Цыбуля мядзведжая

Цыбуля мядзведжая
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Allium ursinum L., 1753


Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  810202
NCBI  4684
EOL  1085089
GRIN  t:2413
IPNI  529088
TPL  kew-296893

Цыбуля мядзведжая, часнок мядзвежы[1][2], або чарамша (Allium ursinum) — шматгадовая травяністая расліна, від роду Цыбуля (Allium) сямейства Амарылісавыя (Amaryllidaceae).

Відавы эпітэт лац.: ursinum паходзіць ад лац.: ursus — «мядведзь». Гэта захавалася і ў беларускай назве. У Германіі чарамша вядомая пад назвай ням.: Bärlauch — мядзведжая зялёная цыбуля. Паколькі чарамша з’яўляецца адной з самых ранніх крыніц вітамінаў у лесе (яе збіраюць у красавіку — маі), мядзведзь, які прачнуўся пасля зімовай спячкі, ласуецца травой і хутка аднаўляе свае сілы.

Лісце выкарыстоўваюць у ежу ў сырым і марынаваным выглядзе, у гарачых стравах, у хлебе і пірагах.

Біялагічнае апісанне

[правіць | правіць зыходнік]
Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шматгадовая травяністая расліна з адзінкавай вузкай белай цыбулінай і трохгранным кветаносам вышынёй 15-40 см.

Цыбуліна падоўжаная, таўшчынёй каля 1 см, з абалонкамі, якія расшчапляюцца на паралельныя валокны. Цыбуліна не прымацаваная да карэнішча.

Сцябло трохграневае, вышынёй 15-50 см, ля аснавання апранутае похвамі лісця.

Лісце трохі карацей сцябла, шырокае, з ланцэтнай або падоўжна-ланцэтнай пласцінкай, паступова звужанай у чаранок, шырынёй 3-5 см. Чаранок вузкі, удвая перавышае па даўжыні пласцінку або роўны ёй.

Кветкі белыя, накшталт зорачак, з 6 завостранымі пялёсткамі, сабраны ў паўшарападобны густы парасонік. Лісточкі калякветніка белыя, лінейна-ланцэтныя, тупыя або вастраватыя, даўжынёй 9-12 мм, з мала прыкметнай жылкай.

Плод — шарападобная трохгранная каробачка з шырокімі зваротна-сэрцападобнымі створкамі.

Насенне чорнае, амаль шарападобнае.

Таксанамія

[правіць | правіць зыходнік]

Класіфікацыя Кронквіста (1988) адносіла гэты род да лілейных (Liliaceae), пазней паводле вынікаў філагенетычных даследаванняў род Цыбуля (Allium) быў выдзелены ў асобнае сямейства Цыбулевыя (Alliaceae) (Сістэма APG II  (руск.) (бел.), аднак у больш позняй Сістэме класіфікацыі APG III (2009) роды, якія ўваходзілі ў гэта сямейства, былі ўключаны ў сямейства Амарылісавыя (Amaryllidaceae)[3].


  яшчэ 13 сямействаў, сярод якіх найбольш буйныя — Касачовыя, Асфадэлавыя, Архідныя, Спаржавыя   яшчэ дзве трыбы: Gilliesieae, Tulbaghieae[4]   яшчэ некалькі соцен відаў, у тым ліку Цыбуля-батун, Цыбуля-парэй, Часнок, Цыбуля скарада, Цыбуля рэпчатая
           
  парадак Спаржакветныя     падсямейства Allioideae     род Цыбуля    
                   
  аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя     сямейства Амарылісавыя (каля 1600 відаў)     трыба Allieae    
Цыбуля мядзведжая
             
  яшчэ 58 парадкаў кветкавых раслін (згодна з Сістэмай класіфікацыі APG III)[3]   яшчэ два падсямействы, Agapanthoideae і Amaryllidoideae[4]   яшчэ каля 15 родаў, з іх да роду Цыбуля найбольш блізкі Nectaroscordum  
       

Пашырэнне

[правіць | правіць зыходнік]
Чарамша ў снезе (Шатландыя)

Цыбуля мядзведжая распаўсюджана ў Цэнтральнай Еўропе (Аўстрыя, Бельгія, Чэхія, Славакія, Германія, Венгрыя, Нідэрланды, Польшча, Швейцарыя), Паўночнай Еўропе (Данія, Фінляндыя, Ірландыя, Нарвегія, Швецыя, Вялікабрытанія), Паўднёвай Еўропе (Румынія, Балгарыя, Югаславія, Грэцыя, Італія (уключаючы Сіцылію), Францыя (уключаючы Корсіку), Іспанія), на Украіне, у Беларусі, на Каўказе (Арменія, Азербайджан, Грузія, Перадкаўказзі) і ў Турцыі[5].

У Беларусі трапляецца спарадычна па ўсёй тэрыторыі, находзіцца ў асобных лакалітэтах і астраўных участках росту на паўночна-ўсходняй мяжы арэала.

У дзікім выглядзе можа расці аж да тундравай зоны[6].

