прыватныя калекцыі. Інфармацыю пра тое, дзе і ў якім парадку яны знаходзіліся раней, цяпер немагчыма аднавіць. Разам з тым аб'екты, якія, паводле меркавання першых даследчыкаў, не ўяўлялі каштоўнасці, былі знішчаны або сур'ёзна пашкоджаны. Акрамя таго, метады правядзення археалагічных прац у XVIII стагоддзі былі вельмі недасканалымі, што таксама нанесла ўрон гораду. У наш час сур'ёзную праблему ўяўляе вандалізм турыстаў, якія выносяць абломкі на памяць і пішуць надпісы на сценах і па старажытных фрэсках.

У 2001 годзе пачаў функцыянаваць Праект захавання Геркуланума^[en] , дзейнасць якога сумесна каардынуюць Гуманітарны інстытут Пакарда^[en], Брытанская школа ў Рыме і Археалагічная інспекцыя Пампей. Асноўнымі задачамі праекта з'яўляюцца рэстаўрацыя і працы па зніжэнні тэмпу разбурэння гарадскіх пабудоў, распрацоўка доўгатэрміновых метадаў іх аховы, захаванне арганічных матэрыялаў, абарона ад галубоў — хоць іх прыплод наносіць шкоду аздобным матэрыялам будынкаў, заканадаўства Італіі забараняе адстрэльваць птушак, — а таксама стварэнне дакументацыі і поўнага апісання аб'ектаў.

Заўвагі

1. Спосаб афармлення плоскіх паверхняў (напрыклад, сцен ці пола) шляхам складання малюнка з выразаных па шаблоне пласцін мармуру, шкла або перламутру.

Крыніцы

1. Рымскія старажытнасці, I, 44
2. Pompeiisites.org Архівавана 14 красавіка 2014.
3. Pompeiisites.org Архівавана 14 красавіка 2014.
4. Ліст Плінія Малодшага Архівавана 4 сакавіка 2016.
5. Thomas Gransow. Antike Stadte am Golf. Herkulanuem
6. Palaeomagnetic determination of emplacement temperature of Vesuvius AD 79 pyroclastic deposits
7. This is the best preserved example of this type of construction to be seen in Herculaneum. Romanherculaneum.com Архівавана 21 чэрвеня 2007.
8. Finding a loaf of bread with the stamp of Celer, slave of Q. Granius Verus freed shortly before the eruption in 79 AD, has made it possible to identify the owner of the house. Архівавана 14 красавіка 2014.
9. An external stair, resembling, with its parapet and landing, typical examples of 14th and 15th century Italian houses, leads upstairs. Romanherculaneum.com Архівавана 21 чэрвеня 2007.
10. Lost library, villa emerges after 2,000 years
11. Hunt for treasures of villa buried by Vesuvius
12. Classical treasures threatened by Vesuvius — Telegraph

Літаратура

• Немировский А. И. Вилла Папирусов в Геркулануме и ее библиотека // ВДИ. 1991. 4. С. 170—182 Архівавана 24 жніўня 2011.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Геркуланум
• Кароткая гісторыя Геркуланума(недаступная спасылка)
• Пісьменнасці Плінія Малодшага з апісаннем вывяржэння Везувія
• Новая знаходка — драўляны «трон» з Вілы Папірусаў Архівавана 14 красавіка 2014.
• pompeiisites.org (англ.) (італ.)
• Herculaneum. Destruction and Re-discovery Архівавана 21 чэрвеня 2007. (англ.)
• The Friends of Herculaneum Society (англ.)
• The Herculaneum Conservation Project (англ.)
• Thomas Gransow. Antike Städte am Golf. Herkulanuem (ням.)
• Геркуланум на Maps.Google.com
• Падрабязная схема Геркуланума Архівавана 29 снежня 2009.
• Фатаграфіі на Flickr.com