Месцы росту: шыракалістыя і шыракаліста-хваёвыя лясы ў далінах невялікіх ручаёў і рэчак, сярод балот, поймавыя дубравы і чорнаалешнікі, забалочаныя беразнякі. Расце вялікімі групамі, зрэдку ўтварае суцэльныя зараснікі на плошчы да некалькіх гектараў.

Большай часткай расце ў цяністых лясах у далінах паблізу рэк, радзей культывуецца як садовая расліна.

Асаблівасці біялогіі

[правіць | правіць зыходнік]

Эфемероід. Цвіце ў маі-чэрвені[7], пладаносіць у чэрвені-ліпені. У канцы ліпеня заканчвае вегетацыю. Размнажэнне насеннае і вегетатыўнае.

Шкоднікі

[правіць | правіць зыходнік]
Лічынка Cheilosia fasciata на лісці чарамшы

Лісце чарамшы пашкоджваецца сярод іншых лічынкамі Cheilosia fasciata[8].

Хімічны склад

[правіць | правіць зыходнік]

Лісце, сцёблы і цыбуліны валодаюць моцным часночным пахам дзякуючы ўтрыманню гліказіда алііна і эфірнага алею. У расліне шмат аскарбінавай кіслаты (у лісці да 0,73, у цыбулінах — да 0,10 %). Чым вышэй у гарах расце чарамша, тым большае ўтрыманне вітаміна C у расліне. У склад эфірнага алею ўваходзяць вінілсульфід, тыолы  (руск.) (бел. і альдэгіды неўстаноўленай будовы. Акрамя таго ва ўсіх частках расліны маецца бялок, фруктоза, мінеральныя солі, фітанцыды, лізацым, каратын.

Ахоўны статус

[правіць | правіць зыходнік]

Цыбуля мядзведжая занесена ў Чырвоныя кнігі Бранскай, Курскай, Ленінградскай, Ліпецкай, Маскоўскай, Разанскай, Смаленскай абласцей і Стаўрапольскага края Расіі, а таксама Беларусі, Латвіі, Літвы, Украіны[9][10].

Значэнне і ўжыванне

[правіць | правіць зыходнік]

Дэкаратыўная, лекавая, меданосная і харчовая расліна.

Чарамшу вырошчваюць як культурную расліну, але часцей збіраюць дзікарослую. Масавы збор чарамшы можа прывесці да знясілення прыродных рэсурсаў[6].

Лісце чарамшы падобнае з лісцем атрутных раслін ландышу (Convallaria majalis) і відаў роду Veratrum, таму пры зборы патрабуецца некаторая акуратнасць.

Размнажаецца насеннем (магчыма, але амаль не практыкуецца развядзенне цыбулінамі).

Найбольш смачнае лісце, выгадаванае пры тэмпературы 12-17 ° C. Пры тэмпературах вышэй за 20 °C смакавыя якасці, як і ва ўсіх цыбульных, пагаршаюцца, асабліва пры сухім надвор’і[11].

Не рэкамендуецца для адкорму жывёлы, паколькі мяса набывае непрыемны прысмак, а малако — чырвона-жоўтую афарбоўку.

Каштоўны меданос, дае нектар.

Слева направа: маладыя парасткі, суквецце, бутоны ў разрэзе, кветка

Ужыванне ў кулінарыі

[правіць | правіць зыходнік]
Маладое лісце чарамшы ў лесе ў даліне Рэйна.

У ежу ўжываюць сцябло, лісце і цыбуліну расліны. Лісце чарамшы звычайна збіраюць вясной, да цвіцення. На смак лісце чарамшы нагадваюць зеляніну часнаку і цыбулі, яны багатыя вітамінам C.

Сабраную траву выкарыстоўваюць у свежым выглядзе як вострую прыправу ў салаты, супы, гародніну, як начынне для пірагоў. Траву квасяць, соляць і марынуюць, сушыць яе не рэкамендуецца, паколькі ў такім стане чарамша губляе частку сваіх каштоўных якасцяў.

На Каўказе пераважна чарамшу выкарыстоўваюць у гарачых стравах, а сырыя цыбуліны, якія збіраюць таксама да цвіцення, ядуць з хлебам і соллю[12]. У Германіі з чарамшы таксама пякуць хлеб (ням.: Bärlauchbrot[13]) і пірагі (ням.: Bärlauchkuchen), выкарыстоўваюць у гарачых стравах, дадаюць замест базіліка ў асаблівы від песта (ням.: Bärlauchpesto).

Ужыванне ў медыцыне

[правіць | правіць зыходнік]

Мядзведжая цыбуля павышае апетыт, павялічвае сакрэцыю стрававальных залоз, ўзмацняе маторную функцыю кішачніка. Акрамя таго, расліна валодае бактэрыцыдным, фунгіцыднымі і супрацьцынготным дзеяннем.

Чарамша — старажытная лекавая расліна, вядомая яшчэ германцам, кельты і рымлянам[14]. Пры археалагічных даследаваннях у паселішчах эпохі неаліт​​у ў перадгор’ях Альпаў нярэдка знаходзілі сляды чарамшы, што прадугледжвае яе выкарыстанне яшчэ 5 000 гадоў таму назад[14].

Чарамша валодае супрацьгліставым і антымікробным дзеяннем (дзякуючы высокаму ўтрыманню фітанцыдаў). Рэкамендуецца ўжываць яе пры цынзе і атэрасклерозе, у народнай медыцыне ўжываецца тысячагоддзямі, у тым ліку пры ліхаманцы, як супрацьгліставы і антымікробны сродак, пры розных кішачных інфекцыйных захворваннях. У Старажытным Рыме і ў Сярэднявеччы чарамша лічылася добрым сродкам для ачышчэння страўніка і крыві[6][15]. У старадаўніх медыцынскіх трактатах чарамша згадваецца як надзейны ахоўны сродак падчас эпідэмій чумы, халеры і іншых заразных хвароб. Настоем з чарамшы лечацца пры ліхаманцы, кашлі, бранхіце, рэўматызме і радыкуліце. Яго можна прымаць унутр, шаравацца ці рабіць прымочкі.

Са старажытных часоў мядзведжая цыбуля была вядома як супрацьсклератычны сродак, здольны «падтрымліваць мужнасць». Чарамша перашкаджае назапашванню халестэрыну ў крыві, стымулюе сардэчную дзейнасць, зніжае крывяны ціск і спрыяе нармалізацыі абмену рэчываў.

Традыцыі, звязаныя з чарамшой

[правіць | правіць зыходнік]

У нямецкім горадзе Эбербаху  (руск.) (бел. (на рацэ Некар) штогод праводзіцца шэраг мерапрыемстваў пад назвай «Эбербахскі фестываль чарамшы» («Eberbacher Bärlauchtage»)[16], прысвечаных чарамшы і яе выкарыстанню ў кулінарыі.

Этымалогія

[правіць | правіць зыходнік]

Лінгвісты лічаць, што назва чарамша верагодна роднасна назве чаромха[17].

Зноскі

  1. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 12. — 160 с. — 2 350 экз.
  2. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
  3. ↑ а б Angiosperm Phylogeny Group (2009) An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III // Botanical Journal of the Linnean Society : часопіс. — Лондон: 2009. — Т. 161. — № 2. — С. 105—121. — ISSN 0024-4074. — DOI:10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x Архівавана з першакрыніцы 25 мая 2017. (англ.) (Праверана 28 студзеня 2013)
  4. ↑ а б Семейство Amaryllidaceae J. St.-Hil., nom. cons. Архівавана 21 лютага 2013. // Germplasm Resources Information Network (GRIN) — 3 чэрвеня 2003 (апошнія змены). (англ.) (Праверана 8 студзеня 2013)
  5. ↑ Згодна GRIN. Гл. картку расліны
  6. ↑ а б в А. Краснопевцева, В. Краснопевцева. Ещё один кандидат в Красную книгу? Черемша на Хамар-Дабане // Волна : экалагічны часопіс. — 2004. — № 38 (1). Архівавана з першакрыніцы 23 лістапада 2008. (Праверана 24 мая 2009)
  7. ↑ Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 340. Allium ursinum L. — Лук медвежий, или Черемша // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 450. — ISBN 8-87317-091-6.
  8. ↑ Kurt Kormann:Schwebfliegen aus der Umgebung von Karlsruhe (Diptera, Syrphidae) In: Entomofauna — Zeitschrift für Entomologie, Band 14, Heft 3, S. 46, 1993
  9. ↑ Черемша Архівавана 31 кастрычніка 2013. (руск.)
  10. ↑ Цибуля ведмежа (черемша) (укр.)(недаступная спасылка). Червона книга України (2 лютага 2013). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2013. Праверана 22 красавіка 2013.
  11. ↑ Черемша Архівавана 26 лютага 2007. на сайце kuking.net (руск.)
  12. ↑ Дикие съедобные растения. — М: Центр. тип. НКО СССР им. Кл. Ворошилова, 1941. — С. 35—38. — 40 с.
  13. ↑ Склад і кароткае апісанне хлеба з чарамшы Архівавана 26 красавіка 2007. (ням.)
  14. ↑ а б Bärlauch — der wilde Knoblauch Архівавана 8 кастрычніка 2007. (ням.), Wiener Lokalführer
  15. ↑ Черемша Архівавана 26 лютага 2007., Информационно-поисковый сайт «Лекарственные травы»
  16. ↑ «Eberbacher Bärlauchtage» Архівавана 18 лютага 2007. (ням.)
  17. ↑ черемша — артыкул з Этымалагічнага слоўніка рускай мовы Макса Фасмера  (руск.) (бел.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 220. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0279-2.
  • Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. — Мн.: БелЭн, 1993. ISBN 5-85700-095-5
  • Введенский А. И. Род 267. Лук — Allium L. // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор и редактор тома акад. В. Л. Комаров. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1935. — Т. IV. — С. 142. — 760 + XXX с. — 5 175 экз.
  • Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0
  • Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю.. — СПб: ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 157—160. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4.
  • Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 340. Allium ursinum L. — Лук медвежий, или Черемша // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 450. — ISBN 8-87317-091-6.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Венерын чаравічак Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.
III катэгорыя (VU)